Bosanska golgota

01.07.21

Istorija 20. veka
Sam karakter Drugog svetskog rata na prostoru okupirane Jugoslavije, usled čitavog niza vrlo složenih religijskih, etničkih i ideoloških fenomena, a takođe i karakter posleratnog političkog režima, do danas je značajno otežavao istraživanje ratnih događaja. Naučnici koji su se opredelili za izučavanje ovog perioda susretali su se sa oskudnim, fragmentarnim i širom zemlje i inostranstva rasutim istorijskim izvorima. Mnogi od izvora prvog reda su uništeni ili još uvek nisu dostupni istraživačima. U skladu sa tim, na početku treće decenije 21. veka, sa 75 godina duge istorijske distance i uz sve poteškoće, istraživanje Drugog svetskog rata na prostoru Jugoslavije zaista predstavlja sizifovski posao.
Jedan od najvažnijih fenomena tokom Drugog svetskog rata u okupiranoj Srbiji jeste postojanje otpora okupaciji. Činjenica o dva ideološki profilisana i suprotstavljena pokreta dovela je do njihovog sukobljavanja i postojanja paralelnih oslobodilačkih operacija i vojnih akcija koje se mogu podvesti pod građanski rat. U takvim okolnostima, jedan pokret izašao je iz rata kao pobednik, dok je drugi žigosan kao izdajnički, a zatim i vojno poražen i u potpunosti uništen. Upravo od osnovne pretpostavke da je, pored oslobodilačkog, vođen i građanski rat, autori dr Bojan Dimitrijević i dr Nemanja Dević nastojali su da sistematizuju sva postojeća, ali i nova istoriografska dostignuća i predstave sudbinu poraženog pokreta – Jugoslovenske vojske u otadžbini.
Monografija Bosanska golgota: Slom snaga JVuO u Bosni 1945. godine predstavlja sistematičan prikaz strategije, konkretnog kretanja, borbi i uništenja monarhističkog pokreta otpora u Jugoslaviji tokom 1944. i 1945. godine, sa određenim implikacijama na kasniji period. Podeljena je u 18 poglavlja i više desetina potpoglavlja. Koncipirana je tako da u početku kontekstualizuje sam pokret, njegovo delovanje i položaj u jesen 1944. godine, a zatim hronološki predstavlja put različitih jedinica JVuO, koje su se u jednom trenutku spojile, a zatim opet razišle usled diferenciranih koncepcija u pogledu kretanja i borbe. Tekst dostiže kulminaciju u poglavljima 11, 14 i 15, koja se konkretno bave bitkama na Lijevču polju i Zelengori, u kojima je glavnina ovih snaga uništena. U poslednjem delu, monografija je upotpunjena poglavljima posvećenim masovnim likvidacijama koje su usledile nakon ovih bitaka, kao i poterama za preostalim grupama. Povrh svega, tekst kompletira poglavlje posvećeno slici koju je istoriografija kreirala o ovim događajima.
Od izvora prvog reda korišćeni su dokumenti pohranjeni u arhivskim institucijama Srbije, Bosne i Hercegovine i Hrvatske, kao i dokumenti koja su preživeli ravnogorci poneli sa sobom u emigraciju, a koji se danas čuvaju u Londonu i Torontu. Pored toga, važnu osnovu istraživanju ponudili su izvori objavljeni tokom prethodnih decenija, kao i memoarska građa, koja neretko mnoge fenomene objašnjava znatno bolje od čitavog niza dokumenata. Sve to upotpunjeno je obimnom literaturom, ali i usmenim iskazima.
Ideja autora bila je da kombinujući izvore prvog reda sa memoaristikom i sopstvenim saznanjima, nastalim dugogodišnjim izučavanjem Ravnogorskog pokreta, čitaocima ponude konciznu predstavu kretanja i odlučujućih događaja, zatim lične dileme komandanata, ali i svojevrsnu hroniku stanja u vojnim odredima. Autori su nastojali da sve to stave u legitimistički kontekst i objasne zbog čega je, nakon formalnog okončanja Drugog svetskog rata u Evropi, tada već zvanična Jugoslovenska armija izvršila masovna ubistva svojih ideoloških protivnika. Takođe, dragocene su procene broja oficira i vojnika koji su stradali u borbi ili nakon zarobljavanja.
Autori su odabrali pristup koji podrazumeva vrlo česta, integralna citiranja dokumenata, slikovitih i na momente dramatičnih opisa iz pera učesnika samih događaja. To je, u generalnom pogledu, stil knjige prilagodilo i čitaocima koji ne dolaze iz istorijske branše. Ovakva fizionomija teksta omogućava prosečnom čitaocu da, kroz jasnu hronologiju i uvid u lične dokumente i memoarske iskaze, izvuče sopstvene zaključke. Naravno sama srž knjige je tekst autora, koji kontekstualizuje i rekonstruiše događaje, ali i vodi čitaoca kroz tok zbivanja. Autori su svoj zadatak uspešno obavili, pre svega zahvaljujući vrlo dobrom poznavanju izvora i literature. Njihovo iskustvo u istraživanju Ravnogorskog pokreta omogućilo je analizu moralnih i strategijskih dilema sa kojima su se komandanti susretali, što daje posebno vredan prilog razumevanju težine položaja u kojem su se našli prvaci ovog pokreta. Takođe, vrlo je zanimljiv pristup koji su autori odabrali u prikazivanju bitke na Zelengori. Umesto uobičajenog ukrštanja izvora dve strane, po pitanju svakog segmenta bitke, autori su poglede na istu borbu uporedili razdvajanjem u dva poglavlja – iz vizure dokumenata Ravnogorskog pokreta i iz vizure Jugoslovenske armije. Time su predstavili dva različita pogleda na istu bitku i ispoštovali osnovno načelo istoriografije, po kome je neophodno uvažiti izvore obe strane. Takođe, posebno je važno istaći terenska istraživanja mesta koja se smatraju stratištima i masovnim grobnicama, što je autorima omogućilo da donesu neke vrlo zanimljive zaključke vezane za same egzekucije i(li) njihovo prikrivanje.
Kada govorimo o najvećem naučnom doprinosu koji ova knjiga donosi, izdvojili bismo kombinaciju vrlo precizne rekonstrukcije tačnih pokreta različitih delova JVuO sa izazovima i praktičnim dilemama sa kojima su se susretali njeni komandanti. Osim toga, autori su predstavili sve anomalije jedne vojske koja se krajem 1944. i početkom 1945. godine nalazila u fazi kontinuiranog osipanja i popuštanja discipline. Vrlo su značajni i zaključci koje autori donose o pitanju koncepcijskog sukoba između generala Mihailovića i potpukovnika Đurišića, kao i predstava multiplikovanih efekata izazvanih direktnim greškama u strategiji. Uz to, važan prilog razumevanju Ravnogorskog pokreta, ali i njegovog aktuelnog trenutka krajem 1944. i početkom 1945. godine, predstavlja vrlo bogata kolekcija fotografija, koje neretko ilustrativnije nego čitave strane teksta opisuju stanje u vojsci tokom i nakon završnih borbi ili neposredno pre izvršenih egzekucija. Povrh svega, vrlo su važne procene žrtava, koje su autori izneli sublimirajući sve dostupne izvore o ovim događajima, što dodatno pojašnjava zaključak o neophodnom posmatranju ovih operacija iz vizure ideološkog i političkog građanskog rata.
Generalno gledano, autori monografije su odabrali da istraže i detaljno predstave vrlo kompleksno pitanje završne faze građanskog rata u Jugoslaviji, kroz pogled na vojsku koja je u toj borbi bila poražena. Usled činjenice da je njena sudbina bila ispunjena vojnim porazom i stradanjem, morali su da se „uhvate u koštac“ sa vrlo osetljivim temama, koje su decenijama u istoriografiji bile zapostavljane ili posmatrane kroz ideološku vizuru. U skladu sa tim, zadatak koji su autori Bojan Dimitrijević i Nemanja Dević sebi postavili na početku istraživanja temeljno je i dobro izvršen. Tome u prilog najbolje govori činjenica o velikom broju novih i do sada nedovoljno poznatih podataka koje monografija nesumnjivo donosi.

Radosav Tucović