Avangardni roman bez romana - poetika kratkog romana srpske avangarde

01.08.08 Polja

Početkom godine, kao prva knjiga u novopokrenutoj biblioteci Poetika Instituta za književnost i umetnost, a i kao prva knjiga autora, objavljena je studija Predraga Petrovića Avangardni roman bez romana (Poetika kratkog romana srpske avangarde). Prethodno odbranjena kao magistarska teza, ova studija ispunjava sve zahteve ambiciozno zamišljenog i strpljivo sprovedenog naučnog istraživanja, ali ima i nekoliko osobenosti zbog kojih može biti prijemčiva i podsticajna i za širi krug čitalaca.
Studija je podeljena na dva dela, gotovo jednaka obimom. Prvi je posvećen razrešavanju terminoloških nedoumica, metodoloških problema i teorijskih implikacija pri zasnivanju pojma avangardnog kratkog romana kao vodećeg žanra srpske proze između dva rata. Drugi deo studije donosi šest analitičkih interpretacija najreprezentativnijih romanesknih ostvarenja u ovako postavljenom teorijskom okviru, listom: Dnevnik o Čarnojeviću Miloša Crnjanskog („Gde su grobovi starih romana“), Krila Stanislava Krakova („Kinematografsko pisanje“), Burleska Gospodina Peruna Boga Groma Rastka Petrovića („Enciklopedijski oblik“), 77 samoubica Branka Ve Poljanskog („Tipografske mogućnosti“), Koren vida Aleksandra Vuča („Trijumf pesničke slike“), Ljudi govore Rastka Petrovića („Roman pripoveda o sebi“). Već iz samih naslova poglavlja može se iščitati pojmovni repertoar osnovnih poetičkih odlika avangardnog kratkog romana: samosvesna intertekstualnost, prožimanje književne i filmske estetike tog doba, tragovi enciklopedijskog modela proze, intermedijalnost, liričnost i naglašena autopoetička svest. Svaki od navedenih romana posmatran je kao izraziti predstavnik jednog od ovih poetičkih načela, ali i spontani generator svih ostalih.
Petrovićevo istraživanje nije primena jednog i strogog teorijskog pristupa. Za diskutovanje odnosa između programske i imanentne poetike, opisa avangarde kao trijumfa kopernikanske estetike, i praćenje istorijske poetike žanra, u evropskoj i srpskoj književnosti, Petrović teorijske oslonce, ilustracije i polemičke odzive, pronalazi u širokom rasponu od ruskog formalizma do francuskog poststrukturalizma. Svojevrsni eklektizam ove studije posledica je izbora da se bude radikalno neindiferentan prema najšire zasnovanoj dvadesetovekovnoj misli o književnosti, romanu i filmu.
Upuštanje u ovaj eklektizam, kao centrifugalna sila umnožavanja građe i gledišta, kompenzatornu centripetalnu snagu nalazi u jednako snažnom traganju za jedinstvom te građe. Ključni element tog traganja za sintezom, sistematizacijom, koherencijom i jedinstvom, jeste Petrovićevo čvrsto opredeljenje za pojam/ termin avangarde, koji u našoj nauci o književnosti, i posebno istoriji književnosti, nije sasvim standardizovan i odomaćen. Na isti ili skoro isti korpus književnih dela nastalih hronološki između dva svetska rata pretenduju bar tri konkurentne „objedinjujuće“ odrednice, čineći svojevrsni začarani „terminološki trokut“: modernizam-eskpresionizam-avangarda. Jedan o glavnih razloga te akademske neodomaćenosti termina avangarda jesu teškoće/ neuspesi koji nastaju kada se ono što ovaj termin pokriva pokuša da iščita kao homogena, koherentna poetika. Postavljajući upravo to kao svoj zadatak, Petrović uviđa nužnost emancipacije od uobičajenih čitanja koja avangardna dela posmatraju iz uže perspektive pojedinačnih pravaca kojima pripadaju, i traga za jedinstvom njihovih poetičkih osobenosti koje bi se morale podvesti pod nadređeni pojam/ poetiku avangarde, kao „poetički samosvesne umetničke strategije zajedničke svim pokretima druge i treće decenije dvadesetog veka.“ Pokazuje se da je do ove vrste koherencije moguće stići tek kada se, ne zanemarujući eksplicitne poetičke stavove pisaca iznesene u programima i manifestima, hermeneutički akcentuju imanentnopoetička svojstva dela.
Orijentacija na unutrašnja svojstva književnih tekstova svakako korene ima u ruskom formalizmu, kao književnom pristupu koji je svesnom teoretizacijom njemu aktuelnih avangardnih estetskih praksi stvorio temelje modernog proučavanja književnosti. Određena „adekvacija“ teorijskog modela i predmeta proučavanja, implicirana u ovom odnosu ruskog formalizma i ruskog futurizma, karakteristična je i za Petrovićevu studiju, koja avangardu posmatra ne samo kao „trenutak zasnivanja kratkog romana, već i modernog proučavanja književnosti.“ Šta ovu studiju, u tom smislu, čini „avangardnom“? Sasvim onako kako nastoji da na svaki način naglasi poetičku samosvest avangardne proze, i ova je studija teorijski i metodološki izrazito samosvesna. I sasvim onako kako nastoji da avangardu predstavi kao više konstruktivnu nego rušilačku, i ova je studija u svom traganju za jedinstvom, i to tragom benjaminovskog ideala da se „iz udaljenih ekstrema i prividnih ekscesa razvitka izvuče konfiguracija ideje kao totaliteta koji se zasniva na mogućnosti da takve suprotnosti smisaono postoje jedna pored druge.“ Kao što je avangarda inaugurisala „univerzalnu raspoloživost umetničkih sredstava i postupaka“, tako je i za ovu studiju određujuća univerzalna raspoloživost filozofskih, estetičkih i književnoteorijskih ideja i pristupa, što je istovremeno čini eklektičkom, ali i inovativnom i uzbudljivom. I konačno, kao što je ruski formalizam, teorijski lik avangarde, nastao kroz intenzivno prožimanje sa njemu savremenim stvaralaštvom, i ova studija nastaje iz intenzivne povezanosti sa savremenim trenutkom srpske proze i proučavanja te proze. To je čini „knjigom svog doba“, sinhronom, koja ne samo da avangardu vidi kao koherentnu, već je takvu vidi kao zasnivalačku za srpki roman dvadesetog veka, i nastoji da naglasi ovaj kontinuitet. Njena česta i (pred)određujuća odrednica je – „do danas“.
Da je savremeni trenutak za ovu studiju presudan, može se pokazati na primeru uvođenja i obrazlaganja ključnog pojma studije – kratkog romana. Petrović najpre polemiše sa savremenim određenjima avangardne proze uopšte (G. Tešić, J. Delić, B. Jović, B. Stojanović-Pantović), a metodološko uvođenje i osmišljavanje pojma kratkog romana, može se, u nužnom skraćenju, ilustrovati u tri koraka, kroz dijalog sa upotrebom ovog temina kod tri proučavaoca. Bojana Stojanović-Pantović koristi termin kratki ekspresionistički roman, ali Petroviću je potreban širi i nadređeni pojam avangardnog romana. Đorđije Vuković je prvi primenio termin kratki roman, ali na pojedinačno avangardno prozno ostvarenje, i to adaptirajući termin iz anglosaksonske nauke o književnosti. O sklonosti anglosaksonske kritike da se oslanja na kvantitativne kriterijume pri klasifikaciji proznih vrsta, Petrović će takođe diskutovati i čak usvojiti pretežno kvantitativno merilo za omeđivanje korpusa dela koji bi činili bazu za njegova istraživanja i teorijska uopštavanja. Ali zanimljivo je da pravi izvor termina autor pronalazi ne kod proučavalaca avangardne, već potonje proze, naime u prvom ogledu Aleksadra Jerkova (1977) o Pekićevoj prozi, gde je termin evociran iz potrebe da se reši problem proznih vrsta srednje dužine, na granici između pripovetke i romana. Ispostavlja se da je problem o kojem je reč – problem povesti, odnosno srednjih i prelaznih proznih formi – dugovek i indikativan, jer obnavlja konstitutivni problem proznih vrsta u žanrovskom sistemu srpske književnosti: evolutivno prvenstvo, snažna standardizacija i dugo preovlađivanje pripovetke, i kasna i postepena emancipacija romana. Taj se stari problem, obnovljen povodom proze Kiša i Pekića, može, iz istih ili drugih razloga, smatrati i danas aktuelnim (recimo, povećano interesovanje za kratke priče i kratki roman). Ali za Petrovićev postupak takođe je bitno da Jerkov, u pomenutom ogledu, insistira da se Uspenje i sunovrat Ikara Gubelkijana, kao i Odbrana i poslednji dani svrstaju u kratke romane mimo Pekićevih eksplicitnih stavova i uprkos njima, čime se potcrtava težnja da se imanentnopoetičkim svojstvima dela da prednost u odnosu na eksplicitne poetičke izjave pisca. A ovaj problem dijalektike eksplicitnog i imanentnog, jedan je od temeljnih problema i u izučavanju same avangarde, izrazito poetički samosvesne, ali čiji su sugestivni programski tekstovi ponekad smetnja da se njena ostvarenja pročitaju na emancipovaniji, pa i način koji je savremenom čitanju proze potrebniji i adekvatniji. Ovo je bitan metodološki korak, koji će autoru obezbediti interpretativnu svežinu i slobodu, čiji je rezultat osvajanje perspektive iz koje se zaista kratki avangardni roman postepeno i argumentovano razotkriva kao riznica postupaka koji će bitno obeležiti srpsku prozu druge polovine dvadesetog veka. Tako su se dve prve knjige spojile, ili: iz proučavanja srpske (post)moderne proze rođen je metodološki okvir za proučavanje srpske avangardne proze. Time ova studija uspostavlja kontinuitet ne samo između srpske proze prve i druge polovine dvadesetog veka, već i kontinuitet u proučavanju te proze. Benjaminovskoj objedinjujućoj ideji, pridružuje i Benjaminov stav da se književna dela nikada ne mogu pouzdano ispitati samo iz korelacije sa vremenom u kome su nastala, već se u obzir mora uzeti i „njihovo predstavljanje vremenom koje ih poznaje – to jest našim“. Ili Petrovićevim rečima: „Kratki romani koji su objavljeni dvadesetih godina prošloga veka, ne deluju danas svojom eksperimentalnom formom tako šokantno kako je to bilo kada su se pojavili, baš zbog toga što su i sami uticali na formiranje modernog shvatanja o romanu kao žanru otvorenom za različite mogućnosti pripovedanja i višestruke veze sa drugim književnim formama, pa i drugim medijima, slikarstvom, muzikom i filmom.(...) Zato da bismo uočili do kakvih je to promena u romanu, teoriji književnosti i u samom shvatanju književnog žanra došlo u srpskoj literaturi tokom proteklog veka, moramo da se osvrnemo i na to šta do avangarde u srpskoj književnosti jeste bio roman, ali i šta je roman danas“ (kurziv B. A.)
Ovo dvostruko uspostavljanje kontinuiteta još jednom potcrtava da je pravi, implicitni, predmet ove studije dinamika srpske proze dvadesetog veka i njenog proučavanja. Postaje jasno i gde je to proučavanje stalo – poslednji korpus integrisan u istoriju srpske književnosti jeste postmoderna proza, i to se desilo devedesetih godina. Od tada pa do danas, traje nešto što se još uvek ne prepoznaje kao relevantno područje za akademsku standardizaciju i teorijska uopštavanja.
Studija, međutim, otvara prostor i za neke diskusije. Jedno od pitanja koja se mogu postaviti jeste: Kako je moguće da se u korpusu tekstova kojima se autor bavi nije našao roman Marka Ristića Bez mere, kao jedini avangardni antiroman koji je sebe samosvesno video, gradio i nazvao „romanom bez romana“? Da li je kvantitativni kriterijum, osvežen i autorovim kriterijumom „izbora po srodnosti“, ovde počinio gotovo samosvestan „istraživački greh“? Odluka da se Ljudi govore (1931) Rastka Petrovića priključi tekstovima poput 77 samoubica (1923) Branka Ve Poljanskog ili Korenu vida (1928) Aleksandra Vuča, a da se Bez mere (1928) priključi Seobama Crnjanskog i Danu šestom Rastka Petrovića, čini se ipak istinski provokativnim izborom. Izostavivši Ristićevo delo Bez mere, Petrovićeva knjiga ostala je bez romana koji predstavlja najizoštreniju manifestaciju i sintezu poetičkih osobenosti kratkog romana srpske avangarde, upravo onih i onakvih kakve je data studija i postavila. Drugačiji način da se ova diskusija izvede, mogao bi, pak, biti: dok nam izgleda kao najizoštrenija manifestacija i sinteza poetičkih osobenosti avangardnog kratkog roma-na, čime to Bez mere Marka Ristića zaista nadilazi ovaj korpus, ponavljajući svoju sudbinu „izopštenog“ dela koje se opire stabilnoj recepciji, pa i danas već recepcijski stabilizovanoj žanrovskoj klasifikaciji „bez žanra“? Smešteno, donekle nasilno, uz dva najbolja i najuticajnija modernistička romana tog vremena, Seobe i Dan šesti, Ristićevo delo je, možda, implicitno shvaćeno upravo onako kako bi to i samo htelo: kao delo koje ravnopravno stoji uz modele ponuđene Petrovićevom i Crnjanskovom poetikom proze, kao treća i najmanje ispitivana mogućnost autentičnog i zaoštrenog modernističkog iskušavanja umetničke forme.
Ovo je samo jedno od mogućih pitanja za diskusiju povodom ove knjige. Kao što smo na početku pomenuli, izborom vrlo osobene i u doba opšte metodološke i terminološke pometnje – hrabre tačke posmatranja, ova studija je istovremeno tačna, bogata, disciplinovana i lična. Vođena podjednako „hermeneutičkom nadom“ i hermeneutičkom sumnjom, Petrovićeva studija srpskoj nauci o književnosti nudi novi termin „avangardnog kratkog romana“ kao i sve radosti i izazove njegovog preispitivanja. Hoće li društvo u kojem je moguće ovako zamašnu i zahtevnu studiju objaviti bez bibliografije i indeksa, a sa štamparskom greškom na svake dve i po stranice, umeti da taj izazov prepozna i aktualizuje, ostaje da se vidi. Petrovićeva knjiga svejedno ostaje nezaobilazna ne samo za književne istoričare, već i posebno za sve one koji tragaju za osmišljavanjem savremene proze – „do danas“.
Biljana Andonovska