Bez očiju kano i s očima

01.01.17

Knjiženstvo
Gotovo da je bilo uobičajeno, poput opšteg mesta možemo reći, navoditi da je Vuk Stefanović Karadžić narodne pesme zapisivao od pevača. Jedna od najpoznatijih knjiga, ona od Vladana Nedića, upravo je tako i naslovljena – Vukovi pevači. Zna se, međutim, da su značajnu ulogu u pevanju i zapisivanju naše epike imale i Vukove pevačice, poput Slepe Jece, Slepe Živane, Slepice iz Grgurevaca i drugih. Upravo njima posvećena je monografija Bez očiju kano i s očima: narodne pesme slepih žena, koja se sastoji od sedam studija četiri autorke – Marije Kleut, LJiljane Pešikan LJuštanović, Svetlane Tomin i Nataše Polovine, te uvodnog teksta, biografija i pesama osam slepih pevačica – Živane Antonijević (Slepe Živane), Jelisavete Jovanović (Slepe Jece), Slepice iz Grgurevaca, Slepe Stepanije, Slepice iz Vranjeva, Jele Slepice, Slepe Pave i Joke Jezdimirović i folklorne zbirke od trideset i šest pesničkih tekstova, najvećim delom preuzetih iz Vukovog „bečkog izdanja“.

Radovi u ovoj knjizi nastajali su tokom nekoliko godina u okviru projekta Fruška gora u književnosti, a zajednički su je izdali Filozofski fakultet u Novom Sadu (povodom obeležavanja šezdesete godišnjice svoga postojanja) i izdavačka kuća Akademska knjiga iz Novog Sada. Same autorke navode da su zajedničke odrednice njihovih studija Fruška gora, usmena i pisana književnost, narodne pesme i slepe pevačice.

Traganje za najstarijim pomenima, od 16. do 19. veka, o postojanju usmene književnosti u Sremu, na padinama Fruške gore i okolini, bilo je tema uvodnog rada Marije Kleut, koja je u ovoj knjizi zastupljena sa još dva teksta. Ona se bavila i pitanjem žanrovske pripadnosti i tematske podele pesama koje su bile deo repertoara slepih pevačica i uočila da njihov specifičan poetski postupak, zapravo, jeste otklon od „junačkog etosa i pomeranje težišta na humanu viziju“.

Nataša Polovina, čije je polje istraživanja i interesovanja prvenstveno srednjovekovna književnost, u drugoj studiji ove monografije – „Biblijski motivi u pesmama slepih pevačica“ –proučavala je odnose između religiozne literature i usmene tradicije, sagledavajući ih kao dva paralelna toka. Autorkina početna ideja o raznolikosti biblijskih tema i motiva u pesmama slepih pevačica potkrepljena je uočenim hrišćanskim poukama i porukama o vrlini, ispravnom delanju i moralnosti u pesmama koje su ispevale, pre svih, Slepa Jeca, Stepanija, Živana i slepa pevačica iz Grgurevaca.

Slepa Stepanija i Filip Višnjić, te njihova vizija transcendentalnog i istorije, tema je rada LJiljane Pešikan LJuštanović „Čestito, svijetlo, sveto. Transcendentalna vizija Slepe Stepanije i Višnjićev istorijski imperativ“. I u ovom radu uočen je specifičan odnos Vukove pevačice prema porodičnim vrednostima, patrijarhalnom sistemu i hrišćanskom pogledu na svet, dok su predstave pevača Filipa Višnjića postavljene na nivo izjednačavanja zadužbinarstva tj. građenja manastira sa formiranjem carevine.

Tradicionalna kultura u širem smislu, i slepilo u užem, teme su narednog rada LJiljane Pešikan LJuštanović. Zanimljivo je istaći da se već na početku naglašava da je odnos prema slepilu u srpskoj usmenoj poeziji i kulturi bio prevashodno negativan i povezan sa strahom. Slepilo se povezuje sa zabranom gledanja i govorenja o viđenom, karakterističnom za inicijacijske obrede. Dalje se razmatra sudbina dvojice Đurđevića – Grgura i Stefana, koja je postala predmet pevanja i pripovedanja na širem južnoslovenskom prostoru i u Vukovo, a naročito, u postvukovsko vreme. Šta su gusle jadikovke i kakva je simbolika gudala od jadikovine autorka razrešava na samom kraju, dajući jedan lep, zaokružen kulturološki osvrt.

U narednom radu – „Slepilo: život i pesma“, Marija Kleut tumači na koji način su tragične junakinje ove knjige inkorporirale svoje nesrećno životno iskustvo u stihove koje su stvarale.

Topos puta i putovanja u književnim delima starije književnosti i usmenoj poeziji glavna je tema razmatranja Nataše Polovine u studiji „Digoše se bogom putovati – putovanja: život i pesma“.Istaknuto je da je u srednjovekovnoj literaturi i usmenoj epici predstava o putovanju sasvim specifična i to je ilustrovano odlično analiziranim primerima pesama Slepe Živane Ko krsno ime slavi onome i pomaže ili Marko Kraljević i 12 Arapa. Tezu da je upravo na ovu Vukovu pevačicu putovanje do Bugarske ostavilo snažan utisak, N. Polovina je potvrdila vernom putanjom koju je uočila u pesmama Ženidba Todora od Stalaća i Marko Kraljević i vila. Istakla je naglašene pevačicine poruke, karakteristične za više pesama, da je sreća putnika uvek u Božjim rukama.

Studija Svetlane Tomin „Smrt Arsena patrijarha: istorijski okvir i pesničko pamćenje“takođe se bavi kompleksnim pitanjem o odnosu usmene i pisane književnosti, pa i odnosom istorije i legende ili predanja, koje je neizostavni deo proučavanja kulturne baštine. Polazeći od dokumenata – bogoslužbene literature i istorijskih spisa, Svetlana Tomin je osvetljavala pokušaje stvaranja kulta i sudbinu patrijarha Arsenija III Čarnojevića. Do sada, kako je istakla, sačuvano je sedam narodnih pesama o njemu, i na osnovu njih, pregledno i jasno, dala je četiri elementa kompozicione sheme preko kojih se ove pesme mogu sagledati (Bolest patrijarha u Beču i njegova predsmrtna želja; Prenos patrijarhovog tela – peripetije pre i tokom prenosa; Mesto sahrane; Sveti sremski Brankovići), detaljno ih obrazloživši, da bi na kraju sigurno i ubedljivo odgovorila na pitanje da li su i na koji način pesme sačuvale sećanje na ličnost i istorijski događaj.

Pre biografija slepih pevačica koje zatvaraju prvi deo ove monografije, nalazi se još jedna studija Marije Kleut: „Tradicija i inovacija: pesme slepica u varijantnom krugu“. Istaknuti su specifični motivi, slika boja na Kosovu i osobenosti stihova. Porede se pesme Slepe Živane i Slepe Jece sa varijantama koje su ispevane ranije i sačuvane u starijim zapisima, prvenstveno u Erlangenskom rukopisu,dok, kako piše autorka, „pesme Slepice iz Grgurevaca, posebno one o Kosovskom boju, nemaju deseteračkih starijih varijanti koje bi pripadale istom ili sličnom sižejnom modelu”.

Drugi deo knjige Bez očiju kano i s očima: narodne pesme slepih ženapredstavlja vrlo vrednu zbirku pesama navedenih slepih žena od kojih je Vuk beležio epske pesme. Posebno su, treba istaći, publikovani tekstovi narodnih pesama za koje se pouzdano zna da su zapisani od Slepe Živane i Slepice iz Grgurevaca, a posebno oni za koje je autorstvo dokazivano.

Ova monografija predstavlja značajan zajednički poduhvat autorki studija i dva izdavača. Sa jedne strane, sve četiri autorke profesorke su na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu, a sa druge, izdavačka kuća ispred koje stoji Bora Babić, prepoznala je vrednost koju stranice ove knjige nose i koju će preneti u buduće vreme. Još jednom se potvrdilo da je naša tradicija neiscrpan izvor i da uvek postoje blaga koja se iz nje mogu baštiniti. Veliki deo te riznice, pokazalo se, obogatile su upravo žene – pevačice tužne ljudske i životne sudbine. One čine deo temelja na kome i mi danas gradimo naše kulturne, civilizacijske, umetničke i literarne obrasce. Ne treba posebno naglašavati da bi, upravo zbog svoje strukture i sadržaja, monografija koja je predstavljena mogla biti nadasve korisna studentima, izučavaocima tradicionalne kulture i književnosti, ali i široj čitalačkoj publici.


Nevena Varnica