01.01.17 Književna istorija
UZBUDLjIVOST NEOBIČNOG CITATA I VRLINA POSTAVLjANjA DRUGAČIJIH PITANjA
Verovatno je jedno od dubljih čovekovih zadovoljstava ispunjena prilika da se osvrne za sobom i da u nizu prošlih trenutaka prepozna smisaonu liniju koja dugotrajna zalaganja veže u celinu. Sigurno neslućena, makar ne s početka, takva linija vezuje oglede o srpskoj poeziji Predraga Petrovića nastale u periodu dugom ne toliko vremenski, koliko životnim razvojem i napretkom akademske karijere autora – najstarije od njih napisao je svež postdiplomac Filološkog fakulteta u Beogradu, a najnovije vanredni profesor srpske književnosti dvadesetog veka. Nastajali su u periodu od 2002. do 2015. godine, uporedo sa autorovim bavljenjem srpskom avangardnom prozom u prethodne dve knjige, o prilikama u kojima se na naučnim skupovima, najčešće onim Instituta za književnost i umetnost, poklanjala pažnja pojedinačnim pesničkim likovima. Sada sabrani u knjigu od dvestotinak stranica, petnaest nezavisnih eseja knjige Između muzike i smrti, praćeni tek kratkom biografskom beleškom i bez „omotača“ koji bi njihovo čitanje programirao na bilo kakav način, nude mozaični lik poezije srpskog dvadesetog veka. Naslov knjige, pozajmljen od ogleda o Ivanu V. Laliću, postavlja koordinate pristupa građi, ali ne tematski: uzaludno bi bilo traganje za sistematskim analizama kompleksa muzike i smrti u Petrovićevim studijama. Ključna je reč „između“, u koju su stale sve nijanse osobenosti pesnika, koja imenuje i način na koji pojedinačni tekstovi rezonuju sa celinom, gradeći kontekst u kome se preklapa singularna upitanost nad jednim pesnikom, čak pesmom ili poetičkim pitanjem, sa odgovorima o opštijim menama poezije dvadesetog veka na srpskom jeziku. U tom preklapanju leži još jedna osobina knjige koja nema potrebu za eksplicitnim obrazlaganjem – kanoničnost izbora u kome se vrednost pesnika o kojima je pisano potvrđuje ne okolnostima nastanka rada ili ličnim simpatijama, već međusobnim dozivanjem smisla pojedinačnih studija.
Da je ova knjiga muzička kompozicija bila bi u nepravilnom ritmu 4+3+8 – hronološko ređanje ogleda obuhvata ono što uslovno nazivamo modernom, avangardnom i modernističkom poezijom.
Za esejima o Dučiću, Rakiću, Disu i Panduroviću slede tri koja se bave Crnjanskim, Vinaverom i Nastasijevićem, potom ogledi o Miodragu Pavloviću, Matiji Bećkoviću, Desanki Maksimović, Ivanu V. Laliću, Milovanu Danojliću, Borislavu Radoviću, Ljubomiru Simoviću i Stevanu Raičkoviću. Uslovnost je ne samo u tome što granice među periodima nisu unapred označene, ni u distorzijama hronološkog poretka, već i u dvoplanosti pojedinih eseja koja omogućava da Rakić govori i o Popi, Dis o Miljkoviću, a Desanka o Rastku Petroviću. Dvoplanost knjige postoji i na nivou celine, kada se uoči da postoji pravilnost koja veže načine na koje se, ponekad i sporedno, javljaju teme u pojedinačnim ogledima: primetiti da je Betoven ključni kompozitor Milana Rakića, a Mocart Ivana V. Lalića, uz izostanak ovakvog analogona klasike u periodu avangarde, diskretno kaže nešto o dosluhu pesničkih generacija.
Negde na polovini knjige, u centralnim esejima „Avangardna Vizantija – nedovršeni ili nemogući projekat“ i „Modernistički senzibilitet Vinaverove Evropske noći“, koji se bave poetičkim linijama avangarde, javi se pozivanje koje začudno uspostavi temelj razumevanja muzike kao ključnog pojma ove knjige. Nešto tako neobično na svetu kao što je Masimo Dona, opskurni italijanski džez trubač i šef Katedre za fundamentalnu ontologiju u Veneciji, možda i može da stav Edvarda Hanslika, izrečen o emancipaciji značenja muzike od bilo kog spoljašnjeg sadržaja koji bi gušio nevinost zvučnog, izdvoji kao najvažniju tačku od koje se muzika dvadesetog veka, sa Stravinskim i Šenbergom, zauvek izmenila.
Može, jer u njemu vidi potvrdu idealnog muzičara svog sveta: Čarlija Parkera koji svira vrapcima, bez asocijacija na Franju Asiškog. Petrović pak, koji se od Done razlikuje barem toliko da iza ideje o umetniku koji celi život stvara jedno delo stavlja Hajdegera, a ne Džona Lenona, vidi i pravu težinu početka imanentne semiologije muzike, i diskretno postavlja veoma inspirativno pitanje: šta je sa muzikalnošću srpske poezije, i da li je muzika jezika, sa svojim ritmom i melodijom i tembrom, bila sposobna da sama donese tu vrstu oslobađanja. Tako ne čudi da su centralni eseji, koji se bave Vinaverom, Nastasijevićem i Crnjanskim, oni koji najdublje govore o preobražaju srpske poezije, samo ovaj put bez književnoistorijskog objašnjenja poetikom stilske formacije avangarde, ili istorijskog i egzistencijalnog iskustva svetskog rata. Ovi aspekti nisu izostavljeni, ali je perspektiva promenjena: poezija se ne čita kao refleks vanpoetskih događanja, već je njeno značenje obojeno pogledom koji se pita o poeziji pre svega ostalog. Tako upitanost nad figurama Odiseja i Don Kihota vodi postavljanju intonacije Lirike Itake, pitanje Vizantije u srpskoj avangardi zapravo je mesto prodora drugačije melodioznosti i druge muzikalnosti jezika u odnosu na vukovsku paradigmu, o kojoj govori Vinaver a ostvaruje je Nastasijević, a modernizam kompozicije Evropske noći pronađen je u autonomiji značenja ostvarenih sredstvima izraza unutar multimedijalnosti knjige.
Gledano unazad, četiri eseja prve grupe, o Dučiću, Rakiću, Disu i Panduroviću, iako se svi bave određenim tematsko-motivskim kompleksima vezanim za smrt (sa donekle izuzetkom u ogledu o Disu, koji se izdvaja upravo po muzikalnosti svog stiha, ali muzikalnosti iznikle na „mucavosti“ jezika u naporu da iskaže neizrecivo), dobijaju smisao preludijuma za dramu muzike u periodu avangarde. Zato je tu lakše i prepoznati smisao različitih nijansi teme – kao metafizičkog, graničnog iskustva, kao pitanja žrtve za otadžbinu, kao naturalističkog razračunavanja sa životnim iluzijama – smrt ima hiljadu oblika i stoga što joj je značenje uvek van nje same, tamo je gde nema muzike, koja je jedna, i iz koje može da raste poezija.
Eseji druge polovine knjige izlaganje su onoga što se može izvući kao suma prvih sedam: posleratni i najnoviji modernizam srpske književnosti baštini i iznova rekombinuje sve linije prve polovine veka. Razmatranja poetičkih problema smeha (Bećković), crnog humora i sarkazma (Pavlović), mitologizacije i modernog istorijskog senzibiliteta (Desanka i Rastko), imanentne političnosti poetskog mišljenja (Danojlić) i oblika ispoljavanja pesničke samosvesti kroz poetsko osmišljavanje rime, transponovanja mita, obnove retorike i odnosa prema dokumentarnosti i faktografiji kao konteksta u kome nastaje pesma (kod Radovića, Simovića i Raičkovića) – sve ključnih tačaka promene poezije u ovom periodu – donose se u ogledima od kojih se svaki otvara gustom mrežom književnih predaka, a potom i filozofskom kontekstualizacijom problema, i svaki put daje zaokruženu sliku koja, čak i kada se naizgled pita o sporednom poetičkom aspektu, pogađa u ono najvažnije za pojedinačni pesnički glas, u nijansu kojom je on drugačiji od svih simultanih pesničkih pojava, kojom pomera i preobražava lik srpske poezije. Naslovni ogled o Ivanu V. Laliću, najpominjanijem pesniku ove knjige, u središte pažnje opet vraća muziku (postavljajući kičmu knjige linijom Dis – avangarda – Popa – Lalić) i daje drugi deo odgovora na pitanje o muzikalnosti jezika, vraćanjem semantike reči i najstarijeg pojma mere kao ne samo Lalićevog centralnog već i onoga što je ključ za vezu muzičke i pesničke forme. Čitajući u Lalićevim pesmama o Mocartu načine na koje pesnička imaginacija generiše muzikalnost, Petrović izriče konačan stav koji nijansira udele semantičkih izvora pesničkog jezika: „reči prizvane muzikom svakako sadrže finalnu spoznaju života i smrti, i one su verovatno deo onog jezika koji, prema Ernstu Blohu, generiše muzika. […] U pesničkoj artikulaciji sveta i pokušaju da se pređu granice vidljivog prostora i iskorakne u transcendentno, upravo se muzika pojavljuje kao nosilac hermeneutičkog i ontološkog principa spoznaje sveta: ’kada razumeš svet / ti si ga stvorio, ponavlja muzika’“ (str. 163–169).
Na ove se načine upravo prividna aritmičnost i fragmentisanost govora o veku srpske poezije pokazuju kao vrlina knjige Predraga Petrovića. Naizgled izbegnuti sistem i unapred sagledana monumentalnost omogućili su da se vizija celine javi naknadno i diskretno, ne ograničavajući raznorodnost i ne kroteći silom bogatstvo. Za to je obilje upravo sloboda izmeštanja ugla sagledavanja nužna: da otvori polje u kome i aspekti manje specifične težine govore o suštini. Takav pogled ostavlja i podtekstualni narativ o promeni i razvoju srpske poezije otvorenim, ukazujući na mnogobrojne mogućnosti kojima se uslovne suprotnosti ne ukidaju već spletene traju, a između muzike i smrti ne boravi posmrtni marš srpske poezije, već poezija koja se otima prepuštanju i nestajanju u bilo kojoj od ove dve krajnosti.
hermeneutičkog i ontološkog principa spoznaje sveta: ’kada razumeš svet / ti si ga stvorio, ponavlja muzika’“ (str. 163–169).
Na ove se načine upravo prividna aritmičnost i fragmentisanost govora o veku srpske poezije pokazuju kao vrlina knjige Predraga Petrovića. Naizgled izbegnuti sistem i unapred sagledana monumentalnost omogućili su da se vizija celine javi naknadno i diskretno, ne ograničavajući raznorodnost i ne kroteći silom bogatstvo. Za to je obilje upravo sloboda izmeštanja ugla sagledavanja nužna: da otvori polje u kome i aspekti manje specifične težine govore o suštini. Takav pogled ostavlja i podtekstualni narativ o promeni i razvoju srpske poezije otvorenim, ukazujući na mnogobrojne mogućnosti kojima se uslovne suprotnosti ne ukidaju već spletene traju, a između muzike i smrti ne boravi posmrtni marš srpske poezije, već poezija koja se otima prepuštanju i nestajanju u bilo kojoj od ove dve krajnosti.
Dunja S. Rančić
