01.01.00
Politika
09.09.2000.
Susreti sa savremenicima: akademik Sima Ćirković
Poznavanje naše prošlosti
"Enciklopedija srpske istoriografije" i "Leksikon srpskog srednjeg veka" - kolektivni poduhvati sastavljeni od individualnih doprinosa. - Gde su objektivnost i kritičnost kojima se odlikovala istorijska nauka kod nas
Protekle sedmice dodeljene su godišnje nagrade iz Karić fondacije. U oblasti naučnog i istraživačkog rada nagrađeni su akademik Sima Ćirković i dr Rade Mihaljčić za "Leksikon srpskog srednjeg veka" i "Endiklopediju srpske istoriografije". Ove dve knjige naših eminentnih medijevalista čine osmišljenu celinu. U naučnoj i stručnoj javnosti ovi projekti označeni su kao kapitalna dela srpske kulture.
Sagovornik "Politike" akademik Sima Ćirković je rođen 1929. godine u Osijeku. Studirao je i doktorirao na Filozofskom fakultetu u Beogradu, na kojem je radio kao asistent, docent, vanredni i redovni profesor. Biran je za dopisnog člana Srpske akademije nauka i umetnosti 1971. godine, a redovni član postao je 1981. Član je ANUBIH, JAZU, CAZU, VANU i Akademije za evropsku istoriju u Briselu. Napisao je više knjiga, rasprava i članaka od kojih su neki objavljeni u knjizi "Rabotnici, vojnici, duhovnici. Društva srednjevekovnog Balkana". Autor je tekstova i priređivač pojedinih tomova ili delova "Istorije Crne Gore", "Istorije Jugoslavije" (prevedene na engleski i kineski jezik). Urednik je "Istorije srpskog naroda", prvi tom, i jedan od autora drugog toma tog značajnog dela.
Njegovo kapitalno delo "Srbi u srednjem veku" imalo je dva izdanja, 1995. i 1997. godine, a objavljeno je u Milanu, prevedeno je na francuski i ruski. Značajno je njegovo učešće u pisanju delova enciklopedija i priručnika objavljenih u Torinu, Minhenu, Štutgartu i Cirihu.
Šta je bio vaš lični i profesionalni motiv da se latite složenog rada na "Enciklopediji srpske istoriografije" i "Leksikonu srpskog srednjeg veka", koliko je posao trajao i ko su bili vaši saradnici?
- Izolovanost i zatvorenost na koju smo osuđeni, nemogućnost da se vrše istraživanja u inostranstvu, usmeravala je snage prema onome čime raspolažemo i podsticala na sintetičke projekte. Ostalo je toliko toga što je stvoreno od strane prethodnih generacija i u proteklim decenijama u vidu pojedinačnih istraživanja, manjih priloga i publikacije građe, što treba da bude povezano, osmišljeno i prezentovano.
U slučaju "Enciklopedije" dodatni motiv bilo je pripremanje za nove vidove stvaranja i rukovanja dokumentacijom, nastale zahvaljujući elektronici i računarima. Mladi ljudi koji su na početku svoga naučnog rada imaju neslućene mogućnosti da se služe bazama podataka i mrežama i da ih sami stvaraju. Oni imaju pristupa u bibliografije i baze podataka u celom svetu u kojima se čuva ono što se sada stvara i što će nastati u budućnosti, ono što je nagomilano radom ranijih generacija tek postepeno će ulaziti u memorije i baze podataka. "Enciklopedija" je opštim pregledom priručnih dela, bibliografija, izdanja izvora, periodike, arhivskih i muzejskih ustanova i, naročito, rezultata stvaranja pojedinaca, pisaca i istraživača, nastojala da pruži podlogu koju svako može širiti i upotpunjavati prema svojim interesovanjima dodajući ono što se novo pojavljuje.
Prevazići specijalizaciju
Kod "Leksikona" je osnovni motiv bila želja da se prevaziđu posledice neizbežne specijalizacije, podeljenosti na discipline koje sa različitih stanovišta i svojim osobenim metodama proučavaju srpski srednji vek. Od Jirečekovih studija o državi i društvu, objavljenih 1912-1918, sav napredak se ostvaruje u okviru posebnih disciplina. Ovo je prvi pokušaj da se osnovne stvari otkrivene u različitim disciplinama prikažu naporedo na jednom mestu.
Po temama i sadržini to su nejednaki poduhvati. "Enciklopedija" se odnosi na celokupnu istoriografiju koja je unapredila poznavanje srpske istorije, dok je "Leksikon" ograničen samo na srednji vek. Na izradi "Enciklopedije" bilo je okupljeno preko 350 autora, dok je na "Leksikonu" radilo 86 autora, specijalista za razne oblasti istraživanja srednjeg veka. Obe knjige su kolektivni poduhvati sastavljeni od individualnih doprinosa, svaki prilog je potpisan. Prvi projekat je uzeo tri godine intenzivnog rada, drugi je ostvaren za nešto kraće vreme zahvaljujući manjem kolektivu i stečenim iskustvima.
? Kome je namenjena "Enciklopedija srpske istoriografije"?
- Radeći na koncepciji knjige prof. R. Mihaljčić i ja imali smo u vidu sve one koji se bave srpskom istorijom uključujući i studente. Uz one koji profesionalno rade kao istoričari uvek je širok krug onih koji su za istoriju zainteresovani i koji u knjizi mogu naći obaveštenja ne toliko o gotovim rezultatima, koliko o temeljima na kojima počiva poznavanje srpske prošlosti. Knjiga već služi stranim slavistima kao što pokazuju prikazi "Enciklopedije". Treba imati na umu da su u mnogim zemljama granice specijalizacija drukčije povučene nego kod nas. Na Zapadu je slavistima manje ili više u delokrugu i istorija ovih naroda čije jezike i književnosti proučavaju. Različite kategorije čitalaca prilaze knjizi sa svojim specifičnim interesovanjima, neki traže podatke o arhivima, drugi o istorijskoj periodici, većina, ipak, o onih 930 autora čiji su životi i dela u knjizi prikazani.
Manje poznati srednji vek
? Na čemu se temelji koncepcija "Leksikona srpskog srednjeg veka"?
- Osnovna zamisao je bila da se osvetli ono lice našeg srednjeg veka koje se ne može upoznati iz standardnih istorijskih knjiga, pa ni onih najobimnijih kao što je "Istorija srpskog naroda". Pisci opštih istorijskih dela zaokupljeni su onim što se menja i kreće, što čini dinamiku istorijskog procesa, pa se ne mogu u jednakoj meri zadržavati na onome što ostaje trajno ili sporo promenljivo u pozadini zbivanja. Ipak, i to kao pozornica privlači pažnju, doduše manju nego dramska radnja.
"Leksikon" po toj zamisli nije obuhvatio ono što je individualno, ni ličnosti, ni događaje, ni značajna književna ili umetnička dela, već je optiku usmerio prema onome što je opšte i zajedničko, što se ponavlja i javlja kod mase pojedinaca; njegov predmet su čitavi rodovi, klase, vrste predmeta i pojava, žanrovi, institucije, opšte predstave i verovanja itd. Kako ne postoji disciplina, teorija niti sistem koji bi iscrno obuhvatili i misaono organizovali celokupni ljudski ambijent i okolnosti u kojima protiče istorijski proces, teško je naći odgovarajući oblik izlaganja. Ovde je izabran leksikonski, pa su predmeti pojedinačno obrađeni i poređani azbučnim redom.
Stanje u istorijskoj nauci
Problematičan je bio i izbor i način formulisanja predmeta jer je realnost srednjovekovkog sveta nametala stare termine, nepoznate i slabo razumljive savremenom čitaocu, dok bi moderna sistematika izneverila i potisnula, čak izgubila iz vida značajne srednjovekovne pojave. Dve perspektive su morale biti ukrštene na taj način što je predviđen izvestan broj članaka opšteg karaktera kao što su trgovina, zemljoradnja, zanati, diplomatija, hrana, odeća, obuća, novac, mere, itd, koji upućuju na srednjovekovne institucije, termine ili pojave obrađene pod posebnim naslovom. Ravnotežu nije lako postići jer veoma mnogo zavisi od individualnih shvatanja i merila. Izbegavane su krajnosti sasvim opštih predmeta (književnost, društvo, crkva) i sasvim sitnih o kojima se malo može reći, koji se bolje objašnjavaju skupno u okviru opštijeg predmeta. Kad se šarolika i složena materija nađe pred očima specijalista padaće u oči praznine, pa se može nadati da će "Leksikon" uticati i na usmeravanje istraživanja.
? Kako ocenjujete stanje u istorijskoj nauci kod nas?
- Opšte promene u državi i društvu uticale su razumljivo i na istorijsku nauku, ne toliko na personalni sastav i institucionalnu mrežu, koliko na uslove rada i orijentisanost pojedinaca i ustanova. Već je spomenuta odsečenost od nauke u svetu, koja prisiljava da budemo u najboljem slučaju pratioci onoga što se u nauci dešava, kad već ne možemo biti, kao nekad, učesnici skupova i realizatori projekata. Veoma teško pada zastoj u razmeni i snabdevanju publikacijama, koje su još uvek osnovno sredstvo razmene naučnih informacija. Izolovanost ima za posledicu još jače zatvaranje i provincijalizaciju i metodološko siromašenje čitavih oblasti istraživanja. Danas je nedostižno ono što se i u teškim vremenima moje mladosti, u pedesetim godinama, smatralo za neophodno, naime, duže boravljenje mladih ljudi, naučnih početnika u nekom većem svetskom centru. Opšta atmosfera netolerancije zahvatila je ne samo pojedince, nego i čitave ustanove koje bacaju pod noge objektivnost i kritičnost, kojima se odlikovala istorijska nauka kod nas. Utešno je što se stalno obnavlja podmladak, što ima zainteresovanih i vrednih mladih ljudi koji su spremni da se i u ovakvim uslovima posvete pozivu istoričara - rekao je Sima Ćirković.
Branislava DŽUNOV
01.01.00
Politika
18.11.2000.
Susreti sa savremenicima: Rade Mihaljčić
Pobeda kritičke misli
Kapitalna dela "Enciklopedija srpske istoriografije" i "Leksikon srpskog srednjeg veka" kao rezultat kolektivnog pregnuća i sve izraženijeg interesovanja za literaturu saznajne vrednosti
Profesor Rade Mihaljčić (1937) rođen je u Srednjoj Jurkovici kod Bosanske Gradiške. Osnovnu školu je pohađao u Sisku i Kotor Varoši, a gimnaziju u Banjaluci. Grupu za istoriju na Filozofskom fakultetu u Beogradu završio je 1960. godine, gde je dve godine kasnije izabran sa asistenta na Katedri za nacionalnu istoriju srednjeg veka. Magistarski rad "Selišta, prilog istoriji naselja u srednjovekovnoj srpskoj državi" odbranio je 1965. godine. Tokom 1966. i 1967. proveo je tri meseca na specijalizaciji u Eks en Provansu kod profesora Žorža Dibija, a sedam meseci na Univerzitetu u Atini kao stipendista grčke vlade. Doktorsku disertaciju "Kraj Srpskog carstva" odbranio je 1971. godine na Filozofskom fakultetu u Beogradu, gde predaje nacionalnu istoriju srednjeg veka, od 1984. godine kao redovan profesor. Objavio je više radova u domaćim i stranim časopisima. Jedan je od autora "Istorije srpskog naroda" u izdanju Srpske književne zadruge. Ogledao se kao pisac udžbenika i priručnika za osnovne i srednje škole. Odgovorni je urednik "Istorijskog glasnika", časopisa Saveza istoričara Srbije. Za knjigu "Junaci kosovske legende" dobio je Oktobarsku nagradu Beograda i Književnu nagradu BIGZ-a. Član je Udruženja književnika Srbije, po pozivu. Uz doktorsku disertaciju "Kraj Srpskog carstva" (još dva izdanja 1989. godine), zajedno sa Ludvigom Stajndorfom napisao je delo "Namnetragende Steininschriften in JugoslaŢien von Ende 7. bis zur Mitte des 13. Jahrhunderts" (1982), zatim "Lazar Hrebeljanović - istorija, kult, predanje" (1984, i još dva izdanja 1989. godine), "Junaci kosovske legende" (1989. dva izdanja i 1993) "The battle of Kosovo in History and in Popular tradicion" (1989), "Bezimeni junak (1995), "Boj na Kosovu u bugaršticama i epskim pesmama kratkog striha" (1995, zajedno sa Jelkom Ređep), "Prošlost i narodno sećanje" (1995), kao i druge radove. U saradnji sa akademikom Simom Ćirkovićem autor je "Enciklopedije srpske istoriografije" i "Leksikona srpskog srednjeg veka" - kapitalnih dela i u izdanju "Know ledge") za koje je ove godine dobio uglednu nagradu za naučno delo i istraživački rad iz Fondacije "Braća Karić" u Beogradu.
Koja su Vaša lična raskršća u istraživačkom radu?
? Medievisti idu uhodanim stazama. Baš na pitanjima iz srednjeg veka pobedila je kritička misao u srpskoj istoriografiji. Ali istraživači poreklom iz patrijarhalnih sredina znaju za narodnu istoriju, za neodoljivu moć predanja. Zato su me privlačile teme o stvarnim događajima i ličnostima koje je oblikovalo predanje.
Teškoće kolektivnog rada
? Šta Vam je značio rad na "Enciklopediji srpske istoriografije" i "Leksikonu srpskog srednjeg veka?"
- Ličnu osetljivost prema psihološkom pritisku "civilizovanih" zapadnih zemalja koje su nam nametnule sankcije ublažio sam pojačanim radom. "Enciklopedija srpske istoriografije" nastala je za vreme embarga, a "Leksikon srpskog srednjeg veka" objavljen je za vreme rata. Prirodno, bilo je i drugih motiva. Pored ostalog, to je nedostatak ovakvih priručnika u kulturno-istorijskim disciplinama. Srećna je okolost da izdavačka preduzeća poslednjih pola veka pokazuju sve više interesovanja za literaturu saznajne vrednosti, a u literaturi saznajne vrednosti posebno mesto imaju leksikografski priručnici.
? Zašto nema više dela koja su rezultat kolektivnog rada?
- Kolektivna pregnuća nisu privlačna za istraživače. Pre svega, rad na kolektivnim delima traje neopravdano dugo, ponekad i četvrt veka; česta su iskakanja iz dogovorenog i utvrđenog koloseka, a ima primera da se poslovi u poodmakloj fazi obustave. Delotvoran rad u kolektivnim ostvarenjima zavisi od izbora saradnika, ravnomernog rasporeda zadataka prema specijalnosti i interesovanju autora. Isto tako, efikasan rad zavisi od redaktora koji u kolektivnim delima moraju da prihvate autorski pristup, da sami obrade srazmerno najveći deo odrednica, da su spremni da preuzmu obradu odrednica onih saradnika koji su iz raznih razloga bili sprečeni da u određenom roku dostave svoje priloge. Valja napomenuti da redakcije sa brojnim članovima, po pravilu, posao ne obavljaju na vreme.
? Šta nedostaje i šta koči dalja istraživanja?
- Na ovo pitanje, bar kada je reč o srednjem veku, odavno je odgovorio Aleksandar Solovjev koji je sugestivno pisao "O potrebi izdavanja srpskog diplomatara". Za razliku od okolnih južnoslovenskih naroda koji su odavno izdali staru građu o svojoj prošlosti ("CodeŘ diplomaticus" u Zagrebu i "Gradivo za zgodovino Slovencev" u Ljubljani), kod nas postoji nekoliko zbirki sa osetnim nedostacima i pojedinačna izdanja rasuta po raznim časopisima. Veliki deo ćiriličnih isprava objavljen je samo u izvodu - delovima povelja sa zakonskom snagom. Za početak sistematskog, organizovanog objavljivanja stare srpske građe bilo bi dobro osnivanje specijalizovanog časopisa u malom broju primeraka kao prilog "Srpskom diplomataru", ili proširenje rubrike "Svedočanstva" u jednom ili više istorijskih glasila.
Romansirana istorija
? Kakav je status periodike i šta je sa publikovanjem teksta.
- To je oduvek bilo bolno pitanje. Periodika je u posebno teškom položaju. Većina časopisa neredovno izlazi. Zato urednici, odnosno redakcije nisu u stanju da odgovore svim zahtevima koje pretpostavlja savremeno naučno glasilo. Pored objavljivanja istraživačkih radova, neophodno je da se prati naučna produkcija. Zato se časopisi, koji kasne po više godina, pojavljuju bez neophodnih kritika, prikaza i bibliografije. Oni gube svoju fizionomiju i pretvaraju se u zbornike radova. Zbog nedostatka sredstava odavno se, na primer, nije pojavio "Istorijski glasnik" koji je od prvog broja (1948) redovno objavljivao tekuću, a neretko i retrospektivnu bibliografiju.
? Odnos istorije i literature; koje su tačke dodira i tačke razdvajanja?
- Kao student sam o Petru Velikom i njegovom dobu više naučio iz romansirane biografije nego iz tada zvaničnog univerzitetskog udžbenika. To je moguće ako je autor svestrano proučio sve vidove života doba u kome je živeo i delovao njegov junak. Kod nas, nažalost, ima malo uspelih istorijskih romana. Istoričaru po struci ne smeta umetnička imaginacija i pesnička sloboda, ali opšti istorijski tokovi, kulturni dometi i saznanja određene epohe ne mogu se zanemariti. Oni ne mogu biti predmet pesničke slobode. Primera radi, poljoprivredne kulture dospele u evropske zemlje posle velikih geografskih otkrića, anahronizmi su u umetničkim ostvarenjima koja su posvećena Nemanjićima. S druge strane, dostojno je divljenja Andrićevo poznavanje naše prošlosti - rekao je dr Rade Mihaljčić.
Branislava DžUNOV
Za istoričare i ljubitelje istorije
Leksikon srpskog srednjeg veka
Leksikon srpskog srednjeg veka" je namenjen stručnjacima i ljubiteljima zainteresovanim za srpsku prošlost. Više od osam stotina članaka raspoređenih azbučnim redom pruža obaveštenja o više od 1.200 jedinaca iz svih oblasti srednjovekovnog života.
Članci "Leksikona" obrađuju ono što ostaje relativno stalno, što se sporo menja, što predstavlja pozadinu, pozornicu na kojoj se odigrava drama istorijskih zbivanja i promena. "Leksikon" nastoji da obavesti o onom širokom krugu pojava, ustanova, objekata, koncepata, termina, kojima se u standardnim istorijskim delima ne može posvetiti puna pažnja.
Sadrži 700 strana dvostrubačnog teksta sa ilustracijama. Svaki članak pruža pored iscrpnih obaveštenja o predmetu i popis osnovne literature, a veliki deo članaka ima i popis primarnih izvora na kojima počiva poznavanje obrađenog predmeta. Svaki tekst nosi potpis autora, specijaliste u naučnoj oblasti.
Oko "Leksikona" je bilo okupljeno 80 specijalista iz raznih naučih oblasti: istorije, istorije umetnosti, istorije književnosti, istorije prava, istorije jezika, etnologije, arheologije i muzikologije.
