Uvod u leksičku polisemiju

01.09.19 Lipar

Monografija Uvod u leksičku polisemiju doc. dr Ane Halas Popović nastala je na osnovu prilagođenog i proširenog drugog poglavlja ili leksikološkog dela teorijskog uvoda doktorske disertacije Polisemija u rečnicima engleskog i srpskog jezika: teorijsko-metodološki i praktični aspekti obrade, koja je odbranjena 2014. godine na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Novom Sadu. Cilj ove monografije jeste da se na sistematski i sveobuhvatan način prikažu različiti pristupi leksičkoj polisemiji u engleskom i srpskom jeziku, kao značajnom i složenom ne samo jezičkom već i filozofskom i psihološkom fenomenu, čije izučavanje ima dugu istoriju, ali i kao tački u kojoj se sreću leksikološka teorija i leksikografska praksa (Halas Popović 2017: 1). Monografija, takođe, ima za cilj da skrene pažnju na značaj daljeg izučavanja polisemije u savremenoj leksikologiji, kao i da podstakne na dalja istraživanja praktičnih aspekata polisemije kojima bi se došlo do njene doslednije leksikografske obrade u engleskom i srpskom jeziku, pa i šire.

Monografiju čini pet poglavlja, od kojih svako predstavlja zasebnu tematsku celinu i doprinosi sveobuhvatnosti teme koju autorka obrađuje. Prikaz prati način na koji je sadržina monografije organizovana: Uvodna reč (5–6); 1. Opšta definicija polisemije (7–15); 2. Tipovi polisemije (17–29); 3. Polisemija nasuprot homonimiji (31–37); 4. Polisemija nasuprot monosemiji (39–45); 5. Teorijske interpretacije polisemije (47–102); Literatura (103–111); Rečnici (113); Rezime na engleskom jeziku (115–118); Srpsko-engleski registar termina (119–121). Tako se, nakon kratke Uvodne reči, u kojoj autorka iznosi i svoju motivaciju za bavljenje leksičkom polisemijom, u okviru prvog poglavlja razmatraju različite definicije polisemije, od uvođenja samog termina polisemija u 19. veku do današnjih, savremenih definicija ponuđenih u anglističkoj i srbističkoj literaturi, kao i rečnicima lingvističkih pojmova. Na taj način, autorka nastoji da ponudi dovoljno opštu definiciju fenomena leksičke polisemije, pritom definišući i neke druge važne pojmove kao što su primarno značenje i iz njega proizašla sekundarna značenja, ali i uočenu terminološku neusaglašenost u vezi s njima. Takođe, podvlači se i značaj razlikovanja leksičke od tzv. konstrukcione polisemije u relevantnoj literaturi (Halas Popović 2017: 7–8).

Autorka se u nastavku osvrće na neka opšta zapažanja u srbističkoj literaturi u vezi s leksičkom polisemijom da bi zatim ponudila i svoje viđenje polisemije iz leksikološke perspektive, a koje ovde navodimo u celosti: „Dakle, polisemija podrazumeva sposobnost lekseme da ima dva ili više značenja izvedenih delovanjem semantičkih derivacionih mehanizama (engl. derivational mechanism) (npr. metafore, metonimije, specijalizacije, generalizacije), a koja su sva međusobno motivisano povezana tako da čine jedinstvenu polisemičnu strukturu date lekseme.” (Halas Popović 2017: 10).2 Ovde bi trebalo istaći da su u monografiji svi termini od značaja za razumevanje fenomena leksičke polisemije, pa i nekih drugih sa kojima je on usko povezan, dati masnim fontom, uz prevod na engleski jezik, čime je čitaocu omogućeno jednostavnije praćenje određene tematske celine, kao i formiranje jednog skupa osnovnih pojmova kojima se operiše u vezi s ovom univerzalnom jezičkom pojavom i „centralnim leksičkim mehanizmom u organizaciji leksičkog sistema” (Gortan-Premk 2004: 157; Sternina 2006: 215). Doduše, svi ti pojmovi su i formalno objedinjeni u Srpsko-engleskom registru termina na kraju monografije (Halas Po- pović 2017: 119–121). Autorka zaključuje da u definisanju fenomena leksičke polisemije treba uzeti u obzir i leksikografsku perspektivu jer su leksikologija i leksikografija dve komplementarne discipline, kao i da bi sva značenja jedne polisemične lekseme uvek trebalo dati u okviru jednog rečničkog članka.

U nešto obimnijem, drugom poglavlju razmatraju se najpre dve vrste značenjskih odnosa u polisemičnoj strukturi jedne lekseme, tj. dva tipa polisemije, linearna i nelinearna (razgranata) polisemija, odnosno, mehanizmi derivacije sekundarnih značenja koji se njima uspostavljaju, a zatim i ostali tipovi polisemije kojima se semantička struktura lekseme takođe obogaćuje, kao što su: enantiosemija, autohiponimija, autotroponimija, leksičko-gramatička polisemija, odnosno slučaj značenja naizgled povezanih opštim značenjem, platisemija, paronimija, difuznost značenja, perspektivizacija i deplecija. Svi mehanizmi i tipovi polisemije potkrepljeni su odgovarajućim primerima na srpskom i engleskom jeziku.

Problem odnosa polisemije i homonimije, kao i pokušaji stranih i domaćih autora da ih primenjujući različite kriterijume razgraniče, predstavlja temu trećeg poglavlja. Zaključak koji autorka izvodi jeste da između polisemije i homonimije ipak nije moguće povući oštru granicu i da ne postoji jedan kriterijum kojim bi se oni mogli objektivno razgraničiti, već da je neophodno primenjivati različite kriterijume i testove. Jedan drugi važan problem, tj. odnos između polisemije i monosemije, tema je četvrtog poglavlja. Slično kao i u trećem poglavlju, i ovde autorka nastoji da pruži čitaocu uvid u različite pokušaje razlikovanja polisemije od monosemije, ali i skrene pažnju na radove pojedinih stranih autora koji negiraju postojanje razlike između dveju pojava. U vezi s pomenutim oprečnim mišljenjima, a na osnovu činjenice da se semantička struktura lekseme razlaže na pojedinačna značenja ili sememe, autorka smatra da se ne može negirati postojanje razlike između polisemije i monosemije, ali i da, kao i u slučaju polisemije i homonimije, nije moguće njihovo nedvosmisleno i oštro razgraničenje.

Najobimnije i najvažnije peto poglavlje Teorijske interpretacije polisemije, kojem ćemo i u prikazu pokloniti najviše pažnje, predstavlja podroban pregled interpetacija polisemije u okviru leksikološke teorije, odnosno strukturalističkog, generativističkog, kognitivističkog i računarskog pristupa. Tako se u okviru strukturalističkih interpretacija, značenje i višeznačnost razmatraju iz perspektive teorije leksičkih polja, uz osvrt samo na najvažnije faze njenog razvoja s obzirom na to da ova teorija nije imala neposrednog uticaja na proučavanje polisemije, ali je predstavljala dobru osnovu za nastanak komponentne analize i relacione semantike. Autorka ističe i da zajedničko delovanje ove tri različite, ali ipak povezane teorije – teorije leksičkih polja, komponentne analize i teorije prototipa – osvetljava polisemičnu strukturu lekseme i da može biti od koristi u leksikografskoj praksi u konstruisanju rečničkih definicija i organizaciji rečničkog članka u odnosu na sličnost značenja sa prototipskim.

Prema pisanju autorke, komponentna analiza se javila iz potrebe da se pojedini nedostaci teorije leksičkih polja, kao što je, na primer, nedovoljna definisanost semantike leksema, prevaziđu. Autorka uspeva da, kroz dalju analizu ključnih pojmova u ovoj teoriji opisa semantičkog sadržaja, objedini najvažnija mišljenja u srbističkoj i anglističkoj literaturi u vezi s komponentnom analizom. Kao jedan od zaključaka ona izvodi da teorija komponentne analize značenja leksema ima svoju primenu i u formulaciji leksikografskih definicija značenja leksema kao rečničkih odrednica, što je i pokazala na primeru leksičkog polja glagola kretanja u srpskom jeziku. Što se tiče relacione semantike, autorka napominje da su njeni postulati važni prvenstveno zbog toga što „predstavljaju stubove na koje se oslanja razvoj računarskog pristupa leksičkoj semantici, pa i polisemiji” (Halas Popović 2017: 55). Razmatrajući dalje ovu teoriju, ona se osvrće i na neizostavnu leksičko-semantičku mrežu reči Vordnet (engl. WordNet), koja je usko povezana sa računarskom semantikom i predstavlja „primer praktične primene koncepta smisaonih odnosa”, prvenstveno sinonimije (Halas Popović 2017: 55).

U okviru generativističkog pristupa polisemiji autorka najpre daje kratak opis istorije njegovog nastanka, uz napomenu da se razvio na osnovama komponentne analize, ali i da se, za razliku od nje, usredsređuje na sveukupnu semantičku strukturu lekseme. Zatim se ističu neke sličnosti i razlike između strukturalističkog pristupa, s jedne strane, i generativističkog, s druge, pri čemu se kao jedna od prednosti generativizma izdvaja formalistički opis koji ovaj pristup koristi i koji pruža jasan prikaz višeznačne strukture lekseme, odnosno, „jasnu identifikaciju i diferencijaciju pojedinačnih značenja”, što je od izuzetnog značaja za leksikografsku obradu polisemije.

Među četiri interpretacije polisemije koje se razmatraju u monografiji, kognitivističkoj je poklonjeno najviše pažnje. Tako se u ovom potpoglavlju zainteresovani čitalac najpre može obavestiti o novini koju kognitivizam donosi u odnosu na prethodne interpretacije, a zatim i o istoriji jednog novog teorijskog okvira – kognitivne semantike – i četiri iscrpno opisana principa na kojima se on temelji. U nastavku se vrlo detaljno, kroz osvrt na razvoj, ključne pojmove, prednosti i nedostatke, razmatra pet teorija koje su se javile u okviru kognitivizma, od kojih svaka na svoj način doprinosi izučavanju leksičkog značenja: teorija prototipa, teorija idealizovanih kognitivnih modela, teorija pojmovnog objedinjavanja, teorija domena i semantika okvira. Ovde treba napomenuti i da se u okviru razmatranja polisemije iz perspektive teorije prototipa, čijom se primenom obezbeđuje „jasan uvid u putanje međusobne motivisane povezanosti značenja”, razmatra i nadgradnja modela zrakaste kategorije „kojim bi se postigao još detaljniji prikaz unutrašnje organizacije polisemične strukture”, a koji je autorka predložila u svojim ranijim istraživanjima (v. Halas 2016) (Halas Popović 2017: 72, 74). Uz model zrakaste kategorije kratko su opisana i druga dva važna kognitivistička modela leksičke semantičke strukture, tj. model preklapajućih skupova i shematske mreže. Iz viđenja polisemične strukture kao zrakaste kategorije proizašla je i teorija o idealizovanim kognitivnim modelima, čiji se postulati u monografiji detaljno izlažu, uz naglašavanje sličnosti i komplementarnog odnosa ove teorije sa teorijom prototipa, zatim njenih prednosti, ali i nedostataka, te mogućih načina njihovog prevazilaženja.

Sledeća kognitivistička teorija koju autorka opisuje, a koja predstavlja veoma važan mehanizam u razvoju leksičke polisemije i čija gradijentnost utiče na gradijentnost samog fenomena, jeste teorija pojmovnog objedinjavanja. Naime, prema ovoj teoriji, polisemija „nije odlika samih leksema, već uzgredni produkt procesa pojmovnog objedinjavanja” (Halas Popović 2017: 88). Teorija domena prikazana je najpre kroz kraći opis njenog istorijskog razvoja i najvažnijih pojmova, a zatim i isticanje sličnosti i razlika između strukturalističkog i kognitivističkog shvatanja značenja, odnosno, konteksta. Slično prethodnoj, i teorija semantičkih okvira predstavljena je kroz kraći opis njenog nastanka i definicije ključnih pojmova.

U vezi s ovom teorijom ističe se značaj jednog savremenog projekta Frejmneta (engl. FrameNet) koji je nastao kao rezultat istraživanja semantičkih okvira i „koji za semantiku okvira predstavlja ono što je za strukturalističke leksičke odnose predstavljao Vordnet” (Halas Popović 2017: 93). Upravo ovaj kratak, ali izuzetno važan, osvrt na Frejmnet poslužio je autorki da uvede i predstavi poslednju, četvrtu teorijsku interpretaciju polisemije – računarski pristup. Vredi napomenuti i da je, za razliku od ranijih studija na temu polisemije kod nas, od kojih smo neke konsultovali i u toku pisanja ovog prikaza, ovde posvećena veća pažnja savremenom pristupu polisemiji kao što je računarski.

Naime, u pregledu računarskog pristupa polisemiji najpre se skreće pažnja na značaj razlikovanja dva ključna termina – računarske lingvistike i obrade prirodnog jezika. Takođe, navedena je i izuzetno važna definicija, odnosno savremeno viđenje polisemije jednog od najistaknutih predstavnika ovog pristupa – Adama Kilgarifa. Autorka dalje ukazuje na problem koji je polisemija predstavljala za računarsku lingvistiku i obradu prirodnog jezika, a koji se sastoji „u identifikaciji i diferencijaciji pojedinačnih značenja polise- mične lekseme ili automatskom povezivanju izgovorene ili napisane reči sa njenim nameravanim značenjem u datom kontekstu” (Halas Popović 2017: 94). Pregled računarskog pristupa polisemiji autorka zaključuje osvrtom na prednosti (npr. preciznost u identifikaciji velikih značenjskih razlika) i nedostatke (npr. diferencijacija finijih značenjskih nijansi i podznačenja) pojedinih metoda (npr. konekcionizam) za automatsku identifikaciju značenja razvijenih na osnovu korišćenja mašinski čitljivih rečnika i/ili milionskih elektronskih korpusa.

Na kraju bismo se osvrnuli na samu organizaciju i stil kojim je monografija napisana, a koji, kao što je opšte poznato, mogu imati veliki uticaj na razumevanje dela i njegov prijem od strane čitalaca. Dakle, što se organizacije i stila tiče, monografija je vrlo dobro organizovana, a njena sadržina pregledno i pitkim stilom predstavljena, uz obilje primera. Jasno i precizno obrađena tema dodatno preporučuje ovu monografiju za korišćenje ne samo lingvistima već i nastavnicima i studentima jezika. Izvori koji su korišćeni u ovom dijahronijsko-sinhronijskom pristupu leksikološkim, ali i leksikografskim aspektima polisemije, iscrpni su i obuhvataju studije i članke iz anglističke i srbističke literature objavljene u periodu od 1897. do 2016. godine. Autorka je tako uspela da kroz kritičko uvažavanje rezultata prethodnih istraživanja objedini teorijske i praktične aspekte leksičke polisemije, da ponudi svoje viđenje ove složene pojave i podstakne na njena buduća jednojezična i višejezična leksikološka i leksikografska istraživanja.

Gorica R. Tomić