Filosofija na Velikoj školi

04.10.03 Politika

Filosofija na Velikoj školi je rezultat pažljivog istraživanja jednog zanemarenog, ali, kako se pokazuje, izuzetno važnog segmenta razvoja srpske filozofije. I pored više studija o srpskoj filozofiji i pojedinim filozofima, obuhvatno i kritički promišljeno istraživanje srpske filozofske baštine započeto je veoma kasno, tek osamdesetih godina prošlog veka. Sada, objavljivanjem "Filosofije na Velikoj školi", imamo i prvu knjigu o jednom periodu u razvoju srpske filozofije.

Knjiga počinje načelnom raspravom o srpskoj filozofiji, odnosno o mogućnosti nacionale filozofije kod malih naroda i o vrednovanju filozofskih dela takvih naroda. Pokazuje se da je školska filozofija, predavana najpre na Liceju (1838 –1863), a posle na Velikoj školi (1863– 1905), odigrala ključnu ulogu u konstituisanju filozofije kao struke. Pri kraju postojanja Velike škole, inače tada najviše obrazovne institucije u Srbiji sastavljene od tri fakulteta (filozofskog, pravnog i prirodnjačko-tehničkog), 1900. oformljena je i posebna filozofsko-pedagoška grupa u okviru Filozofskog fakulteta i otad je i kod nas filozofija mogla da se studira kao posebna nauka.

Ilija Marić ukazuje na to da nastava filozofije na Velikoj školi nije samo zahtevala da se za predavanja i ispite sastave prvi udžbenici i skripta iz pojedinih filozofskih disciplina, već i da se započne sa stvaranjem moderne filozofske terminologije na srpskom jeziku. Taj posao koji su započeli prvi profesori Velike škole (Konstantin Branković, Milan Kujundžić, Alimpije Vasiljević) omogućio je sistemsko prisvajanje glavnih rezultata tradicije evropske filozofije i naše priključivanje tokovima evropskog filozofiranja. Profesionalizacija filozofije, ukazuje Marić, dovela je do toga da je središnji tok bavljenja filozofijom počeo da se vezuje za akademsku filozofiju, dok je onaj "slobodniji", neakademski (iako je imao važne rezultate kod Njegoša, Bože Kneževića i Laze Kostića) otišao u drugi plan. Naredni rezultati izučavanja i predavanja filozofije na Velikoj školi vezani su za drugu generaciju nastavnika filozofije, inače prvih profesora filozofije sa doktorskom titulom (stečenom na nekom od stranih univerziteta). Oni su započeli sistemska filozofska istraživanja kod nas a njihove disertacije (rađene u inostranstvu i objavljene na stranim jezicima) bile su zapažene u Evropi. Pri tome su, igrom sudbine, kod nas bili potpuno zaboravljeni kao filozofi, ili čak sasvim nepoznati.

Marić prvi put otkriva neke od ovih filozofa i sa pravom tvrdi da su upravo oni zaslužni za izlazak naše filozofije na evropsku scenu. Reč je o Ljubomiru Nediću (1858-1902), Mihailu Šljiviću (1862-1897), Milivoju Jovanoviću (1869-1942), Maksimu Areru (1871-posle 1915) i, među njima jedinom poznatijem – Branislavu Petronijeviću (1875-1954). Upravo nepoznavanje rada prve četvorice mislilaca jeste razlog što se do sada nije valjano sagledao značaj Velike škole za razvoj srpske filozofije. Marić ukazuje na to da je pojava Branislava Petronijevića, koji je ušao u nemačke priručnike istorije filozofije i filozofske leksikone, pripremljena odranije, pri čemu je za to prelomni događaj bio dolazak na Veliku školu Ljubomira Nedića, kod nas poznatog kao utemeljivača moderne književne kritike.

Tokom postojanja Velike škole predavano je ukupno sedam filozofskih disciplina, ali su među njima ključne bile tri (logika, psihologija i istorija filozofije). Prvi profesor istorije filozofije bio je Milan Kujundžić i on je ujedno prvi i jedini držao kurs o srpskoj filozofiji na Filozofskom fakultetu u Beogradu. Deo tih predavanja je štampan 1868. i taj datum se može uzeti za početak istoriografije srpske filozofije, ali i istraživanja u okviru istorije filozofije uopšte kod nas. U knjizi "Filosofija na Velikoj školi" u celini se prenose sačuvani nastavni programi iz filozofskih predmeta i komentarišu udžbenici i zabeleške sa predavanja.

Autor "Filosofije na Velikoj školi" Ilija Marić se već više godina kontinuirano bavi istraživanjem srpske filozofske baštine, o čemu je objavio više studija, a zaslužan je i za pripremu nekoliko zbornika o istoj temi, uključujući i veoma zapaženi zbornik radova "O srpskoj filozofiji", koji je nedavno objavljen kod istog izdavača.

Boris MILOSAVLJEVIĆ

25.09.03 NIN

“Kakva je naša briga za vlatitu filosofsku tradiciju”, piše u predgovoru ovog po mnogo čemu pionirskog poduhvata u izučavanju naše filozofske prošlosti Ilija Marić, “vidi se već po tome što su mnogi naši mislioci iz prošlosti, čak i iz one skorije, naprosto zaboravljeni. Neka značajna filosofska dela pisana na stranim jezicima u XIX i XX veku još uvek nisu prevedena, a da ne govorimo o ponovnom objavljivanju važnijih radova ili odabranih dela značajnijih autora iz naše prošlosti. Istorija nacionalne filosofije sasvim je skrajnuta i zapostavljena, ne predaje se na matičnom fakultetu ni kao izborni predmet, tako da naši filosofi i nemaju pravu priliku da upoznaju vlastitu tradiciju, koja im se onda prirodno čini siromašnijom i bezvrednijom nego što inače jeste. I kako onda da naši istraživači posežu za nekim problemima i njihovim rešenjima kao filosofa iz vlastitog naroda kada najčešće ni ne znaju da su ovi postojali a još manje čime su se i kako bavili?”

Ovo ignorisanje, ili što je još gore i potpuno nepoznavanje i prekid sa filozofijom vlatitog naroda koja je, prema poznatom Hegelovom mišljenju, “cvet i kruna jedne kulture”, mišljenju od koga polazi i Marić, i prema Ljubomiru Nediću, osnovni je uzrok životne nemoći i marginalnosti naše filozofije, ono što je čini “malom” a ne njeno poreklo iz “malog naroda”, što je bilo Petronijevićevo mišljenje koje će Branko Pavlović s pravom nazvati “kobnom predrasudom” samog Branislava Petronijevića. U tom smislu će i Ilija Marić postaviti ovo pitanje o filozofiji kod malih naroda i štaviše, samog Petronijevića smatrati više nemačkim nego srpskim filozofom.

Ali osnovni kriterijum vrednovanja jedne filozofije Ilija Marić će ispravno shvatiti podelom na njenu teorijsku i kulturnoistorijsku vrednost. Tako jedno delo male teorijske vrednosti može u određenim okolnostima imati znatnu kulturnoistorijsku vrednost za kulturnu tradiciju nekog naroda. To je odgovor i na postavljeno pitanje o filozofiji kod “malog naroda”, koje je Petronijevića nagnalo da svoja glavna dela napiše na nemačkom ne bi li lakše dospeo do šireg uvažavanja.

Zato ovo delo o našoj filozofiji, odnosno, filosofiji, kako piše Marić, na “Velikoj školi” (1863-1905), prvo u našoj filozofskoj istoriografiji, koje pord toga obuhvata i “školsku filosofiju izvan Velike škole”, predstavlja značajno postignuće, imajući u vidu i gotovo dvodecenijsko nastojanje Ilije Marića u ovoj oblasti, uz podršku vlasnika izdavačke kuće “Plato” Branislava Gojkovića koji je i sam diplomirani filozof.

Dovoljno je poređenja radi podsetiti na to da, recimo, u Zagrebu već decenijama deluje “Institut za povjest hrvatske filozofije” i da su u biblioteci “Filozofska istraživanja” objavljeni svi magistarski i doktorski radovi savremenih hrvatskih filozofa, biblioteci koja, po mojim saznanjima, broji više od dve stotine naslova.

Da li je tako nešto moguće zamisliti u našoj sredini? Jer, kod nas je Ilija Marić usamljen u ovom poduhvatu očuvanja naše filozofske baštine.

Imajući u vidu ograničeni prostor ovog osvrta, biće dovoljno na kraju podsetiti na ono što je Marić do sada uradio u ovoj oblasti. Tako je pored izabranih dela Branka Pavlovića i Dragana Jeremića Marić priredio i sve značajnije radove filozofa “Velike škole”: “Filozofske spise” Ljubomira Nedića, “Istoriju filosofije” Mihaila Šljivića, “Impersonalije” Milivoja Jovanovića, “Psihološke spise” Maksima Arera, “Predavanja iz istorije filosofije” Branislava Petronijevića, “Filosofske radove” Mihaila Vujića, kao i zbornik “O srpskoj filosofiji” koji se upravo pojavio.

Nenad Daković