Beogradski ravnogorci

01.03.21 Institut za savremenu istoriju

Monografija dr Radeta Ristanovića je plod dugogodišnjeg istraživačkog rada autora, naročito na izučavanju istorije Beograda u Drugom svetskom ratu. Struktura knjige određena je tematski, a u okviru svake tematske celine sadržina je predstavljena hronološkim redom od 1941. do 1944. godine. Sadržina knjige podeljena je na 13 celina, uključujući predgovor i uvod.

U Predgovoru autor iznosi ideje koje su bile vodilje za početak istraživanja, kraći istorijat pristupa toj temi u jugoslovenskoj i srpskoj istoriografiji, kao i osnovnu problematiku vezanu za izvore i literaturu. U Uvodu autor je nastojao da čitaocu predstavi širi istorijski kontekst: od osnova nacističkog okupacionog sistema u Evropi, preko pokreta otpora, funkcionisanja istog u urbanoj sredini, do prelaska na istorijat međuratnog Beograda i njegovih osobenosti bitnih za period okupacije.

Poglavlje Reichfestung Belgrad – Tvrđava Beograd obuhvata složen sistem nemačkog okupacionog aparata u Beogradu, civilne i vojno-policijske organe kolaboracionističke uprave, kao i kaznionice i logore pod kontrolom istih. Autor je obuhvatio konkretne mere okupatora i kolaboracionista uperene prema stanovništvu, u vidu raznih zabrana, odredbi, različitih vidova represije i propagande, ali i svakodnevni život Beograđana pod okupacijom. U poglavlju Vojno-civilni kondominijum: organizaciona struktura JVuO u Beogradu obrađeno je ustrojstvo ravnogorske organizacije u Beogradu i okolini. Predstavljen je hronološki razvoj vojnog, civilnog i omladinskog dela organizacije u gradu, kao i većih jedinica JVuO u okolini prestonice. Deo Metodologija rada beogradskih ravnogoraca obrađuje načine na koje je ravnogorska organizacija u Beogradu organizovala rad, gde se naročito ističu konspirativne metode, potom problematika vezana za logistiku i materijal. Naročita pažnja posvećena je sistemima veze, disciplini i odnosima između ljudi unutar organizacije u Beogradu.

Kadrovska pitanja vezana za Ravnogorski pokret u Beogradu obrađena su u poglavlju Beogradski ravnogorac: Kadrovski potencijal JVuO u Beogradu. U tom okviru obuhvaćena su pitanja vezana za vojnu, civilnu i omladinsku komponentu pokreta, potom za izgradnju kadrova, kadrovske profile, mobilizaciju, promene u hijerarhiji i unapređenja. U poglavlju „Uši, oči i osećanje“: Obaveštajni rad ravnogorske organizacije, autor je krenuvši od značaja obaveštajne delatnosti u okupiranoj Evropi i međuratnoj Jugoslaviji izložio razvoj ravnogorske obaveštajne službe u Beogradu i njen rad prema okupatoru, kolaboracionistima, komunistima, građanstvu i susedima, odnosno NDH i Mađarskoj. Problematika prikupljanja finansijskih, materijalnih i ljudskih resursa neophodnih za rad organizacije obrađena je u poglavlju Sakupljanje i upućivanje materijalnih sredstava i ljudstva iz Beograda u druge jedinice JVuO.

Značaj propagande za ravnogorsku organizaciju u Beogradu, njena organizacija kao i stavovi o sebi, saveznicima, komunistima, kolaboracionistima i okupatorima, obrađeni su u delu monografije „Čitaj i daj drugome da čita“: Propagandna delatnost JVuO u Beogradu. U ovom delu rada težište je i na distribuciji propagandnog materijala. U poglavlju Oružane i neoružane akcije ravnogorskih ilegalaca Ristanović počinje izlaganje oblicima otpora u ostatku Evrope, da bi se potom nadovezao na sabotaže, atentate i druge oružane akcije JVuO u Beogradu za vreme okupacije. Od ništa manjeg značaja jeste poglavlje Beograd kao „diplomatsko predstavništvo“ JVuO koje razmatra političku i ideološku komponentu pokreta, ali i kompleksne odnose sa saveznicima, vladom u emigraciji, komunistima, okupatorom i kolaboracionistima. Represija okupacionog aparata nad ravnogorcima analizirana je u poglavlju Beogradski ravnogorci na udaru Gestapoa, gde su obrađeni organi represije kao i akcije hapšenja u periodu 1941–1944. U poslednjem poglavlju Planovi za zauzimanje Beograda i uspostavljanje vlasti autor, krenuvši od uloge pokreta otpora u Evropi u završnim operacijama, izlaže planove ravnogoraca za oslobođenje i novi posleratni poredak, završivši izlaganje sa periodom posle oslobođenja grada oktobra 1944.

Monografija Radeta Ristanovića na iscrpan i sistematičan način obrađuje sveukupnu problematiku beogradskih ravnogoraca. Krećući se od opšteg evropskog konteksta autor u analizama uzima u obzir sve relevantne faktore vezane za okupirani Beograd. Svako poglavlje knjige autor završava kraćim zaključkom. Kvantitativni podaci su često grafički predstavljeni, a svako poglavlje prati blok fotografija i dokumenta. Potrebno je naglasiti i širok spektar izvora korišćenih u ovom delu, počevši od objavljene i neobjavljene arhivske građe pohranjene u Vojnom arhivu, Arhivu Jugoslavije, Arhivu Srbije, Istorijskom arhivu Beograda, Nacionalnom arhivu u Vašingtonu kao i Biblioteci Instituta za savremenu istoriju. Pored različite štampe, autor je koristio širok dijapazon domaće i strane literature.

Miloš Čorbić

01.01.21

Tokovi istorije

Malo je tema iz složene i kontroverzne istorije Drugog svetskog rata u okupiranoj Jugoslaviji kojima do danas nije posvećena makar jedna studija. Monografija Beogradski ravnogorci: Jugoslovenska vojska u Otadžbini i Ravnogorski pokret u okupiranom Beogradu 1941–1944 popunjava jednu takvu prazninu. Baveći se ovom, do sada samo fragmentarno obrađivanom temom, naučni saradnik Instituta za savremenu istoriju Rade Ristanović je nastojao da čitaocima približi komplikovanu situaciju u okupiranom Beogradu. Junaci njegove knjige su pripadnici beogradske organizacije Ravnogorskog pokreta čija je aktivnost godinama, tokom komunističke diktature, bila predata zaboravu. Ova monografija je proistekla iz autorove doktorske disertacije pod nazivom „Oblici otpora u Beogradu (1941–1944)“ odbranjene 2019. godine na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu. Jedna je od retkih monografija koja je u tako kratkom roku doživela i drugo izdanje. Rade Ristanović se temom otpora u okupiranom Beogradu bavio i ranije, objavio je monografiju o komunističkom pokretu otpora (Akcije komunističkih ilegalaca u Beogradu 1941–1942, Beograd: Filip Višnjić, 2013).
Studija započinje opširnim uvodom u složene uslove pod kojima se javio otpor u gradskim sredinama tokom Drugog svetskog rata. Dajući obiman komparativni pogled na situaciju u drugim delovima Evrope, autor nastoji da čitaocu približi okolnosti koje su dovele do nastanka oba pokreta otpora u Beogradu. Nemački okupacioni aparat i njegovi domaći pomagači takođe su detaljno opisani. Kroz opis hapšenja, torture, isleđivanja i tamničenja ukazano je na sudbinu koja je čekala mnoge ilegalce. Meandrirajući kroz komplikovani sistem okupacione uprave, autor definiše koje ustanove su bile odgovorne za suzbijanje pokreta otpora i koje su mehanizme koristile. Nakon uvodnih celina, sledi čak deset tematskih poglavlja. Svako od njih posvećeno je drugačijem aspektu ravnogorskog pokreta otpora u okupiranom Beogradu. U svom izlaganju Ristanović prikazuje početke organizacije „šumskih“ ljudi u gradu, pokušaje inkorporiranja beogradskih ćelija u organizacionu strukturu Jugoslovenske vojske u Otadžbini, probleme u njihovom sprovođenju, identifikujući brojna „koncepcijska neslaganja“ i „devijantne pojave“. Takođe, ukazuje na često izraženu policentričnost i nedostatke hijerarhije u okviru različitih ćelija u samoj beogradskoj organizaciji. Autor ističe da je, za razliku od komunističkog, borbu protiv ravnogorskog pokreta u Beogradu vodio prevashodno okupator. Nemajući dovoljno poverenja u kolaboracionističke organe, nemačke službe bezbednosti su stoga same vodile istrage i hapšenja ravnogoraca. Time Ristanović demistifikuje u javnosti često prisutnu zabludu, svesno izgrađivanu tokom trajanja komunističke diktature, prema kojoj u Beogradu gotovo da i nije bilo ravnogorskog otpora te da se protiv njega okupator nije ni borio. Kada se uzme u obzir količina i raznolikost građe koja je korišćena u izradi ove studije, autorov zaključak o tome da beogradski ravnogorci nesumnjivo predstavljaju pokret otpora teško se može osporiti.
S obzirom na relativnu neistraženost ove teme, autor je prilikom izrade monografije obavio veoma obimno istraživanje u svim relevantnim institucijama u zemlji. Ristanovićevo izlaganje stoga počiva prvenstveno na neobjavljenim izvorima iz fondova Vojnog arhiva, Istorijskog arhiva Beograda, Državnog arhiva Srbije i Arhiva Jugoslavije. Posebno je važno istaći i da je korišćena građa trostrukog porekla, te da slika koju ona pruža nije jednostrana. Autor je koristio građu ne samo ravnogorskog porekla već i originalna nemačka dokumenta, kao i građu nastalu radom kolaboracionističkih organa. Pored toga, služio se periodikom, zbirkama objavljenih dokumenata i relevantnom literaturom.
Opredeljujući se za tematski pristup, nasuprot hronološkom, autor je donekle žrtvovao pristupačnost teme široj publici u korist naučne utemeljenosti i preciznosti. Hirurški precizno razložena je organizacija Jugoslovenske vojske u Otadžbini na teritoriji Beograda. Čitaoci se stoga prvo upoznaju sa njenom operativnom strukturom, a potom sa različitim aspektima ilegalnog rada (obaveštajni, propagandni, oružani i neoružani otpor) i konačno sa merama koje je preuzimao Gestapo kako bi ga suzbio. Ovakva odluka, u skladu sa činjenicom da je monografija proistekla iz doktorske disertacije, donekle otežava sagledavanje celine, ali istovremeno garantuje potpunu preciznost u izražavanju. Monografija je stoga više namenjena naučnoj zajednici nego široj publici. Nesumnjivo, ona predstavlja veliki heuristički doprinos poznavanju fenomena ravnogorskog otpora u Beogradu, kao i važan prilog demistifikaciji ovog, u javnosti nedovoljno poznatog aspekta istorije Drugog svetskog rata u Srbiji, odnosno Jugoslaviji.

Rastko Lompar

01.09.20

Vojnoistorijski glasnik

Monografija Rada Ristanovića o delovanju ilegalne organizacije JVuO u okupiranom Beogradu predstavlja prvi relevantan rad posvećen ovoj važnoj temi. Višedecenijska ideološko-politička ograničenja uslovila su da srpska istoriografija tek na kraju druge decenije 21. veka popunjava velike praznine vezane za mnoge događaje i procese u vezi sa Drugim svetskim ratom.
Knjiga ima 13 velikih poglavlja. U „Predgovoru” (11–15) autor objašnjava uticaj popularne kulture (serija „Otpisani”) na povećanu zainteresovanost šire javnosti za temu koju obrađuje. Istovremeno daje i osvrt na dosadašnju suženu ideološko-političku sliku delovanja JVuO u Beogradu, označenu za kolaboracionističko-zločinačku organizaciju. Na kraju se izlaže izvorna osnova koja je poslužila za istraživanje, kao i objašnjenje strukture rada. Autor se u „Uvodu” (17–47) osvrće na karakteristike nacističkog okupacionog sistema u Evropi, rasističku politiku i praksu istrebljenja i progonanepoželjnih grupa stanovništva i ideološko-političkih protivnika, kao i ekonomsku eksploataciju zauzetih područja. Potom se ukazuje na motive nastanka pokreta otpora u Evropi, njihovu organizaciju, domete delovanja, ideološku raznolikost. Zatim se daje osvrt na način funkcionisanja pokreta otpora u urbanim sredinama, značaj konspiracije, kvaliteta kadrova, različitih socijalnih grupa kao oslonca za delovanje. Nije propušten ni pregled privredne, socijalne, političke i ideološke strukture Beograda pred Drugi svetski rat, što je opis prostora (urbana morfologija) u kome je tokom okupacije delovao Ravnogorski pokret otpora. Poseban akcenat dat je događajima oko 27. marta 1941. godine.
Ratni događaji izlažu se od odeljka „Reichfestung Belgrad – tvrđava Beograd” (49–88), koji obrađuje 1941. i posvećen je oružanoj sili okupatora (vojsci, policiji, obaveštajnoj službi), njihovim planovima za Beograd, zatim kolaboracionističkoj vlasti i njenoj policiji, naročito upravama zaduženim za suzbijanje ravnogorskog pokreta. Analizira sadelovanje represivnog aparata, upućivanje uhapšenika u logore i zatvore, likvidacije, razne preventivne mere protiv otpora okupaciji, kao i raširenost prakse denuncijacija među Beograđanima. Govori se o propagandi i svakodnevnom životu pod okupacijom. Poglavlje „Vojno-civilni kondominijum: organizaciona struktura JVuO u Beogradu” (89– 112) započinje osvrtom na formiranje JVuO u Srbiji i Beogradu, oficirima koji su dobili zaduženja za rad u prestonici, oblicima obaveštajnog rada, detaljnoj strukturi ilegalne organizacije. Istovremeno se rekonstruiše i civilni deo organizacije JVuO i njegova uloga u podršci pokretu generala Mihailovića. Na isti način piše se o ravnogorskoj omladini u Beogradu (JURAO), povezanosti sa „Sokolima” i planovima za ustanak. Posebno potpoglavlje govori o Avalskom korpusu JVuO, na koji se naslanjala ravnogorska organizacija u prestonici. Odeljak „Metodologija rada beogradskih ravnogoraca” (113– 134) govori o konspirativnim tehnikama, dometima takve prakse u stvarnosti, naročito prilikom hapšenja i isleđivanja. Analizira se pomoć i podrška koja je stizala iz redova građanstva i kolaboracionističke uprave, materijalni resursi (sredstva veze, oružje, finansije), kao i sam rad ravnogorske organizacije u Beogradu. Velika pažnja posvećena je personalnom sastavu, međusobnim odnosima, ambicijama, problemu discipline. Poglavlje „Beogradski ravnogorac: kadrovski potencijal JVuO u Beogradu” (135–162) obrađuje problem kvaliteta ljudi uključenih u vojnoobaveštajnu organizaciju JVuO, njihov oficirski rang, rod vojske kojem su pripadali, godinu pristupanja ilegalnoj organizaciji, kao i portrete najistaknutijih ličnosti poput Aleksandra Saše Mihailovića. Na isti način obrađeno je i učešće civila i omladine u ravnogorskoj ilegalnoj organizaciji, zatim napori na poslu izgrađivanja kadrova (kursevi za rukovanje oružjem i eksplozivom, za sabotaže, vođenje propagande), delatnost niza pojedinaca koji su se istakli u ilegalnim akcijama, naročito njihove osobine i specifičnosti u radu. Odeljak „’Uši, oči i osećanje’: obave-štajni rad ravnogorske organizacije” (163–218) govori o metodologiji rada beogradskih ravnogoraca, evropskim iskustvima i nasleđu obaveštajne službe Kraljevine Jugoslavije. Obrađuju se obaveštajni punktovi JVuO, rad usmeren na delatnost okupatora, njegovih pomagača i komunista, procene i prognoze vojno-političko-privredne situacije u Srbiji i raspoloženja građanstva, konspirativni kontakti, borba protiv nemačkih i kolaboracionističkih agenata, učinak savezničkih bombardovanja. Beogradski ravnogorci prikupljali su podatke i o NDH, naročito zločinima nad Srbima, zatim o Mađarskoj i njenoj politici u Bačkoj. Poglavlje „Sakupljanje i upućivanje materijalnih sredstava i ljudstva iz Beograda u druge jedinice JVuO” (219–250) posvećeno je ne samo redovnom prikupljanju novčanih i drugih materijalnih sredstava već i negativnim pojavama poput „oporezivanja” uglednih Beograđana, što su samostalno sprovodili pojedini komandanti poput Nikole Kalabića. Odeljak „’Čitaj i daj drugome da čita’: propagandna delatnost JVuO u Beogradu” (251–294) obrađuje značaj ilegalne propagande ravnogoraca, organizacionu strukturu njihovog propagandnog aparata, rezultate rada, naslove, broj, sadržaj i načine distribucije štampanih glasila, napore da se utiče na javno mnjenje, simboliku i domete propagandnih poruka. Detaljno se analizira odnos prema saveznicima, komunistima, okupatoru, kolaboracionistima. U poglavlju „Oružane i neoružane akcije ravnogorskih ilegalaca” (295– 322) najpre se daje osvrt na oblike otpora u okupiranoj Evropi, a potom se analiziraju akcije JVuO u Beogradu, od nenasilnih akcija, preko otimanja materijalnih sredstava (najviše novca) do sabotaža i mnogih atentata. Najviše prostora dobile su likvidacije Miloša Masalovića, Cvetana Ceke Đorđevića i Dragomira Lukića. Odeljak „Beograd kao ’diplomatsko predsedništvo’ JVuO” (323– 337) daje osvrt na političkoideološku orijentaciju JVuO, zatim na odnos prema saveznicima i vladi u emigraciji, potom prema komunistima, okupatoru, kolaboracionistima, uključujući najrazličitije kontakte koji su ostvarivani s ciljem ostvarenja pobede u ratu. Poglavlje „Beogradski ravnogorci na udaru Gestapoa” (339– 368) posvećeno je represiji okupatora, hapšenjima, isleđivanjima, mučenjima, likvidacijama. Posebna pažnja posvećena je nemačkim akcijama prisluškivanja JVuO, zatim hronologiji najvažnijih hapšenja pripadnika JVuO tokom cele okupacije, kao i sudbinama zatvorenih osoba. Završni odeljak „Planovi za zauzimanje Beograda i uspostavljanje vlasti” (369–384) započinje osvrtom na ulogu i značaj delovanja pokreta otpora prilikom oslobođenja okupiranih teritorija u Evropi, što predstavlja uvod za izlaganje, analizu i ocenu planova JVuO za zauzimanje Beograda. Preuzimanje vlasti u jugoslovenskoj prestonici u trenutku očekivane invazije saveznika na Balkanbilo je od presudne važnosti za ravnogorsku organizaciju. Računalo se na patriotska raspoloženja srpskog stanovništva, infiltraciju u kolaboracionističku upravu i brzu pomoć zapadnih saveznika, pre svih, Amerikanaca. Detaljni planovi oko organizacije vlasti u oslobođenom Beogradu otkrivaju kako bi izgledao alternativni tok istorije da je zemlju oslobodila vojska generala Mihailovića. Na kraju se daje pregled događaja po ulasku NOVJ u Beograd i sudbina ravnogorske organizacije, koja je tretirana kao izdajnička. Knjiga ima i opširne rezimee na srpskom i engleskom jeziku (385–402), spisak izvora i literature (401– 420), registar ličnih imena (421–427), popis skraćenica (429) i belešku o autoru (431).
Rad kolege Rada Ristanovića utemeljen je na neobjavljenoj arhivskoj građi, korišćenju svih relevantnih objavljenih izvora, pregledu kolaboracionističke i ravnogorske štampe, kao i obimnoj literaturi. Knjiga je ilustrovana brojnim fotografijama, a sve značajnijeličnosti koje se pominju u tekstu dobile su u napomenama i primerene biografije.
Tema koja se prezentuje potpuno je nova u srpskoj istoriografiji, tako da je najveća pažnja posvećana rekonstrukciji mnogih događaja, zatim označavanju glavnih procesa i isticanju najznačajnijih ličnosti ravnogorskog pokreta otpora u Beogradu. U tom je sadržana i najveća vrednost rada kolege Rada Ristanovića koji nije propustio analizu delovanja JVuO, komparaciju sa drugim pokretima otpora u Evropi i ocenu njihovog celokupnog rada. Kao i na nivou cele okupirane Srbije i Jugoslavije, i u Beogradu su se ispoljile sve dobre i loše osobine JVuO o kojima je puno pisano, s tim da se na primeru okupirane prestonice jasno uočava presudna uloga mnogih pojedinaca u kreiranju istorijskih događaja o kojima sve do pojave ove monografije nismo mnogo znali.
Dr Miloš Timotijević