Jelena, žena koje ima

01.09.17 Lipar

U prvih deset meseci 2015. godine, u Srbiji su objavljene tri knjige, posvećene kako „delu“ tako i „životu“ Ive Andrića. Pored knjige Groznica i podvig Tihomira Brajovića, koju je autor u podnaslovu odredio kao skup ogleda o „erotskoj imaginaciji u književnom delu Ive Andrića“, veća sličnost, na metodološkom planu, uočljiva je u drugim dvema knjigama posvećenim ovom piscu. Naime, Na početku svih staza: Andrić i Višegrad Žanete Đukić Perišić i Jelena, žena koje ima: krakovska biografija Ive Andrića Silvije Novak Bajcar, predstavljaju vidove rekonstrukcije segmenata Andrićeve biografije – perioda Andrićevog boravka u Višegradu, odnosno u Krakovu. Objavljena u kolekciji Biografije / Dnevnici beogradskog izdavačkog preduzeća Službeni glasnik, knjiga Jelena, žena koje ima poljske slavistkinje Silvije Novak Bajcar, pomno je i na obimnoj arhivskoj građi zasnovano istraživanje nevelikog vremenskog perioda, tj. isečka iz Andrićevog života od nepuna tri meseca (od početka aprila do 28. juna 1914. godine) koja je ovaj pisac proveo u Krakovu. Tragajući za prototipom junakinje Jelene iz pripovetke Jelena, žena koje nema, pretražujući dostupnu poljsku i srpsku arhivsku građu (Arhiv novih dokumenata u Varšavi, Arhiv Kurije u Krakovu, Nacionalni arhiv u Krakovu, Arhiv Jagelonskog univerziteta u Krakovu, Jagelonska biblioteka Odeljenje rukopisa Krakov, Biblioteka kneževa Čartoriski u Krakovu i Arhiv SANU u Beogradu) a imajući na raspolaganju dokumente (pre svega, fotografije i pisma) iz Andrićevog ličnog fonda u Arhivu SANU u Beogradu, Nacionalnog arhiva u Krakovu, fonda porodice Čartoriski u Krakovu, te porodičnih arhiva Česlave i Jaceka Žulavskih, odnosno Lucije i Aleksandra Ižikovskih, Silvija Novak Bajcar srpskoj javnosti približila je lik Jelene Ižikovske (udate Žulavske), Andrićeve krakovske poznanice i potencijalne trajne fascinacije („muze“, kako je na nekoliko mesta u knjizi nazvana), čije je pismo od 15. Novembra 1961. godine, u kojem Jelena šalje Andriću „srdačne gratulacje za Vašeg ‘Nobla’“, pronašao Predrag Palavestra između stranica Andrićeve drame „Konac komedije“, u piščevoj posmrtnoj zaostavštini. Genezu komedije slučaja, koju je samo život mogao da inscenira, Silvija Novak Bajcar pratiće od Bosne, tj. Banja Luke, u kojoj je rođena „puca“ Jelena (Helena) Ižikovska, ćerka Aleksandra Ižikovskog, sudije okružnog suda u Banjoj Luci, do Krakova, u koji je Jelena prispela samo nekoliko meseci (1. septembra 1913. godine) pre sâmog Andrića, grada u kojem će Andrić stanovati prvo u Bonerovskoj ulici 9/III, kod druga iz klupe iz sarajevske gimnazije, Vladislava Lama, a potom u Bonerovskoj ulici 12/II, u stanu tetke Vladislava Lama, Evgenije Ižikovske, supruge Aleksandra Ižikovskog i majke Jadvige, Mječislava, Tadeuša i Jelene Ižikovske.

Pored ispitivanja mnoštva biografskih podataka iz Andrićevog života, Silvija Novak Bajcar osvrće se i na etimološku vezu imena Jelena i svetlosti / sunca / bleska, budući da hele, na grčkom i arapskom jeziku znači „blesak“, „skladnost“, kao i da heléne znači „buktinja“, čime ova autorka pokazuje nužnost priključivanja Jelene, žene koje nema krugu ostvarenja kao što su Andrićeva neobjavljena pesma Šetnja, nastala u splitskom zatvoru 1914. godine, lirska proza Ex Ponto (1918), meditativna proza Nemiri (1920), Iskušenje u ćeliji broj 38, pesma u prozi Sunce ovog dana (1933) i Sunce (odlomak pripovetke Postružnikovo carstvo, objavljen iste, 1952. godine, kada i pripovetke Na sunčanoj strani i U ćeliji broj 115). Još je značajnije, reklo bi se, ukazivanje Silvije Novak Bajcar na nužnost sagledavanja triptiha Jelene, žene koje nema, naročito njegovog prvog dela, naslovljenog Galusov zapis, a objavljenog u Srpskom književnom glasniku 1934. godine, u krugu ostvarenja koja povezuje lik Tome Galusa, dakle u krugu onih Andrićevih dela koja je Žaneta Đukić Perišić videla kao roman u nastajanju i naslovila rekonstruisanim romanom. Dakle, prvi deo triptiha Jelene, žene koje nema („drugi i treći, na šta je ukazao Radovan Vučković, nastali su 1958, 1959 i 1961, dok poenta dodata u završnoj verziji pripovetke uključene u zbirku Žena na kamenu, potiče iz 1962. godine“), Galusov zapis, prema Silviji Novak Bajcar „omogućava da se stvarnost književne fikcije poveže s biografskim podacima, lik Jelene iz zatvorskih pripovedaka s likom neimenovane Jelene u ranim Andrićevim pesmama i lirskoj prozi Ex Ponto.“ Takođe, motiv svetlosti, kako autorka pokazuje u poglavlju „Prastara matrona“, značajan je ne samo za analizu mladalačkog ekspresionističkog svetlosnog poetičkog kruga, u kojem dominiraju egzistencijalistički i ljubavni motivi, već i za razumevanje Andrićeve tematizacije domovine i rodoljublja (otadžbina je, u Znakovima pored puta, imenovana kao „krug sunčeve svetlosti.“). U knjizi Jelena, žena koje ima: krakovska biografija Ive Andrića Silvija Novak Bajcar razmatra i složenost Andrićevog odnosa prema pojedinim gradovima, poput Krakova i Zagreba, kao što samerava i značaj Andrićevih socijalnih kontakata ostvarenih u Krakovu – ulaska u prestižne krakovske salone, sastanka sa britanskim istoričarom i novinarom Robertom Vilijamom Siton-Votsonom u Francuskom hotelu (što je moglo da utiče na Andrićevo potonje stupanje u masonsku ložu „Preporod“), te povezanosti hotela Lamber I političkih koncepcija o ujedinjenju slovenskih naroda kneza Adama Čartoriskog sa likom Zigmunta Eringa iz romana Omer-paša Latas (čiji bi mogući prototip bio Poljak, Antoni Ilinjski, jedan od agenata iz hotela Lamber). Dragocena su i zapažanja Silvije Novak Bajcar, iz poglavlja „Vita activa – vita contemplativa“, o transformaciji mladobosanskog pobunjenika u introspektivnog mislioca, okrenutog istoriji i legendi, transformaciji koja se dogodila, prema autorkinom mišljenju, u Krakovu 1914. godine, pod uticajem neortodoksnog pravca

poljske religiozno-mistične misli i filozofskog učenja Andžeja Tovjanjskog, kao i pod ništa manjim uticajem pesimistične filozofije Artura Šopenhauera, mislioca o kojem je doktorsku disertaciju na latinskom jeziku „De Schopenhaueri doctrina et philosophandi ratione“ napisao profesor, sveštenik i član Kongregacije uskrsnuća Isusa Hrista, Stefan Pavlicki, kod kojeg je Andrić slušao predmet Politika i filozofija Euripida pesnika, a čiji je učenik i poštovalac bio i Henrik Sjenkjevič. Izuzetno je zanimljiva i nadasve intrigantna činjenica na koju je ukazala Silvija Novak Bajcar kako je nadimak koji je nosio (kako zbog znanja tako i zbog fizičkog izgleda i odevanja) kontroverzni Stefan Pavlicki glasio „Mandarin“, što će kasnije postati način na koji će se sâm Ivo Andrić potpisivati u pismima upućenim Milici Babić. Takođe, uticaj poljske književnosti i kulture na Ivu Andrića Silvija Novak Bajcar prepoznaje kako u eksplicitnim autopoetičkim iskazima samog autora (iz razgovora sa Vilimom Frančićem), gde važno mesto zauzima poljska romantičarska književnost,

pre svega autori Adam Mickjevič, Julije Slovacki i Zigmunt Krasinjski, preko analize „faktora“ sredine u kojoj je Andrić studirao („modernističke“ interpretacije pomenutog romantičarskog nasleđa od strane profesora Julijana Pagačevskog i Stanislava Vindakjeviča), ali i nezanemarljivog upliva budizma prožetog Šopenhauerovim učenjem, posredovanog predavanjima Andžeja Gavronjskog, Marijana Žđehovskog i Stefana Pavlickog. Zahvaljujući Stefanu Pavlickom i Tugomiru Alaupoviću, kako pokazuje Silvija Novak Bajcar, Andrića je zainteresovala i istorija bosanskih franjevaca, o kojoj svedoči tekst posvećen Romanu Petroviću, objavljen u sarajevskom Izrazu 1959. godine, kao i mnogi elementi Andrićevog umetničkog stvaralaštva.

Istraženi sklop uticaja ponuđen je kao jedno od mogućih tumačenja pripovetke U ćeliji broj 115, u kojoj se, pored italijanskog i francuskog, može prepoznati i sloj poljskog književnog i kulturnog nasleđa, budući da je u katedrali Notr Dam u Parizu, 1841. godine, Andžej Tovjanjski proglasio svoj filozofski manifest Božja stvar, dok se kao pandan (mogući literarni dvojnik) krakovskog vodiča Ive Andrića Jelene Ižikovske može razumeti Alisa Kartanen, junakov vodič kroz Firencu, autorka disertacije o zvonima, a ako se zna da je Krakov poznat kao slovenska Firenca i grad čija je znamenitost upravo zvono Zigmunt u Vavelskoj katedrali, onda se ni podatak da je u posmrtnoj zaostavštini Ive Andrića pronađena rasprava Stanoja Stanojevića „Bila, klepala i zvona kod nas“ ne ukazuje nevažnim. Iako je, poput svog „tragičnog junaka kosovske misli“, Ivo Andrić brižljivo čuvao vlastitu intimu, izgovarajući se kako je „sve u delu“, iscrpna i intrigantna, na (neo)pozitivističkom metodu istraživanja zasnovana, knjiga Jelena, žena koje ima: krakovska biografija Ive Andrića Silvije Novak Bajcar rasvetlila je krakovsku tromesečnu „jednočinku“ Ive Andrića i njenu svetlost skuplja vijeka – svetlost mladosti, ljubavi, čežnje, svetlost umetničkog stvaralaštva.

Milica V. Đuković