Feministička kontrajavnost. Žanr ženskog portreta u srpskoj periodici 1920-1941.

01.01.17

Knjiženstvo
Monografija Stanislave Barać, u kojoj se sustiču brojna autorkina naučna interesovanja, događaj je od prvorazrednog značaja na našoj akademskoj sceni. Reč je o knjizi koja se temelji i na marljivom arhivskom istraživanju i na istančanoj, istovremeno i razbokorenoj i koncentrisanoj teorijskoj misli. Reč je o istraživanju koje ujedinjuje i analitičnost mikroskopske dioptrije i sintezu velikog zamaha. Reč je, nadasve, o istraživanju usmerenom ka stvaranju znanja. Utemeljujući se u domaćoj epistemičkoj i interpretativnoj zajednici, autorkina naučnoistraživačka radoznalost biva otvorena za „glokalne“ izohimene i time njena postignuća, posebno konceptualna i heuristička, nadilaze lokalni kontekst.

Interdisciplinarnu prirodu studije sugeriše već naslov u kojem je istaknut predmet istraživanja koji je interdisciplinarnost i iziskivao. Naslovom je nagovešten i istraživački pristup koji autorka obrazlaže u poglavlju Metodološki okviri, oslanjajući se na rezultate studija kultura, društvene istorije i istorije žena, kritičke analize diskursa, studija medija i periodike. Kroz reprezentativnu i recentnu literaturu iz ovih oblasti autorka čitaoce vodi sistematično i kritički budno, bez iscrpljivanja u teorijskoj samodovoljnosti, te ovaj segment studije dobija i propedeutičku relevantnost. U ovom poglavlju autorka eksplicira i jedan od centralnih pojmova studije, feministička kontrajavnost, razmatrajući ga u korelaciji sa razvojem ginocentričnih žanrova, analizirajući i protooblike srpske feminističke kontrajavnosti, stavljajući težište na Devojački roman Drage Gavrilović.

Metodološkim okvirima prethodi poglavlje u kojem je konceptualizovan specifičan periodički žanr – ženski portret. Teorijske predloške sopstvenom određenju žanra autorka nalazi u rezultatima proučavanja ženskih žanrova u popularnoj kulturi i masovnim medijima, rezultatima istraživanja dinamike odnosa žanra i roda, kao i ginokritičkim studijama. Stanislava Barać ističe da žanr ženskog portreta nastaje i razvija se u kontekstu ženskog autorstva ili borbe za ženska prava; on predstavlja manje ili više razvijenu sliku „žene“ koju prožima emancipatorska tendencija i/li feministički pristup u predstavljanju odabranog „lika“, uspostavljajući određeni semantički odnos sa aktuelnom ideologemom nove žene; prikazujući položaj žene ili žena na fonu patrijarhalnih društvenih normi, autorke ženskih portreta ispisuju karakterističan narativ o emancipovanoj ili diskriminisanoj ženi. Autorka napominje da formalni vid teksta nije važan za genološku pripadnost ženskom portretu.

S obzirom na to da je „izgradnja društvenog identiteta nove žene bila glavni ali i najudaljeniji cilj autorki ženskih portreta“, eksplikaciji ideologeme nove žene posvećeno je posebno poglavlje. Stanislava Barać prati razvoj ove ideologeme i njenih značenjskih raspona od početaka u engleskoj i nemačkoj štampi u poslednjoj deceniji 19. veka do „jednog od najznačajnijih doprinosa ustanovljivanja ideologeme i miteme“, studije Aleksandre Kolontaj (Aleksa´ndra Miha´?lovna Kollonta´?) Nova žena (uključena u knjigu Novi moral i radnička klasa, 1919). Distinktivne crte nove žene koje izdvaja Kolontaj – ume da savlada osećanja, postavlja sve veće zahteve svom mužu, ne trpi despotizam, ekonomski je samostalna, rad i stvaralaštvo joj postaju značajan životni sadržaji, prihvata novi seksualni moral – teorijski je model prema kojem su se upravljale autorke ženskih portreta u Kraljevini SHS/Jugoslaviji. Takođe, prema ovom modelu može se sameravati stepen njihove emancipovanosti.

Pre nego što pristupi analizi ženskih portreta u međuratnoj periodici, autorka osvetljava različite kontekstualne činioce važne za razumevanje ovog žanra, njegovih poetičkih, ali i političkih, ekonomskih i kulturoloških dimenzija. Jedno poglavlje je posvećeno rekonstrukciji beogradske periodičke mreže 20-ih i 30-ih godina (uz dodatno produbljivanje postojeće podele ženske štampe na tri kategorije: časopisi za žene, feministički časopisi i hibridni časopisi). Takođe, autorka posebno poglavlje posvećuje „feminofilnim časopisima“, Novoj Evropi i Misli, časopisima koji su promovisali žensko autorstvo i „žensko pitanje“. Tako dobijamo i širu sliku tipova i vidova reprezentacije ženskih identiteta i preciznije izložen fon na kojem su stvarani ženski portreti u ženskoj periodičkoj mreži.

Oko dijahronijske vertikale se sabira istraživanje izloženo u poglavlju Predmet istraživanja u istorijskom kontekstu. Autorka analizira početke žanra u almanahu Srpkinja (1913), a obnavljanje žanra, posle višedecenijskog zatišja nakon Drugog svetskog rata, Stanislava Barać nalazi u časopsu ProFemina (1994/1995- ), uspostavljajući liniju kontinuiteta feminističke kontrajavnosti, uvažavajući specifičnosti diskurzivne mreže i mreže društvenih praksi u dva pomenuta vremenska okvira. Drugi deo ovog poglavlja posvećen je multimedijalnosti žanra, dinamičnom odnosu između verbalnog i vizuelnog aspekta ženskog portreta, i tipologiji žanra. U analizi pojedinačnih tekstova autorka će dodatno produbiti ponuđenu žanrovsku tipologiju: portret savremenice, portret istorijskih ličnosti i portret tipova (kulturni, etnički, klasni, profesionalni, socijalni i psihološki).

U pet poglavlja interpretativna pregnuća se usmeravaju ka artikulaciji ideologeme nove žene u formi žanra ženskog portreta, koji prerasta u heurističku alatku, u celokupnoj beogradskoj ženskoj periodici 20-ih i 30-ih godina: Ženski pokret, Jednakost, Jugoslovenska žena, Žena danas, Žena i svet, Ženski svet i Seljanka. Čitalac dobija detaljne informacije o osnivanju, koncepciji, uređivačkoj politici, te materijalnim aspektima časopisa. Svaki časopis je smešten na određenu poziciju u mreži feminističke kontrajavnosti. Pažljivom i preciznom analizom ideoloških diskursa časopisa, prevashodno kodiranih u žanru ženskog portreta, pokazuje se uslovljenost uređivačke politike određenom ideologijom – radikalnim građanskim feminizmom, umerenim građanskim feminizmom i proleterskim to jest, komunističkim/socijalističkim feminizmom, ali i patrijarhalnim, konzervativnim tendencijama. Upravo se ženski portret pokazao kao diskurzivna arena u kojoj se vodila borba za ideal nove žene, a ideologija časopisa u celini je uslovljavala njene pojavne oblike (od umerenih do radikalnih), odnosno eksplicitne i implicitne poruke kodirane u ovom žanru, bilo da je ispisivan u modnoj ili filmskoj rubrici, esejima o revolucionarkama, naučnicama, umetnicama ili člancima o položaju seljanki ili medicinskim inovacijama.

Analizirajući časopise i njihove međusobne veze, autorka oživljava složenu i dinamičnu scenu srpske/jugoslovenske feminističke kontrajavnosti, njene spone sa građanskom javnošću i njenim institucijama, te različitim ideološkim diskursima koji su je oblikovali i koje je ona oblikovala (emancipacija, pacifizam, komunizam, fašizam, jugoslovenstvo, nacionalizam, urbano, ruralno, modernizacija itd.). Autorka izuzetnom akribičnošću i analitičkom prodornošću osvetljava radikalne istupe, ograničenja, domete, taktike otpora, kompromise, prodore, iskliznuća, subverziju, kontradiktornosti i novoosvojene horizonte feminističke kontrajavnosti u međuratnom periodu, hvatajući se u koštac sa naizgled samorazumljivim pojmovima emancipatorski i feministički. U susretu sa obimnom građom, složenim ideološkim i diskurzivnim formacijama i njihovim još zapletenijim odnosima, Stanislava Barać nije podlegla izazovu generalizacije. Stoga je studija pouzdan, stvaralački samosvojan tumač i vodič kroz praksu ovdašnje feminističke kontrajavnosti.

Poslednje poglavlje, „Ženski portreti i književnost o novoj ženi“, otvara novo istraživačko polje. Pristupajući sa ginokritičkih pozicija izabranom korpusu proznih i poetskih tekstova, danas većinom zanemarenih autorki, Marice Vujković, Julke Hlapec Đorđević, Milke Žicine, Zore Dimitrijević, Milice Janković, LJubice S. Popadić, Jele Spiridonović Savić, Drage S. Janković, Fride Filipović, Stanislava Barać osvetljava veze između publicističkih i književnih ženskih portreta, te zaključuje da su i ovi drugi važan deo feminstičke kontrajavnosti. Izučavaocima književnosti posebno su dragocene autorkine analize žanrovske fizionomije, tematsko-motivskog kompleksa, narativnih obrazaca i semantičke raslojenosti izabranih tekstova. Autorka, dakle, otvara novo istraživačko polje, književnost o novoj ženi, ujedno dajući njeno žanrovsko fundiranje, osvedočavajući i razgranate interpretativne mogućnosti.

Naposletku, dijalog sa ženskim portretima, onim najprogresivnijim, Stanislava Barać vodi i na planu vrednosne paradigme koja je sublimirana u njenom naučnom diskursu. Ta vrednosna paradigma ne dovodi u pitanje relevantnost autorkinih uvida, već nam otkriva istraživačicu koja istupa u tekstu zainteresovana za svet koji je okružuje, svesna da objektivnost naučnog diskursa i profesionalni fahidiotizam ne može biti alibi za humanistiku u kuli od slonovače koja se iscrpljuje u tautološkom gomilanju i teorijskom recikliranju. Stanislava Barać ne samo da je potvrdila legitimnost svog naučnoistraživačkog izbora u akademskoj sredini koja još uvek neguje rezervu, pa i animozitet prema diskursu koji uvažava i temelji se na kategorijama poput feminizma (komunizma, jugoslovenstva), već je suvereno potvrdila plodonosnost izabranog istraživačkog modela, znalački intervenišući u „dominatno znanje“. Buduća istraživanja, recimo, (ženske) periodike, književnosti o novoj ženi ili feminističke (i inih) kontrajavnosti polaziće od ove studije, imajući u njoj višestruki intelektualni podsticaj, podršku i istraživačka rešenja i smernice.

Žarka Svirčev