Crnjanski, megalopolis

06.06.12

Pisac i književni kritičar Slobodan Vladušić, dobitnik prestižne nagrade „Isidora Sekulić“. U „Lamentu“ data dva viđenja Beograda okrenutog i istoriji i budućnosti

CRNJANSKI je bio veliki putnik, uostalom kao i ostali značajni srpski pisci, njegovi savremenici, koji su imali diplomatsku karijeru. Sem toga, ne treba zaboraviti da je on rođen u Austrougarskoj - zemlji koju baš nije obožavao - što ga je upućivalo na Beč i Budimpeštu, a imao je i dugotrajno emigrantsko iskustvo u Londonu. Sve to je činilo da se u njegovom životu evropske metropole menjaju kao stanice na železničkoj trasi: Beč, Pariz, Berlin, Madrid, Rim, London. Najzad, Beograd. To je moralo ostaviti traga i u njegovim romanima i u njegovim putopisima - kaže, za „Novosti“, Slobodan Vladušić o svojoj knjizi „Crnjanski, Megalopolis“ (izdavač „Službeni glasnik“), za koju će u sredu u Skupštini grada primiti nagradu „Isidora Sekulić“.

* Šta predstavlja Megalopolis i kako je Crnjanski predstavljao svoju urbanu svest i iskustvo?
- U prozi Crnjanskog vidi se da je ideja grada kao prostora kulture i humaniteta ipak iluzija, odnosno nešto za šta se treba tek izboriti. On u vajmarskom Berlinu i Londonu nakon Drugog svetskog rata, naslućuje tragove globalizacije i to one njene aspekte koji ne služe za dobrobit većine ljudi. To je Megalopolis: urbani prostor koji više nema za cilj poboljšanje kvaliteta života svih njegovih stanovnika, već samo manjine. Modernost ili ako hoćete, „napredak“ nema dakle, više univerzalan karakter, već partikularan: modernost neprekidno deli stanovništvo na „uspešne“ i „neuspešne“, na „dobitnike“ i „gubitnike“, pri čemu ove druge pušta da umru i nestanu bez glasa. To je tip grada sa kojim se mi danas susrećemo i to je tip grada koji Crnjanski nije hteo da slavi.

* Da li je i Beograd za Crnjanskog bio Megalopolis?
DOKTORAT KAO OSNOVA KNjIGA „Crnjanski, Megalopolis“ nastala je na osnovu proširene i izmenjene verzije Vladušićeve doktorske disertacije, pod nazivom „Slike evropskih metropola u prozi Miloša Crnjanskog“, u kojoj se nalaze analize slika Beča, Pariza, Budimpešte, Berlina, Madrida, Stokholma, Rima i Londona, onako kako ih je Crnjanski video u svojoj prozi. Njima je dodata, razume se, i analiza slike Beograda iz piščeve poslednje pesme.
- U pesmi „Lament nad Beogradom“, on Beograd vidi istovremeno i kao nešto što je prisno pesniku, ali i nešto što se od njega razlikuje: dok se pesnik sprema za smrt, Beograd se sprema za rast i trajanje. U tom smislu, Crnjanski je Beograd želeo da vidi i kao prisno mesto - kao prestonicu dakle - ali je istovremeno shvatio da samo grad koji je okrenut budućnosti - a to je Megalopolis - može da obezbedi trajanje zajednice koju reprezentuje. Razume se, kao budućnost koja se nikoga neće odreći. Stoga se u „Lamentu“ ujedinjuju dva viđenja Beograda: to je prestonica okrenuta istoriji, ali i megalopolis okrenut budućnosti.

* U čemu nam ova studija pruža novo viđenje opusa velikog pisca?
- Čini mi se da je ova knjiga pokazala koliko je anahrona i deplasirana opozicija urbano/ruralno koja je relevantna samo još u Srbiji i nigde drugde. Umesto toga, moja knjiga predlaže da svet posmatramo kao sukob između polisa i megalopolisa. Za mene je polis, grad, mesto u kome se još može poboljšati život svih njegovih stanovnika, mesto u kome još uvek mogu da se konkretizuju ideje kao što su nacionalno dostojanstvo, socijalna pravda i uopšte, pravedno društvo. Megalopolis je, sa druge strane, nalik srednjevekovnom gradu: imate povlašćenu manjinu i ostale koji joj služe, bilo mišićima, bilo rečima da ništa ne može da bude drugačije nego što jeste. Ova knjiga je jedan glas za polis, izrečen Crnjanskovim rečima, a ja sam samo pokušao da ga učinim nešto čujnijim nego što jeste.

B. Đ.

11.01.13 Danas

Povodom teksta Gorana Lazičića Dogodine u Semoljpolisu, objavljenog u Danasu od 29. decembra 2012.

Autor: Slobodan Vladušić

Tokom čitanja teksta Gorana Lazičića o mojoj knjizi Crnjanski, Megalopolis nisam mogao da se otmem melanholiji. Naime, u zahvalnici koja se nalazi na kraju uvoda te knjige pomenuto je i ime Gorana Lazičića. Dakle, Goran i ja smo drugari. Šta to znači? To znači da ako misliš drugačije od drugara, moraš bar da imaš toliko obzira da mu ne stavljaš u usta ono što nije kazao; zapravo, ako si deo nekakve intelektualne zajednice koju ne čine samo istomišljenici, onda bi tog principa trebalo da se držiš i onda kada ne znaš čoveka o čijoj knjizi pišeš, a nekmoli kada ga poznaješ.
Međutim, Goran se nije držao ni te elementarne osobine građanskog vaspitanja a isto tako se nije držao ni čojstva, te lepe crte našeg nacionalnog etosa koja nalaže da jednako kao što čuvamo sebe od drugoga, čuvamo i druge od sebe. Zato njegov tekst „Dogodine u Semoljpolisu“ nema zaista nikakve veze sa mojom knjigom Crnjanski, Megalopolis. U Goranovom tekstu nema ničega ni nalik na uvid o razlici između Prestonice i Megalopolisa, koja simbolizuje otkidanje koncepta Megalopolisa od humanističkih temelja na kojima nastaje Polis. To je bazična ideja koja se potom nijansira u različitim pravcima, donoseći različite rezultate.
I umesto da knjigu prvo predstavi, kako bi čitaoci Danasa i sami mogli da izvedu zaključak o njima, a onda i oceni, Goran je jedino falsifikuje. I šta sada da ja radim? Da polemišem? Sa čim da polemišem, jer sve što Goran tamo piše, nema veze sa onim što sam ja napisao. Evo i primera:
Na jednom mestu u Goranovom tekstu pod navodnicima stoji sintagma „homogene nacije“ koju ja navodno postavljam „kao normu“ (to kaže Goran) u svom navodnom „etnonacionalističkom“ (i ovo on kaže) antiglobalizmu. Navodnici kojima je okružena sintagma „homogena nacija“ sugeriše da Goran citira nešto što se nalazi u mojoj knjizi. Iako znam da tako nešto ne bih nikada napisao, uzimam doc fajl rukopisa knjige i pomoću naredbe find tražim tu sintagmu: nema nijednog pogotka. Dakle, u rukopisu moje knjige nigde nije upotrebljena sintagma „homogena nacija“, što znači da Goranov „citat“ iz moje knjige nije citat, nego fikcija, izmišljotina ili montaža (da upotrebim terminologiju iz doba u kojem se odigravaju bezmalo sve priče iz Kišove Grobnice za Borisa Davidoviča). Zašto je to Goran uradio? Pa zato da bi mi mogao pripisati „srpski parohijalno-militaristički nacionalizam“. To što mu kao dokaz služi sintagma koje nema u knjizi, Goranu, ne smeta. Na sudu se to zove „lažno svedočenje“ i podleže krivičnoj odgovornosti.
To je jedan mali, očigledan primer, a bezmalo ceo tekst je sastavljen od takvih kvazicitata, pripisivanja tvrdnji koje nigde nisu izrečene, hotimičnog nerazumevanja, pojednostavljivanja, nedvosmislenih denunciranja uz upotrebu jakih atributa (patrijahalno-militaristički, parohijalni, nacionalistički, /ultra/desni itd...) bez ikakvih korektnih citata (lažnih zato ima sasvim dovoljno) koji bi te atribute potvrdili. Takve i slične tehnike potvrđuju da Goran mrzi knjigu Crnjanski, Megalopolis, jer kako inače shvatiti to bezočno nizanje falsifikata... Kažem mržnja, jer mržnji ne trebaju ni građanski ni epski obziri, mržnji ne treba ni intelektualno poštenje, ni Pekićeva potreba da svakom svom junaku (ideji) da najbolje šanse. Mržnji treba samo močuga i mračna ulica. U Goranovom slučaju ta mračna ulica je dugačka više od 12.000 slovnih znakova sa proredom.
I kada Goran u svom tekstu kaže da sam „nadobudan“ - onda moram da ga upozorim na to da me on takvim čini, jer u dnevnim novinama mojoj knjizi posvećuje više od 12.000 slovnih znakova! I to, pazite, knjizi čija teorijska postavka, kako to zapaža Goran, nigde u svetu nije relevantna, i koja uz to, opet zapaža Goran, nije ni politički delotvorna. Znači: nečemu nedelotvornom i nerelevantnom ćemo posvetiti verovatno najduži tekst u listu Danas od 29/30. decembra 2012. Čudna logika urednika kulturnog dodatka!
A taj prostor je odvojen, Gorane, možda zato što i ti i ja vrlo dobro znamo da je Crnjanski, Megalopolis vrlo relevantna knjiga i to upravo zbog defanzivnog romantičarkog kosmopolitizma koji jeste realna alternativa sadašnjem procesu globalizacije. I baš zato što taj termin potpuno ukida mogućnost da se moja intelektualna pozicija (koja bi se, uzgred budi rečeno, mogla najbliže opisati kao pekićevska) svede na ono na šta bi ti želeo da je svedeš, Goran brže-bolje falsifikuje brdo „citata“ kojih uopšte nema u mojoj knjizi! I baš zato će u svom master-falsifikatu, na kraju teksta, da napiše kako Crnjanski „modernom globalizovanom svetu suprotstavlja defanzivni romantičarski kosmopolitizam (što bi mogla biti definicija sumatraizma)“.
Jedno pitanje Gorane, odakle znaš to što si napisao? Odnosno: koga citiraš kada staviš pod navodnike sintagmu „defanzivni romantičarski kosmopolitizam“? Da li možda neki svoj tekst o Crnjanskom? Sudeći po elektronskom katalogu Narodne biblioteke, tvoji tekstovi o Crnjanskom, Gorane, ne postoje. To će reći, da ti o Crnjanskom imaš samo osnovno fakultetsko znanje. U najboljem slučaju.
Da ne bi puno razmišljao, odgovoriću ti: citiraš Crnjanski Megalopolis, ovaj put ispravno, pa stoga verovatno i ne navodiš da je to moj uvid o Crnjanskom. Jer da si to naveo, onda ne bi nikako mogao napisati nastavak rečenice u kojoj Crnjanskovom defanzivnom, romantičarskom kosmopolitizmu „Vladušić (...) zloupotrebljavajući pritom delo velikog pisca kao paravan, suprotstavlja ofanzivni srpski parohijalni nacionalizam (što možemo označiti kao, semoljizam)“. Gde ja to suprotstavljam romantičarskom kosmopolitizmu ovu budalaštinu koja postoji samo u tvom tekstu, Gorane? Pitam gde, kada i ti i ja znamo da je moj pasus o Crnjanskovom defanzivnom kosmopolitizmu poslednji pasus u mojoj knjizi - što će reći da posle njega nema ništa, a ponajmanje nekog „ofanzivnog srpskog parohijalnog nacionalizma“ - i što je lirski ton koji taj pasus preplavljuje, stiska sugestija da se poistovećujem sa Crnjanskovim defanzivnim romantičarskim kosmopolitizmom, te da u njemu pronalazim prijatelja u prošlosti.
A zašto Goran po cenu laži, želi da me odvoji romantičarskog kosmopolitizma? Pa zato što romantičarski kosmopolitizam kaže otprilike ovo: ja sam deo jedne nacionalne kulture koja je svojim vrhovima deo jedne svetske kulture, sačinjene od nacionalnih kultura, a to Goran, koji je vrhove video samo na wallpaperu, ne može da prihvati. A kada ne postoji svest o vrhovima, što znači o vrednostima i razmeni tih vrednosti između nacionalnih kultura, onda je moguće da se umesto prikaza jedne knjige ta knjiga neprekidno falsifikuje i da se potom napišu rečenice koje lagano klize ka rasizmu i biopolitici: „Vladušićeva pozicija u studiji Crnjanski, Megalopolis pripada onom tipu konzervativnog antiglobalizma koji je pre svega projektovan za domaću upotrebu i za autorsku ličnu simboličku dokapitalizaciju unutar lokalne zajednice“, odnosno „jedno je kada Vladušić ovakvu studiju piše i objavljuje u Novom Sadu tj. Beogradu i na srpskom jeziku, a sasvim drugo da je to uradio na nekom od univerziteta u svetu i na engleskom jeziku (ili bar na nekom od velikih svetskih jezika)“.
Šta znače ove rečenice? Da je uprkos - usuđujem se reći - obilju relevantne domaće i strane literature, prevedene i neprevedene, koja je u njoj citirana, moja knjiga „provincijalna“, „lokalna“, „nerelevantna“ itd, jer je napisana na srpskom (a ne na engleskom, ili na nekom od svetskih jezika) i jer je napisana na Univerzitetu u Novom Sadu, a ne na nekom od svetskih univerziteta. Da se Goran prema Edvardu Saidu, rodonačelniku postkolonijalnih studija, malo manje ponaša kao Petko prema Robinzonu, braneći ga od mojih napada (koji nisu samo moji) i da ga je umesto toga malo više čitao, svakako bi video da je njegov odnos prema srpskom jeziku (na kome i on sam piše), odnosno prema nacionalnoj kulturi i istoriji srpske književnosti (a ne nekakvoj inferiornoj „lokalnoj zajednici“ za koju nije izvesno da li je uopšte pismena) u velikoj meri blizak stavu kolonizatora prema zemlji koju treba kolonizovati. Što znači: koristiti je kao izvor sirovina, kao bazu jeftine radne snage, i kao tržište, pri čemu lokalna zajednica može lagano i da odumire. To posebno važi za njene neproduktivne delove: oni koji nisu radno sposobni i oni koji su višak radne snage.
Međutim, ako Goran baš želi da nešto iz Crnjanskog, Megalopolisa vidi na nekom od svetskih jezika (najbolje na engleskom, pošto mu je on, kao bivšem studentu srpske književnosti, je li, najbliži) pošto, sasvim rasistički, smatra da ono što je napisano na nekim drugim jezicima nije vredno čitanja (dakle, može se koristiti za potpalu) hajde da mladiću to i učinimo: zamolio bih te, Gorane, da u svojoj kosmopolitskoj biblioteci, u kojoj pretpostavljam nemaš nijednu knjigu na tzv. „jeziku lokalne zajednice“, pronađeš zbornik Imagology today - Imagologie heute (uredio Davor Dukić, Aachen Beitrage zur Komparatistik 10, Bouvier, Berlin 2010), te da otvoriš page 175. Tu ćeš videti tekst pod naslovom Imagology and the Metropolis - autor tog teksta sam ja, a delovi tog teksta su kasnije uključeni u knjigu Crnjanski Megalopolis.
Za kraj: pošto se očigledno stidiš jezika na kom pišeš, zamolio bih te da sledeći tekst o mojoj knjizi napišeš na nekom od tzv. „svetskih jezika“. Možda ćeš tada manje da falsifikuješ, iako, lično, sumnjam da ti tvoji atrofirani etički obziri i, moram priznati, prilično nevidljive intelektualne sposobnosti, dozvoljavaju nešto više od ovoga što si napisao: a to znači da falsifikuješ jednu knjigu.

28.12.12 Danas

Crnjanski, Megalopolis je teorijsko-esejistička studija Slobodana Vladušića (1973) nastala na osnovu doktorske disertacije Slike evropskih metropola u prozi Miloša Crnjanskog. Knjiga je proletos dobila nagradu Isidora Sekulić i bila u najužem izboru za priznanje Nikola Milošević.
Dva ključna termina u studiji su „Megalopolis“ i „urbani diskurs“. Vladušićev koncept Megalopolisa u glavnim crtama poklapa se s konceptom Imperije Harda i Negrija. Međutim, za razliku od (neo)komunističke orijentacije američko-italijanskog autorskog dvojca, Slobodan Vladušić antiglobalistički angažman razvija iz konzervativne nacionalističke perspektive. Kao alternativu Imperiji/Megalopolisu on nastoji da afirmiše koncept države nacionalnog suvereniteta i različite oblike patrijarhalno-militarističkih društvenih vrednosti. Pri tom, pored relevantne kritike globalizacije, on u argumentaciju upreže nizove stereotipnih narativa iz nacionalističkog imaginarija, koji se pre svega odnose na idealizaciju i mitologizaciju nacionalne prošlosti i na svojevrsnu apologiju anti-modernosti. „Urbani diskurs“ je Vladušićev hibrid, koji postaje objedinjujuća negativna „etiketa“ za svaki, uslovno rečeno, antikonzervativni diskurs.
U tumačenju Crnjanskog Vladušić nastoji da „detektuje tragove“ Megalopolisa u delima srpskog pisca. Tekstovi su analizirani po redosledu objavljivanja (od početka 20-ih do početka 70-ih), što u Vladušićevoj interpretaciji koincidira sa izranjanjem i formiranjem slike Megalopolisa kod Crnjanskog. U fokusu studije su kako fiction tako i non-fiction tekstovi: Pisma iz Pariza (Beč i Pariz), Knjiga o Nemačkoj (posebno „Iris Berlina“), Druga knjiga Seoba (Beč), Kod Hiperborejaca (Rim), potom Roman o Londonu na kome je težište analize, i na kraju poema Lament nad Beogradom, koja po autoru donosi jedno moguće razrešenje Crnjanskovog/Vladušićevog sudara s Megalopolisom.
Vladušićevo metodološko usmerenje u osnovi je deduktivno, s jasnim političko-ideološkim „predumišljajem“: on od početka pred očima ima Megalopolis i onda ga traži i u manjoj ili većoj meri pronalazi u različitim tekstovima Crnjanskog. Apsolutno negativan vrednosni okvir o globalizaciji autor postavlja unapred, a potom sledi selektivno i tendenciozno parafraziranje tekstova Crnjanskog koji treba da potkrepe početne stavove. Tako se u studiji gubi granica između detektovanja i rekonstrukcije slike grada koja postoji u delima Crnjanskog i Vladušićeve naknadne kontekstualizacije i instrumentalizovanja tih tekstova u vlastitom obračunu s Megalopolisom („Crnjanski toga još nije bio svestan“ ili „Crnjanski previđa problem...“). Zato je koliko samorazotkrivajuća, toliko i zapanjujuća urednička beleška na zadnjoj korici (Vladušićev sažetak?), gde stoji da su u knjizi „analize kontekstualizovane na drugačiji način nego u disertaciji: one se čitaju kao anticipacija i polemika sa tzv. urbanim diskursom, koji nastaje nakon smrti Crnjanskog“, pa je studija zapravo postala „šifrovano uputstvo za preživljavanje u dobu Megalopolisa“.
Po Vladušiću su za odnos Crnjanskog prema gradovima, tj. duhovnim tekovinama modernog sveta tri najbitnije vrednosti „nacija, istorija, individualnost“, koje pisca direktno povezuju s tradicijom romantizma. Vladušić ističe Crnjanskovu „lojalnost naciji“ i navodi da je za njega, kao i za romantičarskog pesnika Branka Radičevića, „nacionalni identitet“ zapravo „prirodni“, „izvorni“, „apsolutni i nepromenljivi“ identitet. Čak i da je to u slučaju Crnjanskog i Radičevića tačno, što je kranje diskutabilno, naračito u slučaju autora Dnevnika o Čarnojeviću i Lirike Itake, apsurdno je to što Vladušić tu „prirodnost“ i „apsolutnost“ nacionalnog identiteta zdravo za gotovo prihvata kao stanovište u književno-teorijskoj studiji pisanoj na početku 21. veka. Tačnije rečeno, apsurdno je i tragično što se takvo stanovište u našoj akademskoj sredini prihvata i štaviše otvoreno i institucionalno podupire. Vladušić lamentira nad pojavom „hibridnog identiteta“ i njegovim „normiranjem“ u globalizovanom svetu, ali upravo on i linija etno-nacionalističkog antiglobalizma postavljaju kao normu naturalizovani pojam „homogene nacije“, što je u mnogo većoj meri diskriminišući koncept.
Sumatraizam Crnjanskog je teška prepreka za nacionalističku instrumentalizaciju pisca kakvu provodi Vladušić i on pokušava da je prevaziđe tako što proširuje polje sumatraizma i čini ga aplikabilnim gotovo na sve što mu u izlaganju zatreba. U osnovi, sumatraizam je za Vladušića sinonim za „neurbano“, odnosno „antiurbano“. To nije netačno, ali ta „neurbanost“ zapravo je „nuspojava“ iskonskog humanizma i utopističkog kosmopolitizma, koji su temelji sumatraizma. Vladušić to, međutim, upotrebljava kao argumentacijsku kopču po kojoj sumatraizam, romantizam i nacionalizam postaju međusobno gotovo potpuno razmenljivi antipodi globalizma.
Isključivanje romantizma iz projekta modernosti, kao i strogo odvajanje postmodernizma od nasleđa romantizma, tj. direktno povezivanje postmodernizma s tradicijom prosvećenosti, više je nego problematično; u najmanju ruku je to mnogo složenije pitanje nego što ga Vladušić predstavlja (to je upravo problem koji je u svojoj očiglednoj konačnoj nerazrešivosti formulisan u Dijalektici prosvetiteljstva Adorna i Horkhajmera). Kod Vladušića nije do kraja jasno da li prosvetiteljstvo već u sebi ima klicu vlastite negacije, kao urođenu sklonost ka deformisanju koja na kraju dovodi do bioregulacije, ili pak Megalopolis prosto zloupotrebljava „nevine“ tekovine prosvećenosti i preobražava ih u svoju suprotnost. Vladušić nije ni neobrazovan ni neinteligentan kritičar da ne bi uvideo suptilne teorijske distinkcije koje su mu se otvorile, ali njegova analiza se odatle prosto strovaljuje u banalni nacionalizam. Autoru je očigledno bilo dovoljno samo da ukaže na to da nešto s projektom prosvetiteljstva nije u redu, i to bi samo po sebi trebalo da bude dovoljno za afirmaciju nacionalizma i antimodernosti.
Poglavlje posvećeno Drugoj knjizi Seoba, je najproblematičnije, argumentacijski najnategnutije mesto u studiji i tu se jasno provide unutrašnje protivrečnosti i nedoslednosti koje proizlaze iz deduktivne koncepcije studije i autorove ideološke ostrašćenosti. Naime, Vladušić potencira da je u romanu Crnjanskog slika Beča oblikovana pre svega pod uticajem „aktuelizacijske“ piščeve svesti o dvadesetovekovnom društvu, odnosno da tek posredno predstavlja sliku metropole iz 18. veka. To bi na nekom drugom mestu moglo zazvučati tautologično, ali stvar postaje kontradiktorna kada se ima u vidu Vladušićevo oštro odbacivanje bilo kakvog deesencijalizujućeg pristupa istoriji (otvoreno ironizira poznate postavke Linde Hačion o „otvaranju istorije prema sadašnjosti“). Naposletku, Vladušić sam zaključuje da fenomen koji patetično naziva „urbanim slepilom“, kod Crnjanskog, za razliku od Andrića, egzistira „izvan društvenoistorijskog konteksta“, tačnije kao antropološka konstanta.
Dodatna protivrečnost je u tome što Vladušić i sam metodološki postupa po temeljnim načelima kulturalnih studija koje žestoko osporava, tako što u korpus tekstova kojima se bavi smešta i fikciju i ne-fikciju, i romane i poeziju i žurnalistiku Crnjanskog i time izjednačava „visoke“ i „niske“ žanrova u smislu da ih prevashodno posmatra kao posrednike ideološkog sadržaja. Vladušićev pojmovni aparat i analitički žargon, kao i sam „žanr“ njegove studije, koji je najbliži „integralnoj“ teorijskoj prozi, duboko su ukorenjeni u poststrukturalističkoj, odnosno postmodernoj paradigmi, iako autor eksplicitno ističe da od toga nastoji da se „izmesti“. Pri kraju knjige, Vladušić uspeva donekle da stiša niske nacionalističke strasti koje „besne“ najvećim delom studije, ali posledica toga je da u najbitnijim tačkama sam potkopava svoju prethodnu argumentaciju. Tako Beograd iz Lamenta po Vladušiću „objedinjuje osobine prestonice i Megalopolisa“, odnosno predstavlja njihovu „tačku sinteze“. Kako je sada takva sinteza ipak moguća? Kako sada, na kraju, „duh vremena“, odnosno duh Megalopolisa postaje ipak pozitivna vrednost ili barem ne apsolutno negativna? Otkud je sada moguće „svariti Megalopolis“?
Nekoherentnosti koje postoje u Vladušićevoj studiji tipične su za demagošku, ideološko-agitatorsku retoriku, gde je težište na ekspresivnom efektu i gde se računa s emotivnim reakcijama čitalaca („Otuda, radi golog opstanka, Megalopolis mora da se hrani ljudskim životima, jer oni u njegovoj utrobi sagorevaju.“). Pri tome, temeljne pojmovne opozicije i distinkicije, koje su najčešće netačne ili izrazito tendenciozne, na „skrovitim mestima“ teksta kao uzgred su, u manjoj ili većoj meri, „preventivno“ zamagljene i relativizovane. Vladušićevo izlaganje najvećim delom ima izrazito patetičan i didaktički ton nekakvog političkog traktata („to je važno zapamtiti...“). Iako pretencioznost ne mora da bude po sebi loša, Vladušićeva studija je napisana s izrazito nadobudnim autorskim stavom, što u nekim trenucima ima i autoparodične efekte. Pre svega se to odnosi na nadmenost i autorsku egomaničnost s kojom Vladušić (misli da) diskredituje i „raskrinkava“ najznačajnije autore „urbane“ književne teorije, pre svega postkolonijalnih studija. U trenucima kada autor uspe da se oslobodi svoje ideološko-političke fiksacije, njegova analiza Crnjanskog postaje zaista suvisla i inventivna, i to su, nažalost ne tako česta, najbolja mesta u knjizi (poglavlje o Hiperborejcima gotovo u celini, analiza Lamenta nad Beogradom, kao i pojedini delovi iz odeljka o Romanu o Londonu).
Vladušićeva pozicija u studiji Crnjanski, Megalopolis pripada onom tipu konzervativnog antiglobalizma koji je pre svega projektovan za domaću upotrebu i za autorsku ličnu simboličku „dokapitalizaciju“ unutar lokalne zajednice. Taj antiglobalizam dolazi iz lažno marginalne pozicije, jer je Vladušić i te kako udobno smešten u institucije „provincije“ i zapravo samo za njih i piše. Jedno je kada Vladušić ovakvu studiju piše i objavljuje u Novom Sadu, tj. Beogradu i na srpskom jeziku, a sasvim drugo da je to uradio na nekom od univerziteta u svetu i na engleskom jeziku (ili bar na nekom od velikih svetskih jezika). Jer ako se pogleda akademska i uopšte književna scena u Srbiji, a onda i Vladušićev status unutar nje, ne samo da „urbani diskurs“ nije preovlađujući, nego je, u institucionalnom smislu, prokažena margina.
Nije sporno da teorijski koncepti koje Vladušić raskrinkava kao trule plodove „urbanog diskursa“ (imagologija, postkolonijalna kritika, novi istorizam) imaju površnosti i reduktivne mehanizme, metodološka ograničenja i ideološku pozadinu, pa konačno i pomodne papagajske reciklaže (kao i bilo koji drugi pristup književnosti i kulturi), ali Vladušić to potencira upravo da bi zamaskirao vlastitu poziciju, koja isto tako ima i ograničenja i prilično jasnu političko-ideološku pozadinu. Diskurs „satanizovanja globalizacije“ koji Vladušić aktivira u određenju i analizi „urbanog diskursa“ - gde se ovaj na prvom mestu svodi na „stigmatizovanje nacionalnog identiteta“ - temeljni je narativ (ultra)desnih antiglobalista ne samo u Srbiji. Ali takvo osporavanje globalizacije sa stanovišta etno-nacionalizma nigde u svetu nije teorijski relevantno niti zaista politički delotvorno, ako Vladušića i njegove kolege i saborce iz NSPM i Vučelićevog Pečata realna efektivnost njihovog anagažmana uopše i zanima.
Ako Crnjanski modernom globalizovanom svetu utopistički suprotstavlja „defanzivni romantičarski kosmopolitizam“ (što bi mogla biti definicija sumatraizma), Vladušić mu, zloupotebljavajući pri tom delo velikog pisca kao paravan, suprotstavlja ofanzivni, parohijalni srpski nacionalizam (što možemo označiti kao „semoljizam“). Jedan od najboljih i najproduktivnijih kritičara na našoj sceni postao je objekat srpskog nacionalizma i semoljskog antiglobalizma, i to je tužno. Ostaje uteha, što je i mnogo važnije, da Crnjanski, srećom, nije ono što je Vladušić od njega u ovoj knjizi napravio.

Goran Lazičić

28.09.12 e-novine.com

Vladušić, kao pobornik estetske autonomije, Crnjanskijeva djela čita u svjetlu svoje političke teorije, svoje preokupacije Megalopolisom. Crnjanski je važan zato što možemo naučiti kako nastaje Megalopolis. Nije li to ona ideološka utilitarnost protiv koje Vladušić toliko piše? Vladušić se gnušao reprezentacije, on je tu partikularnost maloprije izjednačio sa antihumanizmom, a Crnjanskog cijelo vrijeme tretira kao najvažnijeg nacionalnog pisca koji vidi floskule kojim urbani diskurs prijeti nacionalnom identitetu: dakle, njegova djela su važna zato što su politički reprezentativna! Njegova djela su važna u kontekstu grupe kojoj Crnjanski pripada, on nije važan kao pisac. Vladušić spočitava urbanim teorijama ideologizaciju književnosti, a sam sa Crnjanskim radi isto, svodeći njegova djela na jednu teoretičku ideološku akrobatiku koja ispunjava sva Vladušićeva kritička očekivanja. Kao da je Crnjanski svoja djela napisao zato što će Vladušiću početkom 21. vijeka na um pasti da urniše Megalopolis!

Uvod

Možda redovi koji slijede neće biti zanimljivi samo kao analiza jedne akademske studije. Možda će sljedeće provjeravanje sudova te studije dati doprinos u detekciji jednog metoda koji je zanimljiv prije svega po svojim (skrivenim) funkcijama u pristupu djelu Miloša Crnjanskog, u studiji jednog eminentnog docenta. To su funkcije koje imaju veze sa političkim dominantama nametnutim u izučavanju književnosti na našim fakultetima. To ćemo dokazati. U pitanju je metod koji bi mogao postati internacionalan na našem prostoru; nacional-naučnici bi možda trebali početi učiti jedni od drugih. Nesumnjivo, metod koji je Vladušić razvio predstavlja ono najbolje što je dala nacional-nauku u postjugoslovenskom okviru. Vladušić[1] uvjerljivo vlada brojnim teorijama: on poznaje teorije Badjua, Fukoa, Deride, Adorna, Liotara, Hajdegera, Ransijera, Todorova, Horkhajmera, Linde Hačion, Stivena Grinblata, i pročaja. To su okviri jedne dostojne akademske erudicije. On suvereno vlada kritikom poststrukturalističkih teorija, i on će tu kritiku upotrebljavati u svoju korist. To ćemo vidjeti. Studija koju ćemo analizirati predstavlja ustvari proširenu i izmijenjenu verziju njegove doktorske disertacije.
Svoju intenciju - koja na nekim mjestima i u studiji jasno eksplicirana - Vladušić je donekle naznačio već u svom opredjeljenju za moto knjige; on je odabrao citat Petera Sloterdajka u kojem stoji da će generacijama opstati jedino onaj narod koji je u stanju da u pogonu održi proces samoinspiracije. Prema tom motu, obeshrabreni narodi utapaju se u snažnije kulture, ili se rasipaju na lutajuće bande i poneku zaostalu grupu bez potomaka. Vladušić nesumnjivo želi da održi u pogonu proces samoinspiracije u svom narodu; on tako daje doprinos opstanku svoga naroda. On će kao docent u to ime skovati jedan metod koji nije lišen svake uvjerljivosti u pristupu najvažnijem piscu nacionalne književnosti. Ova studija je za 2011. dobila nagradu „Isidora Sekulić“ kao najbolje esejističko djelo. U obrazloženju žirija stoji da „provokativni rezultati Vladušićevog tumačenja Crnjanskog postavljaju nova pitanja i daju nove odgovore o značenju njegovog dela i predstavljaju važan izazov za buduća čitanja ovog velikog pisca i za savremeni pristup modernoj srpskoj književnosti i književnoj kritici našeg vremena.“[2] Naš zadatak je provjeriti usaglašenost i koherentnost tog metoda s tako velikim pretenzijama, ali i egzaktnost i utemeljenost nekih sudova koje donosi Vladušićeva studija o Crnjanskijevim djelima.

1. Megalopolis i nacionalna elita
Vladušić na samom početku svoje studije istupa sa zalaganjem za autonomiju univerziteta: on na univerzitetu želi misliti slobodno izvan granica kojim je mišljenje sputano u javnom prostoru. Univerzitet bi, prema Vladušiću, trebao biti mjesto za nemoguće mišljenje. (7) Humanističke discipline tu nemaju zadatak samo da „sklope sliku sveta, već i da ustanove pre nego što proizvedu široku intelektualnu bazu koja će tu sliku uzimati u obzir, pre nego slepo verovati u nju - tako se stvara nacionalna elita, na razmeđi nacionalnog i univerzalnog.“ (8) Potonja rečenica je nesumnjivo malo akademski neartikulisana: čini se da Vladušić želi reći da valja proizvesti sliku svijeta i intelektualnu bazu (sic!) koja će tu sliku uzimati u obzir. On nam tako daje recept za stvaranje nacionalne elite.
Međutim, sistem je tako ustrojen da ukida mogućnost za novo „svim disciplinama koje stvaraju znanje uz pomoć koga nacionalne zajednice mogu simbolički da trguju sa ostalim zajednicama i tako opstanu“, misli Vladušić (8). Jedino discipline koje proizvode znanje što se u formi profita može preliti na nominalno transnacionalne korporativne račune - imaju mogućnost za stvaranje novog. Postmoderno stanje traži od univerziteta da obrazuje kompetencije, ne više ideale. (8) Ljudi su svedeni na funkcije, i u demokratiji odlučuju o onome što te funkcije treba regulisati (9). Prigodom takvog poimanja Vladušić evocira Badjua, i to nije čudno, nimalo, jer cijelo vrijeme koristi tu najnoviju marksističku kritiku zapadnoevropskog kapitalističkog društva. Vladušić će se, prema Badjuu, založiti i za nauku, koja je „inherentno slobodna, apsolutno superiornija i od tehnologije, ne čak i onda kad je tehnologija profitabilna, nego posebno tada.“ (10)
Vladušić pokušava razmišljati izvan važećeg diskursa. On s pravom misli da postoji znanje koje je bilo prije diskursa, znanje koje je dočekalo diskurs. On misli da je pozicioniran na granici diskursa, u prostoru koji je diskurs podvlastio, ali koji mu još uvijek ne pripada. Vladušić zato ne želi širiti istinu diskursa kome ne pripada, zato što mu ne pripada, iako ga prihvaća, jer je taj diskurs podvlastio i njegov prostor, i zato će on pokušati vidjeti taj svijet izvan zavjese od riječi diskursa. Morali bismo se osloboditi iluzije o decentriranosti diskursa, kaže Vladušić (14). Kako će to on sprovoditi? To ćemo tek vidjeti.
Koji to diskurs Vladušić gleda kao zavjesu? To je tzv. urbani diskurs koji obezbjeđuje ideološke pretpostavke za nesmetani dotok populacije iz svjetske provincije u u Megalopolis: „mrežu velikih gradova civilizacije Zapada“. Megalopolis je prostor „koji zasniva jedan poseban tip identiteta koji ne može biti poistovećen sa nacionalnim identitetom, kao i jedan poseban tip urbane svijesti koji određuje odnos između ljudi i prema ljudima... Ta urbana svest je istovremeno i oznaka jednog (negativnog) odnosa prema tradicionalnom sklopu humanističkih vrednosti čija je žiža, kao što ćemo videti, nekada bio grad.“ (23)
Urbani diskurs stigmatizuje nacionalni identitet, dok istovremeno učestvuje u konstruisanju hiperkolektiva kao što je to, recimo, koncept mnoštva. Elemente urbanog diskursa, piše Vladušić, pronalazimo u različitim teorijskim praksama: imagologiji i studijama nacionalizma, postkolonijalnoj kritici, u studijama kulture, novom istoricizmu. (24) Svi termini kojim bi se kritikovao Megalopolis u okvirima urbanog diskursa već su kompromitovani, a na snazi su eufemizmi koji nemaju nikakve veze sa realnošću (24). Preko svih simptoma i znakova Megalopolisa urbani diskurs spušta zavjesu od riječi.
Hibridni identitet, piše Vladušić, vezan je za neko tlo, za određeni prostor koji je suprotstavljen drugom prostoru. Taj novi prostor je Megalopolis koji hibridnim identitetom opravdava imperijalne ratove, tim kosmopolitizmom i moralnom superiornošću. (33) Megalopolis stigmatizuje one koji su izvan njega, hibridnost kao obilježje Megalopolisa postaje norma. (34) Urbanim diskursom Megalopolis podržava uvoz biomase koja napušta svoje zemlje i odlazi služiti u Megalopolis. Zato se urbani diskurs ustremljuje na ideju nacionalnog identiteta kao temelj suvereniteta. (35)
U tom smislu Vladušić kritikuje Edvarda Saida, zbog prilagođavanja - i prvi simptom tog prilagođavanja, prema Vladušiću, jeste odbacivanje nacionalnog identiteta. (30) Said svojom emigrantskom retorikom projektuje, piše Vladušić, sebe i sve postkolonijalne kritičare „u ulogu žrtvi, marginalizovane manjine, autsajdera, kako god, a da pri tome zna da je Said svoj radni vijek kao profesor na Univerzitetu Kolumbija, jednom od najelitnijih koledža u Americi i svetu. Jasna je taktička potreba da se svoja pozicija tako konstruiše, ali nesrazmer između empirijskih činjenica i onoga što o sebi i sličnima Said piše - stvara utisak mučnine.“ (31)
Izgleda da Vladušiću sraz između empirijskih činjenica i onoga što se piše pričinjava mučninu. No Vladušić se u ovoj kritici malo zaboravlja. Šta je s njegovom plediranjem za rađanje jedne nove slike svijeta koja će biti orijentir nacionalnoj eliti? Gdje nastaje ta ideja? Gdje nastaje njegovo djelo? Ono je legitimno odbranjeno na univerzitetu kao doktorska disertacija, tamo gdje ga pipci megalopolisa i njegovog kapitala, izgleda, nisu dohvatili. Kako je to bilo moguće? Na univerzitetu na kome se još uvijek, dakle, slobodno misli, izvan granica kojima je mišljenje sputano. Taj univerzitet je, ergo, mjesto slobode, na njemu nastaje ova slobodarska studija. Vladušić kaže da on stoji u prostoru koji ne pripada urbanom diskursu. Dakle, tamo urbani diskurs nije još uvijek sve osvojio. Kakav je to prostor? Na drugom mjestu u istoj studiji Vladušić će napisati kritičku opasku o ždanovljevskom političkom romanu čija „implicitna popularnost u Srbiji zakonomerno govori o stepenu totalitarnosti države u kojoj je popularan.“ (233) Otkud sada to, kakva je to totalitarnost? U Srbiji nastaju ždanovljevski romani. Da nije možda Vladušić svoje djelo kao kontratezu ždanovizmu napisao na logorskoj prični? Vladušić sugerira da pekićevski preferira onaj angažman koji ostavlja konsekvence na život angažovanog. Šta je Vladušić sve izgubio napisavši ovu knjigu?
Vladušić za samog sebe misli da slobodno razmišlja, on umiče sudbini da širi istinu diskursa kome ne pripada, on ne lišava samog sebe slobode mišljenja i izbora, njegova knjiga „ide obrnutim smjerom“ (14). On u prostoru koji još uvijek ne pripada Megalopolisu, misli protiv Megalopolisa. Kakva hrabrost! On se ističe svojim angažmanom: on misli u skladu sa kulturidentitetskom politikom, koja je dominanta u postjugoslovenskim zemljama, pa i u Srbiji. On dakle misli u skladu sa kulturnom politikom države koja ga plaća. Protiv kakvog to totalitarizma Vladušić govori? On je ugledan član društva, on sjedi u žirijima i objavljuje knjige u najprestižnijim edicijama najvećih izdavačkih kuća. On snebljivo priznaje da je po potrebi, eto, i docent na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu, na Odsjeku za srpsku književnost, sada utorkom i srijedom. Pružajući otpor tome totalitarizmu, on se koristi antitotalitarističkim simbolima npr. ždanovljevštine pokazujući da je umislio da živi u nekom dvadesetovjekovnom totalitarizmu, toliko da zaboravlja kako je naveo razliku između suverene vlasti i biopolitike, kao nove aktualne totalitarnosti Megalopolisa. Je li to Vladušić hoće reći da živi u Megalopolisu? On tim simbolima kao da poistovjećuje te totalitarnosti. On kao da je u dvojbi: kao da ne zna da li se protivi suverenoj vlasti ili biopolitici? On se boji da prostor u kome piše ne pripadne urbanom diskursu, on stoji pred tom najezdom riječi i termina, a kada počne pisati protiv totalitarnosti u društvu u kome živi, sudeći prema simbolima koje koristi (ždanovljovština, orvelovski novogovor), on piše protiv koncepta suverene vlasti, jer su simboli kojima označava stanje potpuno neadekvatni za označavanje biopolitike. A to je bilo ono što je možda želio. To je zanimljivo, kao simptom, ta nepreciznost i to protivrječje.
Služeći vjerno kao aparatčik svojoj državi, on će stalno umišljati da je autsajder zato što protivrječi urbanom diskursu Megalopolisa kome, kako sam piše, još uvijek ne pripada prostor u kome djeluje i piše. Otkud dolaze novci za disciplinu u kojoj Vladušić stvara ovo novo znanje? Vladušić se protivi urbanom diskursu zato što stvara kolektiv i koncept mnoštva: a zatim pledira za ideju nacionalnog identiteta, jer on, znate, ne konstituiše koncept mnoštva!? Za kraj - kazaćemo njegovim riječima, njegovim moralizatorskim riječima, kojim je kritikovao Saida: Vladušić, sebe i sebi slične kritičare projektuje u ulogu žrtve, marginalizovane manjine, autsajdera, kako god, a da pri tome zna da svoj radni vijek provodi kao profesor na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu, jednom od nacionalno najelitnijih fakulteta u Srbiji. Jasna je taktička potreba da se svoja pozicija tako konstruiše, ali nesrazmjer između empirijskih činjenica i onoga što o sebi i sličnima Vladušić piše - njemu, izgleda, sada ne stvara utisak mučnine, kao obično.

2. Poststrukturalistički novogovor

U zaključku svoje studije Vladušić piše da je želio izmjestiti vlastitu analizu iz poststrukturalitičkog diskursa, kako bi izbjegao sljepilo za tuđu riječ koja se unaprijed optužuje da krivotvori stvarnost. (345) Ipak, primjetno je da se često služi poststrukturalističkim jezikom u označavanju pojava: „Upravo taj čvor organizuje na prvi pogled nepovezane asocijacije u niz zamišljenih replika, ali kretanje koje će se u tom dijalogu ostvariti ne donosi nikakvo značenje (sic!). Time se potvrđuju reči Gatarija i Deleza koji su u rizomskom pripovedanju videli mogućnost stvaranja svojevrsnog ‘stanja ne-značenja’“ (188).
Vladušić želi umaći poststrukturalističkom diskursu, ali u interpretaciji Hiperborejaca vjeruje da dijalog može donijeti „nikakvo značenje“, i da se time potvrđuju riječi Gatarija i Deleza o stanju ne-značenja. Ako je moguće da jedan dijalog donosi ne-značenje, kako je onda Crnjanski iskazao bilo šta; kako je moguće da je iskazao i negativan odnos prema Megalopolisu, što je glavna teza Vladušićeve studije.
Vladušić međutim nastavlja sa svojim poststrukturalizmom: „Utopijsko čitanje veza između naroda kod Crnjanskog je tako zapravo trag volje za moć, koja toj volji ne stremi direktno, već indirektno, težeći da je dekonstruiše, ne samo tu geopolitičku opoziciju, već i binarnu opoziciju samu po sebi - Sever/Jug, uhranjenost/neuhranjenost, priroda/kultura.“ (219) Vladušić gleda Crnjanskijevo književno djelo kao da je ovaj pisac neki dekonstrukcionist kojemu je cilj razbijati nekakve geopolitičke opozicije; Vladušić ovdje ne može vidjeti ništa drugo u tome djelu osim pripisati mu nekoliko teoretičkih deridijanskih fraza koje je usvojio. Otkud sada ovi deridijanski tropi u jednoj studiji koja, kako je na početku iskazano, ne vjeruje u decentriranost jer je ona iluzija? Otkud ovo u studiji čiji se autor, kritičan prema tzv. urbanim teorijama, želio izmjestiti iz poststrukturalističkog diskursa osporavajući ga već u uvodu svoje studije, pozivajući se na npr. Nikolu Miloševića?
Vladušić će u sličnom tonu nastaviti i u interpretaciji „Romana o Londonu“: „Deridijanskom terminologijom rečeno, identitet postaje nepokretnost u polju igre znakova na licu koja sama ne učestvuje u toj igri i upravo zato može da je reguliše.“ (304) Teško je razumjeti šta ovdje Vladušić htio tačno reći; ta rečenica je i pravopisno zbrkana. On se ovdje oslonio na vrijednost nekoliko deridijanski tropa kao pojmove kojima se treba predstaviti nešto, što bi trebali svi izrijekom razumjeti. On se pouzda u taj poststrukturalistički žargon kao ustaljeni i okoštali jezik unutar akademske zajednice, i tu bi trebalo sada biti jasno što neki identitet postaje nepokretnost u polju igre. Kakve igre? Igre znakova na licu! Šta ćemo mi sa tom igrom znakova na licu? Ona, znate, ne učestvuje u toj igri i upravo zato može da je reguliše. Sudeći prema zamjenici ženskog roda „koja“ mi ne možemo tačno prosuditi da li igra ne učestvuje u igri ili nepokretnost ne učestvuje u igri. Logičnije je, naravno, ako je to u pitanju nepokretnost! Možda samo trebali ostati fascinirani ovom rečenicom već nakon njenog prvog člana kojim nam je saopšteno da će nam se nešto deridijanski reći!
O čemu se zapravo radi? Vladušić uistinu rijetko sebi dozvoljava ovakve rečenične konfuzije, one doista nisu česte, ova studija je ispisana jednim korektnim akademskim registrom. No činjenica je da se na nekim presudnim mjestima Vladušić na nivou rečenice zbuni. Sljedeća rečenica koju ćemo citirati možda će nam približiti Vladušićev izbor da se u jednoj antipoststrukturalističkoj studiji koristi poststrukturalističkim žargonom; na jedan konfuzan i nejasan način: „Stoga Megalopolis neprekidno nastoji da u sferi mišljenja ukine mogućnost ovog individualnog samoizuzimanja: u sferi metodologije to su: novi istoricizam, imagologija, postkolonijalne studije. U sferi ličnih imena: Mišel Fuko i Derida.“ (260) Šta se ovdje hoće reći? Da li Vladušić želi reći da su metodi novog istoricizma, imagologije, postkolonijalnih studija samoizuzeci iz diskursa Megalopolisa? To nam ne mogu jasno i sa sigurnošću saopštiti ove nedovršene rečenice koja gube dah iskasapljene tačkama i dvotačkama. Ako je Vladušić stvarno želio reći da su se ti metodi i te ličnosti samoizuzeli iz Megalopolisa, onda će biti jasnije njegovo stalno referiranje na Fukoa i Deridu, ali će na drugoj strani nedopustivo opovrgavati samog sebe jer je, sjetimo se, pisao kako su upravo teorije novog istoricizma, imagologije i postkolonijalnih studija stjecišta urbanog diskursa kojeg je oštro kritikovao u uvodu. Kako bi onda one sada mogle biti samoizuzetak iz Megalopolisa? Ako pak želi reći da se ove ličnosti i teorije nisu izuzele iz diskursa Megalopolisa, onda je protivrječno njegovo stalno referiranje na Fukoa i Deridu u kritici Megalopolisa. Osim toga, otkud je sada po Vladušiću uopšte moguć taj koncept samoizuzimanja kada na str. 248. piše da je bijeg iz Megalopolisa nemoguć? Trebalo bi se upitati: ko je plaćao rad na znanju Fukoa i Deride? Zar to nije također bio Megalopolis? To su sve protivrječja ove studije.
Jedno je sigurno. Iako je nominalno proklamovao svoju antipoststrukturalističku provenijenciju, iako je kritikovao te teorije, Vladušić kao naučnik nije imao dovoljno snage otrgnuti se od pogleda na literaturu u svjetlu istih teorija. Ipak je on na univerzitetu - tom mjestu slobode mišljenja - naučio čitati knjige, naučio je tamo o njima govoriti, i sada tom akademskom aparatu vraća dug, makar i nesvjesno. Da li je to potmulo dejstvo Megalopolisa? Vladušić u svojim biografijama prije svega samog sebe poima kao književnika, on je romansijer, docent je tek - kaže - u slobodno vrijeme, ali on ipak nije osjetio nikakvu averziju prema upotrebi jednog teoretičkog žargona. On nije ostao imun na taj žargon, na akademsko slaganje citata i rečenica, on nema nikakav problem s tim, kao romansijer. Njemu nije smetalo da u takvom registru i ritmu ispiše svoju knjigu, kao što ih konfekcijski ispisuju još hiljadu takvih docenata na postjugoslovenskim univerzitetima, zadržavajući svoja radna mjesta, varirajući ukrug pregršt fraza koje ne mogu reći o literaturi ništa novo.

3. Postmodernizam i nacionalna književnost

Vladušić odlično kritikuje postmodernističku književnost. Ta kritika nije originalna, on samo ima dobar uvid u nju. On je s pravom vidio da postmodernizam svojim insistiranjem da svijet ne postoji, svojim poricanjem svijeta i stvarnog, ulazi u kolaboraciju s moći. Pozivajući se na Pekića, on navodi da se svijet ne može ni mijenjati, ako ne postoji. (43) On pronicljivo primjećuje da je postmodernizam podudaran sa urbanim diskursom jer govori kako se do istine prošlosti ne može doprijeti: kako su onda moguća svjedočanstva npr. o holokaustu? Pita se s pravom Vladušić. (44) Vladušić sada kritikuje i Derridu proglašavajući njegovo djelo „teorijskom poezijom“. On zamjera Derridi što je nametnuo tezu da nema ničeg izvan teksta, to jest da nema nikakve veze između stvarnog i teksta. (44) Nije li to sada zanimljivo, ta kritika Deride? Vladušić primjećuje da je postmodernistička književnost preuzela zadatak da bude puki reprezent prema drugim kulturama. Tako urbani diskurs koji reproducira tu književnost zadržava svoju moralnu superiornost i kosmopolitizam. Nestala je ideja o cjelini književnosti koja je bila iskazana u metafori književne republike. (46) Isključeni su tradicionalni kriteriji vrednovanja, i tako su nastale književnosti manjina, u ime čega su poništeni objektivni estetsko-spoznajni kriterijumi koji su dotada isključivali iz kanona književnost manjinskih grupa. (47) Sada se vrednuje samo politička reprezentativnost. Otuda se sve manje pažnje obraća na estetske vrijednosti teksta. (202) Djelo postkolonijalne književnosti je bolje što je postkolonijalnije. Vladušić je ovdje upravu.
On pledira za estetsku relevantnost povezanu sa idejom književne autonomije (202). Kritički angažman subjekta je žrtvovan dogmatičnosti reprezentativne funkcije književnosti. (48) „Ali sa ukidanjem individualnosti autora ukidaju se i druge individualnosti: individualnost žrtve, naprimjer, do koje je Kišu bilo posebno stalo, jer sada smrt pojedinca ima svoj značaj jedino u kontekstu grupe kojoj pripada: ona nije skandal čovječanstva, jer ako nema književne republike, shvaćene kao cjelina, onda nema ni čovečanstva, a kada nema čovečanstva, nema ni individualnosti, a kada individualnost nema vrednost, ništa nas ne sprečava da se upustimo u konačna rešenja.“ (48) Prema Vladušiću, tome zastrašujućem antihumanizmu urbanog diskursa valja se suprotstaviti. Kako? Tako što se tome urbanom diskursu valja približiti „izokola, iz ugla nečega što nastaje naspram njega“ (51). Vladušić će to pokušati na osnovu slike svijeta kakvu konstituiše Miloš Crnjanski, zato što u toj slici još uvijek ima nešto od Realnog, na osnovu čega Vladušić ponovo kritikuje Deridu koji je tvrdio da nema (51). Sliku svijeta Vladušić shvata kao osobito tumačenje svijeta, kao sliku koja pokazuje ono što drugi diskursi ne mogu vidjeti, i u tome je politika književnosti (53). U umjetničkim opusima se razvija, kao film, jedna lična epoha ličnosti pisca u kome se sudaraju čitave istorijske epohe, i u toj dinamičnosti mi možemo prepoznati i anticipaciju budućnosti. Taj metod je Vladušićeva alternativa.

Kako ga on ostvaruje u studiji? Vidjeli smo maloprije da se u kritici manjinske postmodernističke književnosti Vladušić oslonio na Kiša, tačnije na onaj Kišev opštepoznati citat u kome on proklamuje svoj prezir prema svim vrstama manjinske književnosti, prema književnosti bilo koje manjine: seksualne, etničke, političke. To treba zapamtiti. U svojoj kritici postmodernističke književnosti Vladušić je u jednom trenutku zastao. On je napisao da se njegova kritika postmodernizma ne odnosi na najbolja postmodernistička djela, kakvo je naprimjer „Hazarski rečnik“ Milorada Pavića. Zašto? Jer je u tom djelu poetički subjekt, stari majstor, izgradio svoju spoljašnost u onosu na postmodernistički diskurs. Kako? Prije svega zbog jedne Pavićeve ideje. Koje? „Nestanak jednog naroda (Hazara, Srba, bilo kog malog naroda) odlaže se seobom tekstova o njima, zahvaljujući časnim i pouzdanim čitaocima.“ (43) Vladušić evidentno pledira za nacionalnu književnost. Ovaj docent se ne bi upuštao u kritiku najvažnijeg postmodernističkog pisca u srpskoj književnosti, na njega se njegova kritika postmodernizma ne odnosi. Vladušić će u smislu nacionalnog koncepta i poantirati u tumačenju Crnjanskijevog odnosa prema Beogradu, u kome će pronaći i naglasiti tradicionalne vrijednosti: čast, ljubav prema državi, oficirski vojni etos. Crnjanski će, kaže Vladušić, u svojim tekstovima o Beogradu,izmiriti prestonicu i Megalopolis, tradicionalne i moderne vrijednosti. (335-336) Kako je to najednom moguće kad je Vladušić pisao o pogubnim mehanizmima Megalopolisa koji sve obuzima? Je li to ne važe proturječja kada treba smisliti neki koncept u korist samoinspirisanja vlastitog naroda?
Trebamo li se sada vratiti na Kiša i njegov odnos prema nacionalnoj književnosti, otkuda je Vladušić maločas krenuo? Kako bi sam Vladušić rekao: sada u njegovoj studiji ne postoji jedan jezik književnosti, nego se taj prostor reže različitim diskursima, ali ne samo manjinskim, nego i onim nacionalne književnosti! Jesu li prema njegovom konceptu pisci važni u kontekstu grupe kojoj pripadaju? Je li sada to Vladušić hoće reći?
Zašto su ustvari Vladušiću značajni Crnjanskijevi tekstovi? Povodom „Irisa Berlina“ Vladušić će napisati da je taj tekst važan zato što „omogućava da sagledamo nastajanje Megalopolisa, da osetimo to nastajanje pre nego što se Megalopolis zaokruži u urbanom diskursu koji će konstruisati jednu sliku sveta u čujem centru će se, kao temelj oko koga se sve kreće, naći upravo Megalopolis.“ (140) Dakle, Vladušić, kao pobornik estetske autonomije, Crnjanskijeva djela čita u svjetlu svoje političke teorije, svoje preokupacije Megalopolisom. Crnjanski je važan zato što možemo naučiti kako nastaje Megalopolis. Nije li to ona ideološka utilitarnost protiv koje Vladušić toliko piše? Vladušić se gnušao reprezentacije, on je tu partikularnost maloprije izjednačio sa antihumanizmom, a Crnjanskog cijelo vrijeme tretira kao najvažnijeg nacionalnog pisca koji vidi floskule kojim urbani diskurs prijeti nacionalnom identitetu: dakle, njegova djela su važna zato što su politički reprezentativna! Njegova djela su važna u kontekstu grupe kojoj Crnjanski pripada, on nije važan kao pisac. Vladušić spočitava urbanim teorijama ideologizaciju književnosti, a sam sa Crnjanskim radi isto, svodeći njegova djela na jednu teoretičku ideološku akrobatiku koja ispunjava sva Vladušićeva kritička očekivanja. Kao da je Crnjanski svoja djela napisao zato što će Vladušiću početkom 21. vijeka naumpasti da urniše Megalopolis! On piše, naprimjer ovako: „U Romanu o Londonu je moguće uočiti tragove i mikroplanove vršenja biopolitičke vlasti“ (250) Vladušić u svojoj opsjednutosti Megalopolisom ostaje slijep za sve nijanse unutar Crnjanskijeva djela, on tu strukturu navlači da bi odgovorili onome što njegova teorijski maniheizam potrebuje; on samo pobrojava mikro- i makroplanove politike koja njega interesuje. On će Crnjanskijeva djela u tom smjeru i falsifikovati, i to ćemo vidjeti na primjeru „Romana o Londonu“. U dobrom maniru poststrukturalističkih teorija, Vladušić ostaje slijep i za Crnjanskijeve postupke, on ne vidi način na koji je Crnjanski rekao izvjesne stvari, pa i te o Megalopolisu; on ne vidi ništa drugo osim Megalopolisa. On je spočitavao novim teorijama izostanak estetskih kriterijuma. Da li ih zadržava on? On ne vrednuje ništa od Crnjanskog, i sasvim je normalno što je iz njegovog razglabanja izostao naprimjer putopis „Ljubav u Toskani“ koji je nekoliko puta estetski vrijedniji od „Irisa Berlina“. Zašto? Zato što u „Ljubavi u Toskani“ nema najvažnije Vladušićeve preokupacije kroz koju čita književnost, kao kroz ključaonicu - tu nema Megalopolisa! Susljedno tome, Vladušićeva kritika postmodernizma i kritike koja je afirmisala tu književnost u najmanju ruku jeste nedosljedna i neujednačena; ona je samo poslužila da se deklarativno napravi otklon od te dominante, u ime afirmacije nacionalnog koncepta radi čega se ništa manje nije težilo partikularnosti i ideologizaciji literature. Vladušić se tako samo priključio na dominantne tendencije u nauci o književnosti.

4. Moral, biopolitika i suverena vlast

Megalopolis karakterizira izvjesno licemjerje jer se unutar njega neprestano insistira na pacifističkoj, nadnacionalnoj, kosmopolitskoj poziciji izvan svih raznovrsnosti i opozicija, što je dodatno garnirano retoričnom odurnom autoviktimizacijom o ugroženosti hibridnog identiteta. (182) Međutim, naglašava Vladušić, niz podjela, zaključavanja boljih kvartova, pred najezdom beskorisnih stanovnika, dokazuje nam da nije na djelu nikakva neutralizacija identiteta, nego jačanje opozicija koje ne mogu biti svedene na miroljubive postmoderne razlike. (183) Vladušić osuđuje jačanje svih opozicija. U Megalopolisu se građani bore za preživljavanju, ignorišući svaku brigu za drugog, dok je jedan od motiva nacionalnog osjećanja čovjeka „upravo izostanak indiferentnosti prema drugim u prostornom i vremenskom smislu bliskim ljudima.“ (110) Da li nacionalno osjećanje podrazumijeva i brigu za drugog koji nije „blizak“ u prostornom i vremenskom smislu, to Vladušić ne eksplicira, a to je glavni problem Megalopolisa. Nacionalno osjećanje samo po sebi upravo donosi to jačanje opozicija na kojemu je Vladušić toliko insistirao moralistički kritikujući Megalopolis. To jačanje identitarnih opozicija jeste, prema najnovijim marksistima koje Vladušić stalno evocira, i glavna poluga u ostvarenju klasne nejednakosti u Megalopolisima. Vladušić pokazuje da nije ni dosljedan moralizator, da i u tom smislu studija ima pukotina, što donosi njegova tolerantnost prema nacional-konceptu. A to moralizatorstvo koje usmjerava prema Megalopolisu jeste jedna od najizrazitijih tendencija ove studije, i morala bi biti koherentna.
Vladušić će sličnu nedosljednost pokazati i u toku evociranja Fukoove distinkcije suverene vlasti i biopolitike. „’Suverena vlast je ubijala i puštala ljude da žive. Sada se pojavljuje vlast koju bih nazvao vlast regulacije, koja se, nasuprot tome, sastoji u davanju života i puštanju ljudi da umru.’ Linija razlikovanja onih koji treba dati život (tj. održati ih u životu) i onih koje treba pustiti da umru, po Fukou određuje rasizam... Veštački virus koji bi bio tako podešen da mu jedna ‘niža’ grupa ljudi bude podložnija od druge ‘više’ bio bi savršen mehanizam vlasti, ali uz napomenu: on bi pre mogao biti opisan kao ubijanje, nego kao puštanje drugih da umru. Tako bi se pokazalo da je bio-vlast nastavak suverene vlasti drugim sredstvima. “ (249-250) Vladušić dobro izvodi stvari, i on je prema Fukoou pokazao da biopolitika, kao totalitarnost Megalopolisa, proizlazi iz suverene vlasti koja je bila obilježje dvadesetovjekovnih fašizama i nacionalizama. Naravno, kao svaki pravi fukoovac, Vladušić pravi kritički otklon i od jedne i od druge opcije primjećujući slične strategije likvidacije ljudi. On tu moralizira, akademski.
Da li on taj i takav stav u punoj razvedenosti ostvaruje u metodi svoje studije? To ćemo sada vidjeti. Jasno je da osnov njegove studije predstavlja kritika biopolitike u Megalopolisu, u tom svjetlu on analizira i „Roman u Londonu“. On će se naprimjer s pravom obrušiti na tezu Kevina Robinsona prema kojoj je London grad koji se izdiže iznad svih antagonizama; Vladušić tu jasno argumentira mehanizme biopolitike i klasne sukobe kojim London kao Megalopolis pušta izvjesne ljude da umru. (37) Kakav je njegov stav, međutim, prema mehanizmima suverene vlasti? To bi trebalo provjeriti. U uvodu svoje studije Vladušić u fusnoti montira jedan memoarski segment: tu prepričava sekvencu iz svojih studentskih dana devedesetih godina prošlog stoljeća, pričicu o poznaniku koji je svoju namjeru da napusti Srbiju pravdao moralnim razlozima - govorio je da ne može ostati u zemlji koja je drugima nanijela toliko zla. Vladušić piše da ga je takav stav beskrajno zabavljao jer bi tog poznanika njegovi razlozi mogli odvesti u Bangladeš, moralno superiornu zemlju, bar kada je u pitanju odnos prema drugima. (33-34) Šta se ovim želi reći? Očigledno se aludira na vlast koja vladala Srbijom devedesetih godina, koja je izvršila neke zločine, i Vladušićev poznanik je osjetljiv na to. Kako se Vladušić postavlja prema tome? On tu pojavu opušteno, zabavljajući se, karakteriše kao jednu sveprisutnost, on tome pristupa relativistički: koristi svoju mogućnost da bude i ovdje i tamo, jer koja to država nije nanijela zlo drugima, osim Bangladeša, moralno superiorne zemlje. Sada ovakav stav prema jednoj suverenoj vlasti treba odmjeriti u odnosu na jaku kritičku distancu koju je Vladušić zauzeo prema npr. Londonu. Kevin Robinson bi na njegovo ustrajno dokazivanje likvidacije ljudi mehanizmima biopolitike mogao odgovoriti: ali koji to Megalopolis ne koristi te mehanizme? Otiđite, molim vas, u Megalopolis koji ne likvidira ljude!
Šta se dešava? Konkretno, Vladušić se oglušuje na jednak kritički odnos i prema suverenoj vlasti i biopolitici za koji se prethodno bio založio. Koji je prethodno samom sebi zadao metodološki se obavezavši. Sada se najednom otkriva da taj odnos nije ravnopravan u njegovoj studiji. A prethodno su bile dovedene u vezu politika koja ubija ljude (suverena vlast) i politiku koja te ljude pušta da umru (biopolitika). Neravnopravnost ovog odnosa vidi se i u diskrepanciji između njegovog kritičkog odnosa prema Prvom svjetskom ratu koji je pored tehnoekstatičnosti (Vladušić) donio i jednu ekstazu nacionalnog identiteta, i njegovog plediranja za ideje o nacionalnoj samoinspiraciji i nacionalnoj eliti; njegovog zalaganja za koncept nacionalne književnosti, u okvirima iste studije.
Mi nismo dalje zainteresovani za analizu stavova koje prema postjugoslovenskim događanjima devedesetih godina ima Vladušić kao intelektualac. Nas to ne interesuje. Mi se sada držimo okvira njegove studije. Mi sada samo vidimo da je Vladušić još jednom u protivrječju sa samim sobom, sudeći prema dva različito intonirana impulsa prema suverenoj vlasti i biopolitici, koje je prethodno bio deklarativno povezao. To je samo još jedan argument u korist teze o izvjesnoj koncepcijskoj razdrtosti te studije, o protivrječjima koje Vladušić namire samom sebi upornim insistiranjem na određenim principima, i iznevjerevanjem istih kada se ukaže potreba u nametanju nacional-koncepta.

6. Napoleon, spomenici i „Roman o Londonu“

Vladušić je svojoj studiji ispisao jednu zanimljivu interpretaciju „Romana o Londonu“. On je tu još jednom iskazao karakter svog metoda u punoj datosti. To se prije svega odnosi na tumačenje Rjepninovog odnosa prema spomenicima. To nije čudno, jer je Vladušić prethodno definisao spomenike, prema Elijadeu, kao tačku u gradu u kojoj se događa nacionalna hijerofanija, to je polje ispoljavanja nacionalnog u gradu. (138)
I sada nekako valja protumačiti taj Rjepninov patološki bijes protiv spomenika koji je u tom ruskom junkeru izazvao život proveden po evropskim gradovima; to je bijes i protiv „pobeda u prošlosti, kao i protiv velikana čovečanstva, i pojedinih naroda u prošlosti - iako je i sam, stalno, u svojoj prošlosti živeo. Sa nekim, prezrivim, osmehom bio je postao neprijatelj svih takvih spomenika u svetu. Osećao je da, pod uticajem tih spomenika, on, i žive ljudi, a naročito na vrhu društva i država, sve češće, vidi, kako iskrivljenih ruku, sabalja, glava, kao nakaze, koje mlataraju, stalno, rukama, a stoje raskrečenim nogama, pa nešto viču i deklamuju. “ (Roman o Londonu, Nolit, Beograd, 1983, str. 234) Šta će reći Vladušić na ovaj bijes Rjepnina koji umnogome ima veze sa krajnjim značenjem romana, barem u smislu koji prevashodno zanima Vladušića? Njemu su spomenici važni.
On će napisati: „Precizna odrednica ‘gradovi’, a ne zemlje ili države, čini se razumljiva, jer se ovde ne govori o prošlosti kao takvoj, već upravo protiv spomenika prošlosti koji se nalaze u gradovima. Kao centri političke moći, gradovi postaju mesta karikaturalnog spoja između bezimenih spomenika i bezimenih ljudi sa vrha države. Pa kome pripadaju svi ti bezimeni spomenici? Ako su spomenici bezimeni oni su i besmisleni, jer spomenik slavi ime, a ne bezimenost. Bezimeni, besmisleni spomenici mogu biti samo pohvala onome ko je obesmislio prošlost, onome ko je učinio da imena koja su je čuvala padnu u zaborav, a to je Napoleon.“ (264) Šta se ovdje dogodilo? To što je Crnjanski napisao jednu literarno življu i tačniju odrednicu gradovi, to što je napisao da je Rjepnin živio po određenim gradovima, kao što uostalom i u romanu živi u Londonu, pa je to onda „Roman u Londonu“, a nije napisao da je živio po državama i zemljama, što bi bila jedna nevjerljiva i mutna literarna konstrukcija, kao što je sada neuvjerljiva sva Vladušićeva argumentacija, ovaj docent je iskoristio da bi nam prikazao tobožnji antimegalopoliski kritički naboj Crnjanskog, njegovu kritiku bezimenih spomenika, samo besmislenih spomenika koji su pohvala onome koji je uništio prošlost. Crnjanski ne kritikuje prošlost kao takvu, uvjerava nas Vladušić, on samo kritikuje spomenike prošlosti koji se nalaze u gradovima. Pardon, u Megalopolisima! Čudno je da nije Crnjanski napisao da su u njegovom junaku bijes izazivali samo spomenici koji se nalaze u Megalopolisu! Vladušić prešućuje da u Rjepninu isti bijes izazivaju velikani čovječanstva, pobjede u prošlosti, narodi u prošlosti. Svi takvi spomenici na svijetu!
Vladušić će, međutim, cijelu analizu u istom tonu proširiti i na Rjepninov obračun sa Napoleonom u pretposljednjem poglavlju romana. I tu će, tobože, Napoleon biti simbol Megalopolisa. Otkud to? On će Rjepninovu simpatiju prema Velingtonu kao Napoloenovom protivniku iskoristiti kao Crnjanskijev mig simpatije u korist nacionalne armije. „Tako se između Velingtona i ruske (sovjetske) armije stvara jedna čudna veza oličena u crvenoj boji koja simbolizuje obe armije. Ta veza je moguća, jer obe armije, i ruska i Velingtonova, simbolizuje vojnički sklop vrednosti, za razliku i od Napoleona, čija je hipertrofirana pokretljivost zapravo simbol Megalopolisa.“ (328) Veza je jasna: London i Napoleona povezuje pokretljivost, to je dovoljan argument da se oni u jednoj interpretaciji ovako presudno povežu! Prema citiranoj rečenici, Napoleon uopšte ne simbolizuje vojnički sklop vrednosti! Vladušiću će se u ovom interpretatorskom zanosu još i više ukazivati tajne simboličke veze: crvene mundire ruske i sovjetske vojske on će čak povezati i sa crvenim gunjevima srpske vojske koje ona nosi u „Drugoj knjizi Seoba“. (328) To je već nacionalna egzaltiranost koju Vladušić u ovoj studiji rijetko sebi dozvoljava! To je potpuno subjektivna projekcija. On u „Romanu“ ne vidi ni tačnu funkciju Rjepninove oduševljenosti sovjetskom vojskom.
O čemu se zapravo radi, otkud to oduševljenje Rjepnina za Velingtona? Vladušić ovaj roman ne promatra više kao književno djelo, i on ne može vidjeti udio te Rjepninove simpatije u motiviranju i uvjerljivosti njegova lika. Rjepnin je vojnik, i sigurno je da bi on bio nevjerljiv lik da se odjednom obruši na sve vojničko. Crnjanski s raznih strana motiviše to oduševljenje Velingtonom, u ime uvjerljivosti. Vladušić konstruiše nacionalnu vrijednost takvog odnosa i spaja nespojivo kako bi dokazao svoje političke teorije! Vladušić navodi da je Rjepnin lik kojim dominira nostalgija, apsolutni identitet, odanost nacionalnom i porodičnom identitetu. To je tačno. Ali Vladušić šuti o postepenom obesmišljavanju takvog profila, kako roman odmiče, o izgubljenim iluzijama, o nijansama koje nam Crnjanski sugerira zapažanjima Rjepninovim. On ne primjećuje kod Rjepnina povremene nacionalne resentimane koje se sve više stišavaju i obesmišljavaju kako njegov život ide kraju. Krajnja konsekvenca prevazilaženja i osporavanja takvog identiteta biće upravo krajnji obračun Rjepnina sa Napoleonom. Još jedna nijansa u tom smislu je Rjepninovo oduševljenje generalicom Barsutovom, koja je dugo u romanu jedina žena, pored Nađe, koju Rjepnin rado viđa; on sudi po njenom govoru i izgledu i nikako ne može da povjeruje da ona nije Ruskinja. To ga čak pomali i sablažnjava. Taj jedan od najljepših i najzagonetnijih Crnjanskijevih likova Vladušić će kasnije svrstati među likove čiji je identitet fasada: „fasada upućuje na površnost ispod koje nema ničeg.“ (289) Argument je to što generalica govori aristokratskom verzijom ruskog jezika koja se više ne govori, što je u Crnjanskijevom romanu napisano sa funkcijom sasvim drugačijom u odnosu na ono što je Vladušić umislio! To on ne može vidjeti u sljepilu svog ideologizacijskog pristupa književnosti. Nećemo se više upuštati u problematiziranje banalnosti na koje Vladušića navodi njegov teorijski maniheizam!
Vladušiću je važno da Crnjanski kritikuje Megalopolis, i on brojne odlomke vidi samo u tom svjetlu. Crnjanski će napisati: „Niti Engleska pripada Englezima, ni London onima koji su rođeni u njemu, ni Rusija njemu iako je toliko voli. Prolaze kroz njih i to je sve.“ (253) Vladušić će tumačiti: „Problem nepripadnosti, odnosno tog simboličkog beskućništva prenosi se, dakle, na najširi plan, plan megalopolisa koji, za razliku od prestonice, ne pripada onim koji u njoj žive.“ (241) Ponovo ima tu malo pravopisne konfuzije! Trebalo je pisati: onim koji u njemu žive! No očevidnija je falsifikacija iskaza Crnjanskog: on tu lijepo piše da ni Engleska ne pripada Englezima, ni Rusija Rjepninu, sada čak upotrebljava nazive zemalja a ne gradova, a Vladušić tu svejedno vidi kako Crnjanski beskućništvo uzdiže na plan, čega li nego, opet Megalopolisa.
Ta će se tendencija, kako poglavlje o Romanu bude odmicalo, polako pretvarati u pravu maniju. Crnjanski piše: „U devet se slušaju vijesti, a zatim odsvira engleska himna. A posle se odlazi na sprat da se spava. Muževi i žene ležu u postelju mirno, jedno pored drugog, kao što će ležati u grobu.“ Vladušić tumači: „Pomen engleske himne u nizanju radnji koje su osenčene smrću, simbolično ukazuju i na prelom o kome je već bilo reči: grad kao nacionalna prestonica lagano umire u kolotečini himne koja se ponavlja. Himna, kao nacionalna oznaka Londona, zauzima periferiju Londona. U centru ima mesta za Napoleona.“ (271) Jasno je da je ovdje pominjanje himne kod Crnjanskog u funkciji približavanja jedne građanske atmosfere učmalosti, jedne isprazne ritualnosti, kao što je to i tiho svakovečernje lijeganje supružnika. Vladušić, osjetljiv na sva državna obilježja, taj simbol himne želi spasiti pripisujući ga periferiji koja još uvijek ima obilježja prestonice. On odbacuje sve ironične žaoke Crnjanskog. Možda Crnjanski kritikuje London zato što ne pušta himnu u centru, gdje se nevjerovatnim teorijskim Vladušićevim hologramiranjem našao Napoleon?!
Potonji odlomak će Vladušić još grotesknije upotrijebiti u poglavlju o seksualitetu u „Romanu o Londonu“. Tamo Vladušić piše: „Slično kao što se se na primeru kontrasta između starog Jevrejina i vesele gomile novih ljudi pokazalo da je moderna partikularna, odnosno da velegrad nije homogeni prostor koji objedinjuje sve građane, tako se i ovde pokazuje da u Romanu o Londonu postoji korenita razlika između društvene periferije Londona, koja ide na spavanje sa vlastitim partnerom/partnericom uz zvuke engleske himne i društvenog centra čiji su seksualni afiniteti i preferencijali transnacionalni“ (278) Prvo: otkud Vladušić zna da seksualitet partnera koji liježu na periferiji nije „transnacionalan“ kad o tome Crnjanski ne govori? Zato što partneri liježu uz zvuke himne, to možda utiče na jednonacionalnost njihova seksualiteta! Drugo: koja je razlika između internacionalnog i jednonacionalnog seksualiteta? Crnjanski je napisao da na periferiji „muževi i žene ležu u postelju mirno, jedno pored drugog, kao što će ležati u grobu“. Je li to Crnjanski jednonacionalni seksualitet poredi, prema Vladušiću, sa ležanjem u grobu? To ni u kojem slučaju nije tako. Radi se samo o tome da, kritikujući građansku učmalost na periferiji, Crnjanski ustvari ironično tretira brak. On uopšte, dakle, nema u vidu nekakvu transnacionalnost i jednonacionalnost seksualiteta, što mu Vladušić u svome docentskom interpretativnom zanosu učitava. Još manje ima u vidu razliku periferijskog i seksualiteta centra, Megalopolisa! Tako da nije tačna ni Vladušićeva tvrdnja da Crnjanski kritikuje neograničeni promiskuitet zato što dezintegriše „bračnu zajednicu kao simbol vrednosti zajedničke prošlosti muškarca i žene“ (279). Crnjanski, vidjeli smo, ironizira i brak; a njegovo kritičko osvjetljavanje merkantilnosti seksa drugačije je prirode u odnosu kako se to pričinilo Vladušiću. To nema nikakve veze sa političkim opozicijama Megalopolisa i prijestonice koje Vladušić nasilno uspostavlja! Sve te ljubavne odnose Crnjanski nijansira u brojnim uobličenim slučajevima, u Rjepninovom odnosu sa gospođom Krilov, u seksualnoj vezi lejdi Park ponajbolje, gdje se nevjernost i „promiskuitet“ konstituišu kao vjernost bračnom partneru, ali za sve te valere i tu dijalektiku koju Crnjanski uspostavlja Vladušić će ostati slijep! I on to nije mogao pročitati u svom ideološkom zanosu.[3]
Vladušić će i kraj „Romana o Londonu“ protumačiti kao pravi postjugoslovenski docent. Šta će to on tamo napisati? On kaže da je Crnjanski na kraju uspostavio „metafizičku vertikalu“: „Ta najviša tačka priče sugerisana je i pojavom zvezde kao poslednje reči romana u okviru komparacije koja svetlost svetionika upoređuje sa svetlošću zvezde.“ (331) Na osnovu čega, dakle, ovo Vladušić tvrdi? Na osnovu posljednje rečenice u romanu koja dolazi nakon samoubistva Rjepninovog: „Samo je sa svetionika, na visini te velike stene, kojom se park završavao treperila, jedne svetlost, cele noći, trepetom, kao da, tu, zemlja pokazuje neku zvezdu“ (360) Na osnovu jedne ironično upotrijebljene figure koja ima cilj dati još besmisleniju dimenziju Rjepninovom samoubistvu, na osnovu te zvijezde kojom će bljesnuti Tehnika oličena u svjetioniku, Vladušić će profesorski benevolentno na kraju čitaoce politi sosom svoje humanističke apoteoze navevši da ta zvijezda „spuštena na zemlji, umesto uspinjanja od zemlje ka nebu svedoči o jednoj drugačijoj vertikali, vertikali koja se konstituiše dizanjem zemlje upravo onako kako to savetuje Velingtonova pobeda nad Napoleonom. Zvezda koja se pojavljuje kao svetlost svetionika, dakle kao horizontalna, a ne vertikalna svetlost, ukazuje na napor da se urbana horizontala humanizuje. Svetlost svetionika jeste ono što je preostalo od spasa Fausta i uspinjanja Dantea: to je posljednji znak ljudskosti koja više ne može da se pozove na nebo, pa tako ostaje nema i gotovo slepa u mraku Megalopolisa. Svetlost svetionika ukazuje otuda da je Rjepninova smrt bila ipak ljudska smrt, i da, označena svetlošću neke nemoderne, dakle arhajske ljudskosti, ona nije uzaludna.“ (334) Vladušić ovom interpretacijom humanizuje urbane vertikale! On vjeruje u svetionik kao posljednji znak neke arhajske ljudskosti! To sve ima veze sa podizanjem Velingtonove vojske! Naravno, Vladušić ima pravo na svoje petparačke izljeve militantnog humanizma, to mu je dopušteno, ali su oni gnusniji tim više što ih on pripisuje jednom od najpesimističnijih evropskih pisaca, Milošu Crnjanskom, i to na kraju jednog romana koji ne ostavlja nikakvu nadu! Ovakvu interpretaciju kraja „Romana o Londonu“ najavilo je već njegovo pogrešno shvatanje sumatraizma: on je u tome poetičkom konceptu prepoznavao čudesnu energiju ličnosti koja na tome konceptu insistira (332). Treba li ovdje govoriti o tome koliko je rat provalio u sumatraizam, koliko je hinjenja jednog bespomoćnog subjekta u uspostavljanju tih čudesnih veza, koliko se ironičnošću te utjehe naglašava ludilo i groza stvarnosti. Koliko je tu crnog humora: gospodo, smiješite se, neko će na Sumatri to osjetiti! Mnoštvo ubijenih i neke zlatne, crvene, mlade šume; ubijanje i sloboda u plavetnilu neba; sanjarija umjetnosti i radost klanja; smradna, vašljiva, derna kasarna i zaljubljenost u vode i drveće; i bolje stoljeće koje uvijek dolazi.[4] To ironično hinjenje sklada ne može prepoznati stalna profesorska žudnja za optimizmom i utjehom! Oni to shvataju bukvalno, i to su onda interpretativne groteske. Otud nije čudno da je Vladušić u sličnom smislu pročitao i „Roman o Londonu“.
Na početku interpretacije Vladušić je istaknuo svoje uvjerenje da između različitih čitanja ne treba voditi tihi rat za nadmoć, putanje raznih čitanja su različite, razna čitanja su neuporediva, nije se nužno opredjeljivati za jedno ili drugo, nego ih zadržati u horizontu teksta (239). To sve Vladušić misli u najboljem duhu poststrukturalističkih teorija. Tako bi možda trebala biti dopustiva i njegova interpretacija. Oglušivši se na manire i dobar takt Megalopolisa, nakon što smo provjerili njegove sudove u samom tekstu, mi možemo sada sasvim neakademski zaključiti da Vladušićevo čitanje „Romana o Londonu“ nije nikakvo čitanje, nego najobičnija mistifikacija i falsifikovanje literature.

7. Zaključak: romantizam i nacija

Vidjeli smo da Vladušić kritikuje „nadnacionalnu strukturu civilizacije“ zato što unutar sebe nije lišena svake hijerarhije (266). U tome moralizatorskom zamahu nije dosljedan, kao da konačna nacional-rješenja ne podrazumijevaju izvjesnu hijerahiju. Kao da ta nadnacionalna struktura ne podrazumijeva i izvjesnu nacionalnu konstituisanost unutar sebe. To i Vladušić zna: jer na početku, vidjeli smo, govori o samo „nominalno transnacionalnim“ korporativnim računima. Vladušić koristi Crnjanskijevo djelo da bi potkrijepio svoju tezu o romantičarskom kosmopolitizmu kojim se prijestonice ponovo uvezuje sa državama (261). Taj kosmopolitizam je opreka hibridnom identitetu i raskorijenjenosti koju nameće Megalopolis. Poetička struktura koja dokazuje taj Crnjanskijev kosmopolitizam je navodno sumatraizam kojim se povezuju različiti prostori i narodi, nadilaze nacionalne granice, prema Vladušiću (260). No Vladušić ignorira činjenicu da sumatraizam nije usmjeren ka prevazilaženju nekakvih granica i spajanju naroda, to je jedan literarni koncept, djelotvoran samo u okviru date literarne konstrukcije, on svojim dejstvenim namjerama stoji izvan tih teorijskih apstrakcija. Vladušić opet misli književnost utilitarno. Sumatraizam stoji protiv svog tog nedostojnog teoretičkog pletenja, on nema nikakve veze sa razdvajanjima i spajanjima naroda i zemalja, prijestonica i država, on nema nikakve veze sa dekonstruisanjem urbanih diskursa i Megalopolisa, to nema nikakve veze sa funkcijom koju sumatraizam ima u djelima Crnjanskog. On uopšte nije usmjeren u tom smislu; ta evociranja različitih prostora i gradova nisu uopšte upotrijebljena doslovno, kako misli Vladušić. Oni su tek ilustracija, metonimija. Sumatraizam je prije svega anacionalan. To je naprimjer očigledno na osnovu scene iz „Dnevnika o Čarnojeviču“ (kojeg Vladušić apsolutno ignoriše, iako hoće poimati Crnjanskijev opus) u kome svećenik tjera Čarnojeviča da se izjasni o svojoj pripadnosti, na što mu ovaj anarhistički sentimentalan junak odgovara da je sumatraista! On mu je isto tako mogao odgovoriti da njegovo nacionalno i vjersko opredjeljenje zavisi od nekog cvijeta koji se upravo otvara na Sumatri. Možda bi i tada Vladušić našao neku interkulturnu vezu!
Rješenje koje Vladušić predlaže na kraju knjige jeste ustvari jedan, kako kaže, defanzivni kosmopolitizam romantizma: „naime, konstituisanje vlastite kulture kao okvira za stvaranje, ne znači nužno niti njenu afirmaciju na račun drugih kultura. Ono pre upoznaje subjekt sa fenomenom drugih kultura i pobuđuje njegovo interesovanje za njih.“ (353) Vladušić taj model konstituiše na jednom prostoru koji je i dalje povezan jezikom i hiljadama kulturnih i povijesnopoetičkih cirkulacija, čak i godinama nakon što je urušen politički projekt koji je taj prostor objedinjavao, i pri tom tvrdi, u ime kosmopolitizma, da stvaranje nacionalne kulture neće ići na štetu drugih kultura. On ponovo u ime nacional-koncepta ignorira žive empirijske podatke u presudnom trenutku.
Konstituišući alternativni koncept tog romantičarskog kosmopolitizma, on će Crnjanskom pripisati romantičarske impulse koji se međusobno logički opovrgavaju: šlegelovsku ironiju i univerzalnu progresivnu poeziju koja obuhvata sve, novalisovsku fantazijsku igru kao prostor prema beskonačnom, kantovsku uzvišenost u dodiru sa apsolutnom veličinom (sve te sumnjivo apstraktne pojmove, s jedne strane) i vezu individue i istorije/naroda. (348-349) U ovoj studiji nije jasno dokazano prisustvo nijednog od ovih impulsa u Crnjanskijevom djelu. Pitanje je da li bi se oni uopšte mogli i složiti negdje, u jednom djelu, ako bi neko uopšte i odgonetnuo njihovo tačno značenje.
Vladušić se u svojoj studiji neprestano trudio misliti alternativu. Vidjeli smo da je kritikujući Megalopolis pisao ustvari dekonstrukcionističkim jezikom tog Megalopolisa. Kritikujući utilitarni model koji je nametan postmodernističkoj književnosti, dogodiće se da će svojom metodom Crnjanskog osvijetliti kao ništa manje „reprezentativnog“ manjinskog pisca. I krajnja rješenja koja predlaže doći će u istom smislu: Vladušić vjeruje u herderovski vrt raznolikosti, gdje narodne kulture u razgraničavanju, razmjeni i uzajamnom oplođavanju razvijaju svoje najbolje mogućnosti. (351) Ovo se odnekud čini poznato. Zar to nije opet onaj koncept Megalopolisa koji ipak u sebi sačuvava nacionalni identitet, podstičući interkulturno razmjenu i hibridizaciju identiteta? Šta se dogodilo? Najobičniji i najproskibiraniji interkulturni sistem (kojeg kritikuje naprimjer i Badju) Vladušić je prepakovao u pojam romantičkog kosmopolitizma, pripisavši ga niodakle jednom velikom piscu i njegovom djelu, i servirao ga kao rješenje. Šta podrazumijeva ovaj koncept raznolikosti? - Drugi je prihvatljiv sve dok njegovo prisustvo nije napadno, dok je stvarno Drugi, dok drži sigurnu distancu; biti tolerantan znači ne prilaziti preblizu. To je u najnovijoj marksističkoj kritici odavno označeno kao kulturna politika unutar kasnokapitalističkog društva. Dakle, Megalopolisa!
Donijevši opštepoznatu i neoriginalnu kritiku Megalopolisa, ova je studija u svojim krajnjim sudovima ipak pledirala za koncepte koji ustvari idu na ruku mehanizmima koje kritikuje. Opšte mjesto neomarksističke kritike je također teza da su proizvodnja i reprodukcija homogenih identiteta itekako znakovite u konstelaciji liberalnog tržišta, gdje se ti proizvedeni identiteti otkrivaju u ostvarivanju rivalstva i hegemonije, a nikako jednakosti i ekvivalentnosti. Otuda je jačanje nacionalnog identiteta, što zagovara Vladušić u ime stvaranja novog znanja, kao otpor Megalopolisu, paradoksalno, apsurdno, simptomatično!
Riječju, prostor koji se trudila alternativno promišljati - ova studija svojim konačnim rješenjima kao da želi otjelotvoriti na sliku i priliku Megalopolisa kojeg je cijelo vrijeme u ime alternative kritikovala. To ponajprije svjedoči o nedosljednosti njenog autora i logičkoj neusaglašenosti metoda kojim taj autor provodi analizu. Otuda ova studija nije mogla ispuniti svoje ambiciozne pretenzije koje je sama sebi zadala na početku.

[1] Slobodan Vladušić je pođen 1973. godine u Subotici. Studije srpske književnosti završio je u Novom Sadu 1998. godine, gde je i doktorirao 2011. godine (tema „Crnjanski, megalopolis“). Književnu kritiku objavljivao je u umetničkoj periodici, bio je kritičar „Politike“, a trenutno piše za „Večernje novosti“. Dobitnik je nagrade „Milan Bogdanović“ za najbolju književnu kritiku (2004). Jedan je od osnivača i član književne grupe „P-70“ (vidi tekst u 146. broju od 24. decembra 2010). Objavio je roman „Forvard“ (2009) koji je ovenčan priznanjima „Borislav Pekić“ i „Vitalovom“ nagradom. Objavio je sledeće knjige: „Degustacija strasti“ (književne kritike, 1998), „Portret hermenautičara u tranziciji“ (studije književnosti, 2007), „Na promaji“ (studije, eseji, kritike, 2007), „Ko je ubio mrtvu dragu“ (magistarski rad, 2009), „Forvard“ (roman, 2009) i „Crnjanski, megalopolis“ (doktorska disertacija, 2011). Trenutno je zaposlen kao docent na Odseku za srpsku književnost na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu. Živi u Subotici.
[2] V.http://www.rts.rs/page/stories/sr/story/16/Kultura/1108516/Slobodanu+Vladu%C5%A1i%C4%87u+%22Isidora+Sekuli%C4%87%22.html
[3] O tome v. Mirnes Sokolović. Mračno zavještanje. http://www.sic.ba/rubrike/temat/mirnes-sokolovic-mracno-zavjestanje/
[4] O tome v. Mirnes Sokolović. Ironija, grčevitost. http://www.sic.ba/rubrike/temat/mirnes-sokolovic-ironija-grcevitost/

Mirnes Sokolović
*Tekst preuzet sa sajta Alternativna književna tumačenja