Etnologija i antropologija

31.05.18

Glasnik Etnografskog instituta SANU
Prošle, 2017. godine, u suizdavaštvu Etnografskog instituta SANU i Službenog glasnika, objavljena je naučno-stručna publikacija Etnologija i antropologija, obima 455 stranica, prva u seriji izdanja Mali leksikoni srpske kulture. Urednica izdanja je prof. dr Ljiljana Gavrilović, dok je urednik edicije dr Vladimir Roganović. Mali leksikoni srpske kulture – Etnologija i antropologija izašao je u godini obeležavanja sedamdesete godišnjice osnivanja Etnografskog instituta SANU i reč je o pionirskom poduhvatu u oblasti etnologije i antropologije u Srbiji koji popunjava nedostatak sveobuhvatnijih leksikona i enciklopedija srpske kulture. Autorski i uređivački tim se prihvatio zahtevnog posla – da u izdanju umerenog obima i prikladnoj formi, kako stručnoj tako i široj publici sintetički predstavi istorijski razvoj etnologije i antropologije i ukaže na nove pristupe ove nauke i njoj bliskih disciplina. Ovaj leksikografski projekt predstavlja intelektualno hrabro nastojanje da se, iz perspektive savremenih naučnih tendencija, sve ono što je „u obilju važnog najvažnije“ predstavi najširoj javnosti. Celokupan naučni tim Etnografskog instituta SANU, čiji autorski tekstovi čine sadržaj izdanja, odlučili su da ovom publikacijom budu obuhvaćeni pojmovi „materijalne i duhovne, i one sasvim arhaične i univerzalne, i one specifično nacionalne, ali i one savremene i internacionalne kulture“. Broj odabranih pojmova je u korelaciji sa sedamdeset godina rada Etnografskog instituta SANU. U prvoj knjizi nove edicije Službenog glasnika Mali leksikoni srpske kulture (koja za cilj ima da registruje, afirmiše i (re)definiše one vrednosti koje čine noseće tačke srpskog kulturnog identiteta i standarda, sa normativnom funkcijom u terminološkoj i metodološkoj naučnoj i opštedruštvenoj upotrebi) predstavljeno je sedamdeset ključnih pojmova kulture pri čemu se, kao što je u predgovoru izdanja naglašeno, sam pojam kulture „o čijem preciznom značenjskom određenju, tri veka pošto je nastao, istraživači raznih usmerenja i određenja i dalje živo debatuju“, ovde shvata u najširem smislu: kao „tvorevina iznad svih nužnosti i iznad svih korisnosti“.
Imajući u vidu dugu tradiciju istraživanja i akumulirano znanje o kulturi, autorski i uređivački tim je dobio nimalo lak zadatak: da uspostavi kriterijume odabira ključnih odrednica. Opredeljujući se da u formi leksikona iz nepregledne količine raspoloživih iskustva predstave ono znanje koje je u fokusu interesovanja ne samo naučnog i stručnog već i šireg kruga korisnika, autori su se, prema rečima prof. dr Ljiljane Gavrilović, naučnog savetnika Etnografskog instituta SANU i urednice toma, prilikom izbora pojmova rukovodili, između ostalog, i kriterijumima reprezentativnosti i zanimljivosti. Dr Vladimir Roganović, urednik i redaktor u Leksikografskoj redakciji „Službenog glasnika“ i urednik edicije Mali leksikoni srpske kulture, u predgovoru izdanja naglašava da je, samim tim, publikacija na korist najširem krugu čitalaca: „naučnicima, kao polazni korak i pomoćno sredstvo prilikom istraživanja, studentima i učenicima kao sinteza i upotrebljiv udžbenik, a zainteresovanom čitaocu kao uzbudljiva prečica ka obilju kulturnih fenomena“.
Priređeni narativi sadrže dragocene podatke o tradicionalnoj i savremenoj, seoskoj i gradskoj, elitnoj i popularnoj te većinskoj i manjinskoj kulturnoj stvarnosti. Najveći je broj opštih pojmova koji su važni za razumevanje prošlosti i sadašnjosti etnologije i antropologije kao nauke, srpske zajednice i kulture u celini. No, nisu zapostavljeni ni svi drugi relevantni pojmovi, tako da izdanje ostavlja utisak celovitosti. Obrađene su i najznačajnije etnološke i antropološke ustanove u Srbiji, mnoga dela, časopisi i druga štampana izdanja, najvažniji događaji iz prošlosti, nematerijalno kulturno nasleđe, predmeti materijalne kulture, bitni etnografski elementi kao i detalji iz svakodnevice. „Ne samo radi saznanja, već i kao izraz poštovanja prema njihovom radu“, nisu izostavljeni ni biografski podaci o istaknutim srpskim etnolozima i antropolozima. Neobično detaljni, faktografski tačni i pregledni tekstovi, koji u pojedinim odrednicama nadilaze leksikonski nivo i više su nalik enciklopedijskim, donose opšte podatke kakvi se mogu naći i u drugim izvorima, ali svaki pojedinačni diskurs ima poseban značaj, jer ujedno ističe i specifičnosti njihovog razumevanja u srpskoj kulturi, kao i istorijat njihove obrade u srpskoj etnologiji i antropologiji. Određeni narativi predstavljaju i jedinstvene hronologije koje su relevantne za sticanje uvida u razvoj pojedinih pojava i praksi, koncizno povezujući njihove početne i savremene kontekste. Uvidi, informacije i saznanja su prikazani u po kvalitetu ujednačenim tekstovima, sa odstupanjima u obimu pojedinih odrednica koji su logična posledica prirode proučavanih pojava.
Pojmove je trebalo predstaviti leksikografski sažeto, a ujedno metodološki i kompoziciono dosledno, što je za autore tekstova bio veliki izazov, imajući u vidu da doslovno svaka odabrana odrednica može biti predmet zasebnih studija. Trebalo je, neretko, balansirati između različitih, katkad i oprečnih gledišta u tumačenju pojedinih pojmova, a pri tome ujedno naglasiti i njihovo specifično značenje u srpskom kulturnom kontekstu. Jedan od načina da se što više podataka sažme i prikaže na jednom mestu (što izdanja leksikonskog tipa podrazumevaju), bio je taj da se pored osnovnog teksta prilože i pododrednice i dopunske informacije grafički odvojene od osnovnog teksta. Posebno važno je i to što svaku od odrednica prati i popis relevantne literature (bilo da su to knjige i/ili stručni časopisi domaćih i/ili stranih autora) koji predstavlja
„svojevrsni putokaz zainteresovanom korisniku“, pružajući najširem krugu čitalaca mogućnost daljeg i dubljeg istraživanja i sagledavanja obrađivane materije.
Postojalo je nekoliko načina da se uobličeni materijal poređa u celovit narativ. Autorski i uređivački tim je odlučio da sadržajne jedinice razvrsta azbučnim redom, što izdanju daje preglednost i omogućava da se knjiga iz stranice u stranicu, iz poglavlja u poglavlje, sa lakoćom čita i prati.
U tehničkom pogledu veoma dobro i atraktivno urađena publikacija, ilustrovana je brojnim crtežima i fotografijama čiji su autori: dr Petrija Jovičić, Dragan Bosnić, dr Nebojša Gadžić, Tijana Jevtić, Olga Benson i Aleksandar Deroko. Jedinstveni i specifični ilustrativni materijali pronađeni su i u zbirkama i dokumentaciji Etnografskog instituta SANU, Etnografskog muzeja u Beogradu i Muzeja istorije Jugoslavije.
Plasiranjem Etnologije i antropologije na „tržište“ ne samo naučno i stručno, već i literature namenjene najširem krugu čitalaca, korpus radova koji proizlaze iz teorijskog i analitičkog promišljanja i problematiziranja kulture u najširem smislu reči, postao je koherentniji. Sistematizovane, sintetizovane i distribuirane informacije pružaju mogućnost pouzdanog pristupa opštem (sa)znanju, ujedno omogućavajući laku orjentaciju unutar specifičnog konteksta, što prikazanu publikaciju čini referentnom tačkom za sva buduća izdanja edicije Mali leksikoni srpske kulture.
Bojana Bogdanović

01.01.17

Zbornik Matice srpske za društvene nauke br. 164/2017
Naučni tim Etnografskog instituta SANU ponosno je dočekao prvu knjigu iz edicije „Mali leksikon srpske kulture”, koju je pokrenuo Službeni glasnik i otpočeo predstavljanjem značajnih pojmova iz oblasti etnologije i antropologije. Sedamdeset izabranih pojmova ovom prilikom prevashodno simboliše sedamdeset godina aktivnog rada Etnografskog instituta SANU koje su se navršile u 2017. godini, što je takođe doprinelo posebnosti ovog izdanja. Ipak, značaj samog leksikona je mnogo širi budući da on u svojoj karakterističnoj formi, paralelno s pregledom prethodnih i savremenih etnološko-antropoloških istraživanja, znanja i ideja, daje i prikaz srpske kulture tumačene kroz njihovu prizmu, te time stoji rame uz rame s retkim domaćim izdanjima ove vrste u okvirima etnologije i antropologije.
U leksikonu je kroz sedamdeset odabranih pojmova obrađeno sedam ključnih antropoloških oblasti koje su ujedno i polja dugogodišnjih proučavanja saradnika i saradnica Etnografskog instituta SANU. Takođe, pored obraćanja naučnoj zajednici i studentima, osmišljeno je da leksikon bude namenjen i široj publici, pa je izbor pojmova sledio i kriterijum zanimljivosti. Na taj način su stručno, ali i prijemčivo, predstavljene oblasti kao što su istorijska antropologija i kulturno nasleđe, antropologija religije, mita, legendi, običaja i obreda, antropologija umetnosti, antropologija savremene i popularne kulture, etnicitet, migracije i manjinske grupe, antropologija svakodnevnog života, te digitalna i primenjena antropologija. Uz to, u leksikonu su unutar pojmova sadržani podaci o izdavačkoj delatnosti i njenoj ulozi u procesu razvoja domaće etnologije i antropologije, zatim o relevantnim etnološkim i antropološkim ustanovama u Srbiji, dok je jedna odrednica posvećena biografijama i radu eminentnih srpskih etnologa i antropologa.
Sami pojmovi su formulisani tako da pokazuju raznovrsnost i značaj savremenih etnološko-antropoloških istraživanja, ali i u cilju razbijanja uvreženih stereotipa o etnologiji i antropologiji kao disciplinama koje proučavaju isključivo ruralno, tradicionalno, arhaično ili nacionalno. Zato su u leksikonu pored „uobičajenih” pojmova selo, običaj, ritual, religija, tradi­ cija, narodna medicina, magija ili obredne povorke, podjednako zastupljeni i pojmovi kao što su sajberkultura, grad, urbani folklor, film, mediji/medijska kultura, dijaspora, muzeji, humor i dr. Time je jasno ukazano na to da etnološko-antropološka istraživanja mogu mnogo toga da kažu i o savremenom, popularnom, urbanom, internacionalnom ili univerzalnom. Metodološki princip obrade svakog pojma nalagao je da se prvenstveno istaknu njegova opšta značenja, poput sinonima, dodatnih bližih određenja, definicije i etimologije, potom je predstavljana etnografska građa kojom je pojam prikazan u konkretnom kontekstu, a na kraju je predočen i istorijat njegovog etnološko-antropološkog tumačenja u domaćoj nauci. Dinamici sadržaja naročito doprinose kratki zasebni tekstovi u ulozi vinjeta, čija je namena da upotpune glavni tekst zanimljivim primerima ili potpojmovima. Konačno, svaki tekst je propraćen spiskom relevantne literature u koji je, uz popis korišćenih referenci, uključen i izbor preporučenih naslova kao smernica za dalje informisanje o određenom pojmu.
Na prvi pogled mogla bi se uputiti zamerka na nedovoljan broj pojmova da bi se temeljno obradile velike antropološke oblasti koje figuriraju u leksikonu. Ipak, osnovna namera u pogledu ovog izdanja nije bila sveobuhvatnost, već odabir reprezentativnih pojmova kojim bi se najbolje predstavile bitne oblasti unutar discipline. Ograničenje dužine teksta je sa svoje strane dodatno otežavalo celokupan rad. Naučni tim Etnografskog instituta SANU je ovakav višestruko zahtevan zadatak uspešno obavio sažimanjem opsežnog znanja, nagomilanog višedecenijskim naučnim radom, u suštinske pojmove i time ga stavio na raspolaganje široj naučnoj zajednici, studentima i zainteresovanoj javnosti.
Svojim sadržajem, obimom i kvalitetom, uz živopisne likovne priloge i fotografije, leksikon uistinu ostavlja utisak studioznog i sistematičnog timskog rada. Takav konačan rezultat takođe potvrđuje značaj saradnje i međusobne podrške relevantnih domaćih institucija iz oblasti naučno istraživačkog rada i izdavaštva na zajedničkim projektima. U ovom slučaju, Službeni glasnik i Etnografski institut SANU pokazali su se kao ravnopravni i podjednako angažovani partneri. Važnost celokupnog poduhvata ne iscrpljuje se svim navedenim, s obzirom na to da sadržaj ovog izdanja posebno ukazuje na aktuelnost i značajnost etnologije i antropologije u vremenu kada opšta društvena klima ne svedoči o naklonosti ka društveno-humanističkim naukama. Prvim tomom „Malog leksikona srpske kulture” je pokazano da, uprkos brojnim preprekama koje danas ometaju naučnoistraživački rad, postoje vitalni stvaralački potencijali i istrajnost jedne naučne zajednice koja uz adekvatnu podršku i saradnju može da učini mnogo.
Dr Vesna Trifunović