01.02.20
Tokovi istorije
Politička emigracija iz Jugoslavije je tokom celog socijalističkog razdoblja bila pravo strašilo za vladajuće krugove. Ona je delom bila proizvod starih ideoloških suprotnosti iz vremena Drugog svetskog rata i pre njega, ali delom i odraz svih nedostatnosti jugoslovenskog smoupravnog socijalizma. Zbog ovog drugog i prirode svoje delatnosti, ona je velikim delom ostala skrivena jugoslovenskoj javnosti. Pred lice javnosti je iznošeno uglavnom ono što se nije moglo sakriti (kao teroristički napadi u zemlji) ili ono što se moglo propagandno-politički iskoristiti (kao npr. teroristički napadi na jugoslovenska predstavništva u inostranstvu). To je dovelo do toga da je prava slika o prirodi, obimu i radu političke emigracije iz Jugoslavije ostala nepotpuna. Nažalost, ona je takva i danas budući da je još uvek najveći deo dokumenata jugoslovenskih tajnih službi i dalje nedostupan istraživačima. Na ovu teškoću upozorava i autor u predgovoru svoje knjige. Tema „neprijateljske emigracije“ je ostavljana publicistima, koji su je neretko obrađivali senzacionalistički. Ovo je, pak, kako objašnjava Dragišić, još više odbijalo istoričare. Kao dodatan razlog zašto su istoričari ovo pitanje uglavnom izbegavali, on s pravom navodi i njenu političku zapaljivost, koja još postoji, posebno u Srbiji i Hrvatskoj. Autor je ipak rešio da se njome pozabavi na osnovu dostupnih izvora – pre svega dokumenata tajnih službi rasutih po arhivskim fondovima drugih ustanova kojima su ovi dokumenti slati na uvid i razmatranje. Dragišić je svestan da je trenutno ovu temu moguće tek delimično obraditi, ali se ipak upustio u taj rizični poduhvat u želji da osvetli bar onoliko koliko se u ovom trenutku može.
Knjiga je podeljena na Predgovor (str. 11–18), Uvod (19–29), četri poglavlja, Epilog (229–233) i Zaključak (235–238). Posle sažetka na engleskom jeziku, u prilogu je objavljen jedan dokument Službe državne bezbednosti iz 1972. o terorističkoj grupi koja je te godine ubačena u Jugoslaviju (243–262). Na kraju knjige se nalazi spisak izvora i literature (263–267) i indeks ličnih i geografskih odrednica (269–280).
U Predgovoru autor je naglasio važnost teme i teškoće istraživanja koje smo već spomenuli. Pored toga, on je naveo i kratak pregled literature i arhivskih fondova koje je koristio u istraživanju. U Uvodu je sažeto ali jasno izneta politička i ekonomska situacija jugoslovenskog društva u vreme kojim se knjiga bavi. Dragišić se osvrnuo na sve vidljivije pojave nacionalizma od početka šezdesetih godina prošlog veka, sve jaču (kon)federalizaciju države pod njegovim uticajem, kao i na sve gore ekonomsko stanje i neuspelu ekonomsku reformu. U nastavku je dat brojčani pregled emigracije i njenog rasporeda po zemljama, kao i njena podela po vremenu napuštanja zemlje i političkom usmerenju. Na kraju, autor je ukratko smestio problem kojim se bavi u spoljnopolitički kontekst tog vremena.
U prvom poglavlju (31–73) pod naslovom Institutcije emigrantskog delovanja – organizacije emigranata, na osnovu nepotpune građe koja uz to potiče iz različitih godina, autor je pokušao da nabroji najvažnije emigrantske organizacije, navede broj njihovih članova i vrstu aktivnosti koje su upražnjavale (propaganda, terorizam itd.). Ovaj pregled je izvršen po nacionalnoj pripadnosti emigranata.
Drugo poglavlje (75–154) nosi naslov Metodi emigrantskog delovanja. U njemu je Dragišić obradio dva glavna vida rada emigrantskih organizacija: propagandu i terorizam. Ovaj drugi je, pak, bio podeljen na napade na jugoslovenska diplomatsko-konzularna i privredna predstavništva i (znatno ređe) druge objekte u inostranstvu, i na napade u Jugoslaviji. Autor daje dosta detaljan pregled ovih aktivnosti i reakcija jugoslovenske vlade i štampe na njih. Završni deo poglavlja je posvećen upadu u zemlju grupe od 19 hrvatskih gerilaca u leto 1972. godine.
Treće poglavlje, naslovljeno Jugoslavija, poltička emigracija i svet (155–210), analizira sastav i delovanje jugoslovenske političke emigracije po pojedinim zemljama, kao i ulogu koju je ta tema igrala u bilatelarnim odnosima Jugoslavije sa zemljama koje su pružale utočište antijugoslovenskim emigrantskim organizacijama.
Poslednje poglavlje, pod naslovom Odgovor režima (221–227), govori o političkim merama jugoslovenskih vlasti usmerenim na neutralisanje delovanja emigranata i o nasilnim merama – ubistvima istaknutih predstavnika političke emigracije. Jasno je da je zbog osetljivosti teme ovo poglavlje moralo ispasti najmanje: dokumenti o nasilnim merama jugoslovenskih vlasti protiv istaknutih predstavnika političke emigracije su, s jedne strane, do danas uglavnom nedostupni, dok s druge strane, ta ubistva još uvek uzbuđuju javnost zemalja naslednica. U Epilogu se konstatuje da je iz sukoba Jugoslavije i političke emigracije ova druga praktično izašla kao pobednik. Autor se kratko bavi pokušajima „nacionalnog pomirenja“ komunista i emigrantskih antikomunista (pre svega na primeru Hrvata koji su sačinjavali najjaču emigrantsku skupinu, a kraće i na primeru Srba). Zaključak, nažalost predstavlja samo sažetak sadržaja knjige.
Knjiga Petra Dragišića o jugoslovenskoj političkoj emigraciji od kraja šezdesetih godina XX veka do smrti doživotnog predsednika Josipa Broza Tita predstavlja hrabar pokušaj da se bar delimično skine veo sa jedne dugo mistifikovane i ideološkim gledanjima opterećene teme. Autor je pri tom bio potpuno svestan da će njegov rad, zbog oskudnosti izvora, ostati nužno nepotpun. Pa ipak, treba pohvaliti Dragišićevu odvažnost da na naučan, studiozan i objektivan način pristupi jednoj društveno još uvek zapaljivoj temi. U granicama mogućeg, on je ostvario rezultat koji je za svaku pohvalu. Ono što svakako nije za pohvalu je autorov jezik koji je zagađen neverovatnom količinom potpuno nepotrebnih tuđica.
Zoran Janjetović
