Barka tela

16.08.11 Danas

Ovu knjigu možemo čitati na dva načina. Prvi način nalagala bi nominalna logika mitskih referenci teksta; drugi način čitanja bi ignorisao ove reference vezujući se za „autohtono“ značenje pesničkog teksta. Prvo od četiri ciklusa knjige Barka tela nosi naziv „Za surovu boginju Tiamat“, dok četvrto igrom reči u naslovu „Piti ja“, kasnije i eksplicitnim pominjanjem, upućuje na čuvenu proročicu iz Delfa. U vavilonskom mitu o nastanku sveta „Enuma Eliš“, Tiamat je boginja slanih voda koju savladava Marduk, bog zaštitinik Vavilona. Od trupla boginje stvorio je nebo i zemlju, dok je život nastao iz krvi Kingua, usmrćenog boga koji se oženio sa Tiamat. Tiamat ima oblik ogromnog, nadutog ženskog zmaja, pramati je svega, pa i samog haosa.
Ako se svega sedam pesama prvog ciklusa čita iz ovog mitološkog konteksta, treba ih shvatiti kao neku vrstu približavanja „surovoj boginji“, odnosno onome što ova figura simbolički oličava. Ipak, identitet onoga ko se približava i svrha njegovog poduhvata ostaju nejasni. Središnji ciklusi knjige značenje odvajaju od početne mito-poetske matrice, da bi se Pitija na kraju javila kao relativno jednostavna metafora za nerazjašnjenu zagonetku. Otuda izbor ostaje na čitaocu, hoće li celinu knjige nastojati da razume kao deo obnovljene epske potrage, potrage koja dominantno postavlja pitanja o ljudskom telu i identitetu, o sili erosa i dinamici evolucije, ili će konstatovati razobručeno mnoštvo implikacija i prepustiti se senzacijama koje nude pojedinačne pesme.
Uopšte, iskazivačka sažetost svih pesama, svedenih na nekoliko kratkih stihova, udružila je narativnu eliptičnost i pojmovnu ekstatičnost. To je poezija telesnih metafora, zategnute i razapete kože, pazuha boginje i bioskopa uma; poezija gde se tkivo obnavlja, udovi vrte a koža i zemlja paraju, ispisane „brazdama nevidljivog rala“, dok je telo i „granica između nas i beskraja“ i proteza i „groznica/ vinograda rodnih“ i more. To je takođe poezija, prustovski rečeno, devojaka u cvatu, gde „pupe grane/ mlade ženske/ voćke sok curi/ semenje narasta“ i gde „prska prezrelo“. Zapravo, za sve dženderofilne čitaoce, posebno je zanimljiva zamena rodnih uloga kroz pokušaj pesnika da oseti i istraži svoju feminin sajd („Prepoznajem sebe u telu/ polunage žene s ulice“). Ovaj crossover treba razumeti kao pokušaj savremenog Tiresije da obuhvati celinu erotskih potencijala tela i opštim senzibilitetom prevaziđe rodne zadatosti; možda i kao promenu perspektive gde protagonist nije više onaj ko se približava boginji Tijamat, već boginja sama kao ženski arheprincip.
Naslovna metafora je slabašna, retke metafizičke implikacije („kako doći do celog“) nerazrađene su. Kao da je pesnik verovao u samorazumljivu snagu saopštenog, rado odustavši od kontrole značenja pesama ili je poklekao pred ijonovskom prisilom nerazgovetnog prenošenja spoznaje.
Saša Ćirić

25.02.11 Polja

Naša kulturološka samosvest dovodi nas do otkrića i spoznaje onoga što nas u stvarnosti čini ? zički prisutnim. Materijalistički posmatrano, rođenjem nam zagarantovana pojavnost, odnosno telo, jeste integrativni deo našeg bića. Iako nagonski ograničeno, telo je jednako bitno kao i manifestacija našeg duha i samopregor uma. Mada u ontološkom i etičkom pogledu na nižem stupnju od duha, telo je zavredelo osobenu umetničku, ? losofsku i naučnu interpretaciju. Tako, ova materijalna strana sveta, po svojoj suštini propadljiva, dobija privilegiju večne sadašnjosti, samim tim i neprolaznosti, kao bitan kvalitativan faktor, u umetnosti. Kulturološki presek istorije civilizacije svedoči o tome da je kult tela od davnina, gotovo u kontinuitetu (osim u srednjovekovnoj religioznoj ? losofskoj i umetničkoj paradigmi), bitan fenomen, i da se na različite načine predstavljao, a? rmisao i koristio. Ponajviše ga u tom smislu pronalazimo kao medijum koji je nužno saobrazan ritualnim i umetničkim stremljenjima. Činjenica koju možemo evidentirati jeste da savremenost, u različitim oblicima svoje forsirane eksplozivne pojavnosti, nudi model manipulacije i omalovažavanja ljudskog tela, koje postaje samo sebi cilj, sa svim mogućim negativnim nusproizvodima i kulturnim konsekvencama, te svođenja na telesnost, prazni hedonizam, objekat želje.
U hrišćanskom poimanju stvorenog, telo Hristovo jeste crkva u kojoj se okupljaju vernici, naravno, zarad višeg cilja – da u zajednici otelotvore predestinirani raj, podsete se na mesto egzistencije pre greha. Naravno, suštinska promisao hrišćanske religioznosti i istine sastoji se u tome da je Hrist, kao žrtva i iskupitelj grehova (uglavnom poteklih od telesnog sagrešenja, potreba i protivprirodnosti) vaskrsao telesno da bi potvrdio snagu vere koju propoveda.
Telo se u kulturološkom kontekstu može sagledati na različite načine, posebno ako se ima u vidu aktuelnost ove teme, odnosno kulturološki uslovljene pozicije koju zauzima premda je nauka umnogome, ako ne i u potpunosti dala de? niciju čovekovog tela. Opisati telo, ne zalazeći u njegovu vulgarizaciju, sa visoko estetičkog nivoa, jeste zadatak koji je Dragoljub Stanković spretno i brižljivo ispunio u svojoj zbirci Barka tela. Telo u svojim različitim manifestacijama tokom istorije civilizacije svojevrsni sažetak dobija upravo u ovoj pesničkoj knjizi.
Telo je granica između nas i beskraja jeste maksima koja ustanovljava čovekovu ograničenost spoznanja sveta i samospoznanja, formuliše materijalni domen bića kao pregradni zid koji onemogućava ostvarenje potpune slobode. Telo stoji između dva beskraja – bezgraničnog ljudskog uma, čak i kada oplođava negativne konsekvence, i virtuoznog duha ukalupljenog u telesno obličje, stoga beskraja u čoveku, koji smrtnost tela oblaže, i beskraja izvan čoveka koji od tela ne može potpuno da prodre, a koji je, po pravilu, dvosmeran – od nas ka beskraju i slobode ka nama – jer su beskraj i sloboda po svojoj neograničenoj suštini ekvivalenti.
Opredmećivanje telesnih manifestacija sa punom svesnošću o mogućem asocijativnom sledu koji takav poduhvat može izazvati, kod Stankovića se pretvara u gotove pesničke slike. Svojom ? uidnošću one mogu isprovocirati zbunjenost pri prvom čitanju, a potom i upiranje u njihov semantički sloj sve dok se ne vratimo korak unazad. Naime, krajnja instanca, ukoliko se ona u pesništvu i može dosegnuti, podudara se sa prvim svakodnevnim slojem značenja koji čitalac sa sobom nosi kada pristupa stihovima. Da bi se do ovakvih podudarnosti došlo, mora se proći čitav splet kulturoloških i antropoloških veza kojima su stihovi Dragoljuba Stankovića premreženi, a od kojih, paradoksalno, zbog svoje jezičkomelodičke jednostavnosti i sažetosti, zvuče i deluju oslobođeni. Stanković, zapravo, implicitno sugeriše da je asocijativni niz primisli tesno vezan za arhetipske nanose u našem umu, ali, istovremeno, i sa stečenim jezičkim i kulturnim nasleđem koje nosimo: Treba samo zatvoriti / oči ona će se pojaviti / svila neba lobanje / obzor nevidljivog tkanja / koprena rečnoga mira / haljina u rastinju / miševi što plešu.
Speci? čnost ovog lirskog tkanja čini pomerena, nekohenzivna rečenica koja uglavnom u sebi objedinjuje semantički isprepleten niz genitivnih sintagmi, ili eliptičnih nabrajanja u službi upotpunuća ili dezintegracije slike ili opisa. Da bismo složili rečeničnomisaoni mozaik, pomoć ne možemo potražiti ni u strukturi same pesme ni u njenoj stihovnoj organizaciji. Vizuelni čin, dakle, u ovakvom slučaju nije moguć. Tu nastupa snaga asocijacija i prisećanje na nanose značenja, nataloženih iskustvom. Tako nam je Stanković bezbrižno, pomalo namerno prećutno, ponudio elitističniji pesnički model.
Kroz četiri ciklusa „Za surovu boginju Tiamat“, „Moj stomak misli“, „Telo je“, „Piti ja“ pratimo priču od stvaranja bogova iz utrobe boginje slanih voda Tiamat iz sumerskoakadskog epa o stvaranju sveta i čoveka, Enuma Eliš, a od čijeg je tela bog Marduk načinio ovaj svet; preko implicitne interpretacije hrišćanskog mita o prvom sagrešenju koji vri u stomaku, jer Telo se nastavlja kao stara priča, i starogrčkih, Apolonovih proročica u hramu u Del? ma, Pitija, čijim se znamenjem pesnik i jezički poigrava; do oslobađanja duha od telesnosti plovidbom na barci tela po moru, prapočetku sveta, ali i simboličnoj predstavi ovozemaljskog života ka drugoj obali, ka onostranom: Preneće me barka tela na pravu obalu. Istočna duhovnost uplivava u talasastu vodu Stankovićevih stihova, te razliva osobenu ideju mišljenja stomakom, odnosno sliku misli koja izvire iz utrobe.
Kroz interakciju različitih pristupa tumačenja tela, koje nam pesnik nudi, a koji se očigledno zasnivaju na panteističkom nadovezivanju na stari mit, prepoznajemo drevne mitološke i hrišćanske simbole poput ribe, mušica, kamena, zmaja, krčaga, anđela, rimske boginje Venere koja je prvobitno bila boginja proleća i nanovo probuđenog života, te obnoviteljka prirode; literarne slojeve u obzoru s pticom u vrhu kružećom, u prizivanju junakinje Sofke iz romana Nečista krv od Bore Stankovića, kod koje telo i čulnost zadobija punu lirsku a? rmaciju. Vitalistička snaga prirode, koja ponovo začuđava lirski subjekt, i trajno ponovljivi ciklus života korespondiraju sa plodnim ženskim telom. Otuda Venera i otuda zemlja koju pesnik, usudićemo se pročitati, imenuje kao kožu, jer Koža postaje zemlja / misao duh lebdeći, sa svim tajnama koje nosi, kao i žensko telo ili telo drevne boginje ili telo one koja predskazuje, oduhovljava se, nosi i prenosi život, zato što telo ženskoga je roda... luta kao žena u potrazi za sinom. Poznato nam je panteističko oduševljenje i vizuelna saobraznost zemlje sa ženom kod avangardnog književnika Rastka Petrovića i kulminativna tačka zapitanosti i odgonetke pred tajnom rođenja. Oplođena zemlja (semenom umetnosti, koja nam se nudi kroz lirsko ja, kao da samu sebe oplođava: Prepoznajem nekad sebe u telu / polunage žene s ulice / bubrim njenom kožom... Telo je počelo da prska / da razlaže se raspada / u unutarnjoj eksploziji) rađa – Rađa se svet / zaboravom umiva / kost u zemlji ili samo obnavlja se tkivo nevidljivih svetova – odnosno vraćamo se u zemlju, u svoj početak – i u istu zemlju ćeš leći – završiti svoje životno putešestvije, ali na toj zemlji sećajući se kroz nesavršenstvo i patnju predestinirane harmonije, života pre rođenja. Ova ideja svoju konačnu paradigmu dobija sa Novim zavetom i pričom o bezgrešnom začeću iz kojeg nastaje iskupitelj i žrtva, a zemlja traži žrtvu. Telo – kod Stankovića nužno žena – rađa sina. Međutim, Stankovićev sin je nestao, on je raspet svetlošću, što možemo protumačiti kroz ideju spasenja koja neminovno duh odvaja od zemlje; kroz princip dualizma; ali i sagledavajući vreme u kojem Stanković prepoznaje sebe i čoveka savremene civilizacije – Kako doći do celog / prslo je prezrelo / u podrumima pretače se... doseže do našeg kraja / ruka milosrdna / utrobu prevrće / gata – koji odvojen od prirode, ne da nije zadobio spasenje, već se protivprirodnim ponašanjem potpuno odvojio od svoje zemlje i za nju, u čekanju ishoda svog pada, biva izgubljen. Ipak, odnos duha i tela kod Stankovića ne možemo doživeti kao dualizam, već kao simbiozu svih materijalnih i duhovnih činilaca čoveka, što korespondira sa poimanjem prirode koje nam je ostavio Jovan Lestvičnik. Stanković kao da nizom pesničkih slika slavi oduhovljenu snagu tela, bez obzira na samu ograničenost i propadljivost i nedostatnost tela kao takvog.
Posebna preokupacija senzibilnog, ali za zemlju vezanog lirskog subjekta, koji, najzad, stomakom misli i iz utrobe zemlje progovara ili krvotokom zemlju oživljava jeste srca: Ko će srce moje naći / iza svih velova / bezdane tame... Srce horizonta kuca. Da li je, možda, upravo srce ono što pokretljivim čini telo, najzad ako iz njega potiče snaga vere uperene na onu, drugu obalu koju more života zapljuskuje? Saobrazno telu, postavlja se i menja misao, odnosno prati istorijski tok ljudske intervencije na telu, zemlji, prirodi, u jalovosti urbane civilizacije, koji jeste jeza, jeste ponor: Ta težina u potiljku misli / sluzavi trag rep reči. Možemo posmatrati kako se razvija Stankovićeva intencija da glas svoje telo dobija u jeziku, naravno nemuštom. Ali i jezik, oslovljavanjem tela iz kojeg progovara, pokušava da ga nadiđe i prenese na pravu obalu. Očigledno da Stanković takvu artikulaciju i verbalno, sto ga i pojmovno, opredmećivanje telesnog potražuje u pesničkom diskursu, u kojem se jeziku predaje ono najslojevitije semantičko obličje, najbolje telo.
Pesnik nam metonimijski predočava nekoliko mogućih kulturnopsiholoških pojmova tela: telo je proteza, precizna mašina, groznica, čokot zaumlja, more, posuda iz koje se pije; udovi tela su, stoga, vesla i zraci. Uočavamo lirsko prenošenje pesnikovog doživljaja i želje: Budim se u telu / spreman na skok / s onu stranu. Telo jeste ovo ovde, što govori glasom lirskog subjekta, menja pol, rod, oblik, ali obala je preokupacija u koju treba uploviti, uskočiti. Barka tela, koja je, mnogi svedoče, i na mikro i na makroplanu, privremena, prenosi nas samo od jedne do druge tačke egzistencije. Prava, druga obala jeste utočište, vrata Hada, do kojih prevozi starogrčki splavar Haron, a možda i plava zvezda u krugu književnog utopiste Miloša Crnjanskog, koju slobodom, otcepljnošću ptice od tla, treba dotaknuti, jezikom ili veslima, jer je izvan poznatog, izvan tela.
Nedostatak interpunkcije, kratka forma, opkoračenje unutar sintagme, premda besprekoran stih, probrana leksika, katkad zasićena idiomima naučnog diskursa, upućuju nas da se radi o pažljivom zvučnom slaganju ideja i poruka. I pored sve svoje maštovite inteligibilnosti, svaka pesma nam ostavlja iščašenu sliku, kao što je, može biti, iščašena i naša predstava o telu. To nas navodi na zapitanost o našim estetskim kriterijumima i o upotrebi tela. Evidentno je, međutim, da Stanković u ovom korpusu pesama, u svim mogućim uhvatljivim i neuhvatljivim slojevima značenja koje nudi, telo poima na lepši i uzvišeniji način.

Jana Aleksić