Francuska veza

01.01.20 Književna istorija

Monografija dr Vladimira Đurića Francuska veza, s podnaslovom „Stvaralaštvo srpskih spisateljica prve polovine HH veka u kontekstu francuske književnosti i kulture“, u izdanju Akademske knjige iz Novog Sada izuzetno je značajna knjiga srpske frankoromanistike. Monografija je rezultat Đurićevog višegodišnjeg istraživanja stvaralaštva srpskih spisateljica prve polovine HH veka za potrebe izrade doktorske disertacije, čiju prerađenu, znatno skraćenu i izmenjenu verziju ova knjiga i predstavlja.
U Uvodu studije autor jasno ističe ciljeve koje je sebi postavio u ispitivanju francusko-srpskih književnih i kulturnih odnosa, smeštajući svoj rad u kontekst ranije obavljenih istraživanja čitavog niza srpskih naučnika frankoromanista (Mihailo Pavlo- vić, Jelena Novaković, Ljiljana Glumac-Tomović i dr.) koji su se bavili tim problemom. Đurić sužava opseg svojih istraživanja na prvu polovinu HH veka i na „kulturni dijalog“ s francuskom književnošću i kulturom u stvaralaštvu četiri velike srpske spisateljice tog perioda, kod kojih je francuski element izuzetno izražen i prisutan, a to su Jelena Dimitrijević, Isidora Sekulić, Ksenija Atanasijević i Julka Hlapec Đorđević. Takođe, Đurić jasno definiše svoj metodološki okvir u kome će pomenuti dijalog ispitivati – rodni okvir, komparativna istraživanja, imagološki pristup i teorija intertekstualnosti.
Prvo, opšte poglavlje, naslovljeno Status francuske književnosti i kulture među srpskim spisateljicama prve polovine XX veka, detaljno se bavi francuskim „kovibracijama“ u novinskim člancima, napisima, prikazima i originalnim tekstovima srpskih spisateljica prve polovine XX veka (Anđelija Popović, Jelica Belović Bernadžikovska). U njemu Đurić daje pogled na Bibliografiju žena pisaca Jugoslavije iz 1936, zatim detaljnu analizu pregleda L’ouvre littéraire des femmes yougoslaves izdatog u Dubrovniku iste godine, pregled i prikaz sadržaja i statusa književne produkcije žena u Srpskom književnom glasniku, tada vodećem nacionalnom književno-kulturnom časopisu koji je upoznavao Srbiju sa tokovima u svetskoj književnosti, te najzad detaljni prikaz i analizu eseja Vlastoja D. Aleksijevića Naša žena u književnom stvaranju iz 1941.
U drugom poglavlju, Metodološke osnove: francuska komparatistika, imagologija i intertekstualnost, autor detaljno predstavlja naučni metodološki aparat koji će koristiti u analizi „kulturnog dijaloga“ i kovibracija srpskih književnica s francuskom kulturom, književnošću i filozofijom. Najpre se detaljno daje pregled nastanka i razvoja francuske komparatistike (od Baldansperžea do Pažoa), a zatim nastanak i osnovne postavke Pažoove imagologije, koja u analizi književnih dela, pored književno-naučnih disciplina, koristi i druge društveno-humanističke discipline (filozofiju, psihologiju, geografiju, sociologiju, antropologiju, etnologiju). Najzad, Đurić daje pregled i osnovnih postavki postmodernističke teorije intertekstualnosti, počev od Bahtina, preko Barta i Kristeve, pa sve do Ženeta, ne propuštajući da istakne i doprinos naše Isidore Sekulić intertekstualnim istraživanjima svojim terminom izohimena, koji nije na vreme dovoljno prepoznat i iskorišćen, iako je prethodio pomenutim istraživanjima. Osim toga, daje se i prikaz tipoloških analogija, koje korisno upotpunjuju metodološki okvir u monografiji, u cilju utvrđivanja šta je „differentia specifica ženske intertekstualnosti, a to je prema Nensi Miler, potiranje distance između običnog, svakodnevnog života i ekscentričnog stvaralačkog čina“ (63).
Treće poglavlje Jelena J. Dimitrijević i francuska književnost i kultura najobimnije je u monografiji. Đurić se tu detaljno bavi implicitnim i eksplicitnim intertekstualnim vezama u delu velike, a zaboravljene srpske spisateljice Jelene Dimitrijević s francuskom književnošću i kulturom. Posebno bismo istakli potpoglavlja posvećena putopisnim delima ove književnice i njihovim vezama s francuskom romantičarskom putopisnom književnošću (Šatobrijan, Lamartin, Gotje, Flober), te minuciozno analiziranu kulturnu frankomaniju junakinja romana Nove i njegovu intertekstualnu povezanost s romanom Razočarane poznog romantičara Pjera Lotija, sa smelom, ali verovatno tačnom pretpostavkom da je „starija gospođa iz Beograda“ koja se u Lotijevom romanu pominje možda upravo bila Jelena Dimitrijević (90). Poseban akcenat dat je analizi orijentofilije i feminizma kod naše književnice.
U četvrtom poglavlju Isidora Sekulić u dijalogu sa aktuelnim francuskim temama: Francuske varijacije i (ko)vibracije detaljno je analizirano esejističko stvaralaštvo prve srpske članice SANU, Isidore Sekulić, i njena eksplicitna i implicitna intertekstualna „satreperenja“ (114) s francuskom kulturom budući da je naša književnica pisala eseje o velikim francuskim klasicima (Montenj, Stendal, Balzak, Frans), savremenicima (Monter- lan, Žirodu, Malro) i književnicama (Sagan), tražeći izohimene u tom kulturnom dijalogu jer su za nju „kulturni dodiri sreća ljudi“ (134). Đurić ističe okrenutost Isidorinu francuskoj kulturi kao predominantnoj u svetskoj kulturi, koje ako nema u kulturnom uzdizanju, onda treba „zastati u mestu, i poći u reviziju“ (9).
Peto poglavlje Ksenija Atanasijević u kontekstu francuske filozofske i moralističke književnosti govori o delu prve žene doktora filozofije i prve docentkinje na Beogradskom univerzitetu, čija je doktorska teza o Đordanu Brunu štampana u Parizu 1923. Đurić pre svega analizira etičko i feminističko delovanje naše filozofkinje, dovodeći ga u vezu s Paskalovim delom, zaključujući da „osnovna filozofska i antropološka ideja Ksenije Atanasijević jeste primenjena etika koja podrazumeva teorijski pesimizam, ali delatni optimizam i entuzijazam. Iz takve etike nužno proističu etika hrabrosti i etika feminizma kao prve, prave i vrhunske vrednosti ljudske egzistencije“ (163).
Poslednje poglavlje Julka Hlapec Đorđević i žena u modernoj francuskoj književnosti i kulturi posvećeno je najmanje poznatoj od četiri spisateljice kojima se monografija bavi, a koja je bila prva žena doktor filozofije u ondašnjoj Austrougarskoj (1906). Analizirajući njen feminizam, u poglavlju se govori i o njenom eseju Žena u savremenoj francuskoj književnosti kao pisac (1937), posvećenom savremenim francuskim književnicama i piscima, i ističe se njena doslednost „u svom nazoru da se kvalitet bilo kog književnog dela mora ocenjivati primenom istih etičkih i estetičkih načela, a ne kvazinačela ‘muškog’ i ‘ženskog’“ (181). Govoreći o vrlo naprednim shvatanjima za to vreme (a rekli bismo i za današnje) naše esejistkinje, čak i u odnosu na druge, razvijenije države, kakva je bila Francuska, Đurić posebno naglašava da ona „sa žaljenjem konstatuje da je Francuska ušla u XX vek ‘sa dosta srednjovekovnim shvatanjem o ženi’ kao o biću ‘inferiorne intelektualnosti i nezrelosti’“ (181), što je s današnjeg stanovišta gotovo neshvatljivo.
Monografska studija Francuska veza Vladimira Đurića opravdava temeljnu zamisao. Koristeći se savremenim francuskim komparatističkim i imagološkim metodom, teorijom intertekstualnosti, te feminističkom teorijom i ginokritikom, ali i savremenim književnim istraživanjima dela srpskih spisateljica, mahom nastalim u okviru projekta Knjiženstvo – teorija i istorija ženske književnosti na srpskom jeziku do 1915. godine, rad je sproveden minuciozno, dosledno i teorijski utemeljeno. Reč je o originalnom naučnom delu koje daje veliki doprinos proučavanju stvaralaštva četiri srpske spisateljice prve polovine XX veka, smeštajući ga u kontekst francuske književnosti i kulture.
Đurić zaključuje da je „francuski element“ prisutan, implicitno i eksplicitno, kao dominantan ili jedan od dominantnih stvaralačkih impulsa, što svedoči o frankofiliji i intertekstualnom dijalogu četiri naše spisateljice s francuskom književnošću i kulturom.
Značajna je i činjenica da se u monografiji primenjuje interdisciplinarni pristup, kojim se ukrštaju srpska i francuska književnost i kultura, a delo srpskih književnica osvetljava iz konteksta frankoromanističkih studija. Autor smatra da bi bilo poželjno da se delo ovih (ali i drugih) srpskih književnica osvetli i iz drugačijih uglova, što bi doprinelo njegovoj jasnijoj slici i boljem pozicioniranju i razumevanju unutar srpske književnosti i kulture. Đurićeva monografija tako predstavlja važno štivo za sve proučavaoce stvaralaštva ovih književnica, kao i polaznu tačku za buduća proučavanja satreperenja i kovibracija drugih srpskih književnica s francuskom književnošću i kulturom.
Posebno treba istaći revalorizaciju stvaralačkih opusa četiri obrađene a gotovo zaboravljene književnice (s izuzetkom Isidore Sekulić), što je veliki korak u njihovom uključivanju u kanon srpske književnosti XX veka, u kome nisu bile prisutne isključivo zbog činjenice da su u pitanju žene, a ne zbog književnih ili estetičkih načela, a gde im je, kako Đurić zaključuje, svakako mesto. Da se u tome uspelo, i da je tome najveći doprinos dao naučni projekat Knjiženstvo, u čijem okviru je Đurićeva monografija i nastala, vidi se po novim izdanjima knjiga ovih književnica, monografskim studijama o njima, uključivanju nekih od njih u školsku lektiru, kao i povećano interesovanje čitalačke publike i srpske kulturne javnosti za njihove opuse. U tom smislu je značaj monografije Francuska veza Vladimira Đurića nezaobilazan.
Nikola Bjelić