Vreme, objašnjenje, modalnost

30.11.04 Dnevnik - Novine i časopisi

“I love the old questions. Ah the old questions, the old ansnwers, there’s nothing like them (Volim stara pitanja. Ah, ta stara pitanja, stari odgovori, ne postoji ništa poput njih) – ’Kraj igre’ Semjuel Beket”, moto je knjige “Vreme, objašnjenje, modalnost” Vladimira Marka, u kojoj autor na jednom mestu okuplja svoje radove iz višegodišnje akademske karijere profesora formalne logike i metodologije nauka na Komenski univerzitetu u Bratislavi. Tako su svoje mesto u knjizi našli “rani radovi” objavljivani u Zborniku Matice srpske za društvene nauke, Zborniku radova Instituta za filozofiju i sociologiju Filozofskog fakulteta u Novom Sadu, ali i doktorska teza o vrhovnom dokazu (master argument) Diodora Krona koji je, u kontekstu problematike modalne logike i njoj pripadajućih modusa nužnosti i mogućnosti, i centralno mesto Markovog rukopisa.

Knjigu filozofski ambicioznog naslova koja, ipak, ne gravitira spekulativno-sistematskoj teoriji navedenih pojmova (vreme, objašnjenje, modalnost), koliko razjašnjenju određenih tema iz širokog spektra odgovarajuće logičke problematike otvaraju tekstovi “Metodološke osnove naučnog predviđanja u istoriji”, “Narativno objašnjenje u istorijskim naukama” i “Da li su psihološki entiteti istorijski entiteti?”. I na početku vidimo ono što će do kraja knjige biti evidentno da se Vladimir Marko sa dosta hrabrosti upušta u raspravu koja ne donosi samo “prežvakavanje” starih ideja, već uz uputne studije problemski aktuelne literature u sebe inkorporira i pokušaje da se uspostave novi kriterijumi rešavanja “starih” zagonetki. U delu o zasnivanju naučnog predviđanja u (ljudskoj) istoriji Marko nauku vidi kao izrazito racionalnu i jedinstvenu, i istoriji ne dozvoljava poseban status. Sagledavajući istoriju kao istorijski (prostorno-vremenski ograničen) entitet, čije je rekonstruktivno objašnjenje moguće putem razvijanja “objašnjavalačkih (predviđalačkih) skica” usmernih ka izgradnji “potpuno razvijenog objašnjenja”, Marko cilja na delić univerzuma relacija budućnost-istorija/obaveza-mogućnost. Ključni problem metodologije naučnog predviđanja u istoriji definisan je kao “obaveza”, koja je, u stvari, nametnuta.

Priklanjajući se narativnom objašnjenju i “istorijskom eksperimentu”, Marko ističe da se njihova struktura razvija u onoj meri u kojoj smo u stanju da razaberemo i shvatimo odnose individualnih delova istorijskog entiteta i postignemo logički sled među stavovima kojima su oni opisani.Tekst "Zakoni prirode, paradoks uzročnosti i Gedelovo putovanje" (1994) pokazuje zainteresovanost Vladimira Marka da dodatno promisli i podstakne odstupanja od "teorijske korisnosti" naučno utvrđenih pojmova "zakonitost" i "uzročnost" kojima se formira uobičajeni poredak uzroka i posledice. Navodeći niz "paradoksalnih" razmatranja tvorca teoreme o nepotpunosti Kurta Gedela koji je još 1949. izneo stanovište da je moguće pretpostaviti postojanje zatvorenih uzročnih lanaca i vremensko putovanje unatrag, zatim teoriju struna kao osnovnih gradivnih elemenata prirode, Marko ukazuje na sve učestalije pokušaje razdvajanja uzročnih i vremenskih lanaca koji bi za posledicu imali prava, pravcata "čuda" - putovanja u budućnost, prošlost i druge dimenzije.

Tvrdeći da "i posle gotovo pola veka ne postoji rešenje MA (master/argument/Vladar) koje bi bilo zadovoljavajuće, Marko svoju iscrpnu studiju o pitanjima logike koja su kod nas već dobrano zaboravljena, ili zapostavljena, nastavlja i privodi kraju zasnivanjem polazišta za određenje problema i definisanjem kontekstualnog okruženja u okviru "hronoloških strata", odnosno pokušajem primene adekvatne teorije istorijske rekonstrukcije. Tako se Marko u odeljcima: "Kalimahova zagonetka o "Diodoru", "Analogisti protiv anomalista", "Ciceronov prevod termina aksiom", "Pregled nekih pionirskih rekonstrukcija Diodorovog argumenta Vladar", "O Aristotelovim bitkama na moru", bavi tanušnom istorijskom dokumentacijom o Diodoru, omiljenim pitanjima drevnih gramatikosa, prevođenjem izvornih grčkih termina na latinski, modernim pristupom razvoja (vremenskih) logika koje su, po analogiji sa modelnim logikama (Diodor), opremljene temporalnim operatorima, a na kraju i vrednosnom procenom savremenih teorija determinizma/indeterminizma i kriterijuma istonitosti Aristotelove logičke pozicije, koja se izlaže u bliskoj vezi sa Diodorovim stavovima da ništa nije moguće što ili nije ili neće biti stvarno.

Igor Burić