01.09.14
Vojnoistorijski glasnik
Dobro je poznato da je Srbija 2013. godine svečano proslavila 1700 godina od donošenja Milanskog edikta. Zahvaljujući proslavi koja je bila prilično zastupljena u medijima, u javnosti se dosta govorilo i o jednoj od najznačajnijih istorijskih ličnosti, rođenih na prostorima današnje Republike Srbije – rimskom caru Konstantinu Velikom (306–337). Domaće turističke organizacije već uveliko promovišu Srbiju kao „zemlju rimskih imperatora“ – opravdano, s obzirom na to da je čitav niz rimskih vladara u periodu pozne antike, od 3. do kraja 5. veka, rođen upravo na tlu današnje Srbije.
Kada se podvuče crta, rimskim vladarima sa područja današnje Republike Srbije, među kojima je širem auditorijumu svakako najpoznatiji Konstantin Veliki, posvećeno je svega nekoliko dela popularne istoriografije. Ako po strani ostavimo nekoliko zbornika radova, koji su se pojavili zahvaljujući naučnim skupovima održanim u godini jubileja, broj naučnih monografija posvećenih caru Konstantinu je daleko manji i svodi se doslovno na dva naslova: J. Burkhart, Doba Konstantina Velikog, Sremski Karlovci 2006; i Č. M. Odal, Konstantin i hrišćansko carstvo, Beograd 2013. Burkhartova biografija Konstantina koja se prvobitno pojavila na nemačkom 1853, u svoje vreme imala je znatan istoriografski uticaj na percepciju prvog hrišćanskog vladara Rimskog carstva. S druge strane, Odalova monografija, objavljena u cenjenoj i dugovečnoj seriji Roman Imperial Biographies britanske izdavačke kuće Routledge, do sada je doživela dva izdanja (2004; 2010) i danas se s razlogom smatra jednim od standardnih dela o Konstantinu na engleskom jeziku.
Najzad, Službeni glasnik je 2013. u svojoj biblioteci Sabornik objavio i biografiju Konstantin (306–337) Snežane Ferjančić. Autorka je magistrirala na beogradskom Filozofskom fakultetu 1998. (Naseljavanje vetarana u balkanskim provincijama u doba Rimskog carstva) i doktorirala 2007. godine (Rimska vojska u provincijama Dalmaciji, Panoniji i Meziji: istraživanja iz društvene istorije). Od 2001. godine radi kao predavač na Filozofskom fakultetu u Beogradu, na katedri za Stari vek, a 2014. stiče status vanrednog profesora (uža naučna oblast: Istorija Rima). Profesionalno se interesuje za latinsku epigrafiku i razna pitanja vezana za rimsku vojsku u Iliriku. U našoj javnosti već desetak godina prisutna je i kao koautor udžbenika za peti razred osnovne škole i prvi razred gimnazije u kojima se prvenstveno obrađuje istorija Starog veka.
Biografija cara Konstantina koja se nalazi pred nama štampana je u broširanom povezu ćirilicom, u tiražu od hiljadu primeraka. Sam tekst biografije broji 190 strana, dok ostatak knjige zauzima spisak skraćenica, izvora, literature,kao i registar ličnih imena i geografskih naziva. Na kraju registra nalazi se i kraći indeks latinskih reči i izraza na približno pola strane. Biografija cara Konstantina Snežane Ferjančić, ipak, ne ograničava se isključivo na period vladavine od 306. do 337. godine. Sama biografija podeljena je na tri hronološke celine koje su naslovljenje: Poreklo, mladost i uspon (str. 15–77); Savladarstvo i sukobi sa Licinijem (str. 78–115) i Samostalna vladavina (116–182).
Mesto uvoda ima kraće poglavlje Pregled izvora (str. 7–14) u kome autorka sažeto izlaže najpre najznačajnije literarne izvore za poznavanje Konstantinovog biografije. Literarni, tj. narativni izvori poput istorija, hronika, biografija, istorija crkve i sl., kao i pohvalni govori, pobrojani su hronološkim redom, počevši od carevih hrišćanskih savremenika i poznanika Laktancija i Eusebija Cezarejskog, preko nešto poznijih dela paganskih autora, poput Aurelija Viktora, Valesijevog anonima, Eunapija iz Sarda, Zosima do, ponovo, hrišćanskih autora s početka 5. stoleća. Na kraju poglavljaukratko su pomenuti i važni zakonski, epigrafski i numizmatički, kao i arheološki izvori, tj. ostaci raznih značajnih spomenika Konstantinove vladavine, poput porfirnog stuba u Istanbulu ili careve trijumfalne kapije u Rimu.
Poreklo, mladost i uspon (str. 15–78) je prvo poglavlje koje predstavlja Konstantinov životopis do pobede nad rivalom Maksencijem u bici na Mulvijskom mostu u jesen 312. godine. Već na samom početku poglavlja lepo je demonstriran metodološki postupak koji je autorka sigurnom rukom primenjivala kroz čitavu monografiju. Naime, kao i kod brojnih važnih ličnosti iz predmodernog perioda, tako smo i u slučaju cara Konstantina ograničeni izvornim materijalom različitog kvaliteta i kvantiteta. Drugim rečima, zahvaljujući izvorima, koji su često šturi, nepotpuni, fragmentarno sačuvani ili ponekad međusobno suprotstavljeni, istoričari antike ili srednjeg veka nisu uvek u mogućnosti da reše pojedina pitanja hronologije, prospografije ili da sa sigurnošću do kraja rekonstruišu niz važnih događaja. Laicima može da zvuči neobično činjenica da je nemoguće sigurno utvrditi na primer godinu rođenja cara Konstantina. Zbog nedostatka verodostojnih (ili bilo kakvih) izvora, takođe je nemoguće pouzdano utvrditi ni godine rođenja niza znamenitih ličnosti – učesnika u Prvom i Drugom srpskom ustanku. Istoriografskim problemima Snežana Ferjančić pristupa tako što prvo kroz tekst ili napomene izlaže šta je konkretno sačuvano u izvorima, a zatim ih, koliko to značaj pitanja iziskuje, poredi i interpretira. Neretko se autorka poziva i na rezultate epigrafskih, numizmatičkih ili arheoloških istraživanja koja pružaju potporu klasičnim narativnim izvorima ili ih, u određenoj meri, koriguju i dopunjuju. Autorka potom u napomenama izlaže značajnija i skorašnja dela literature, da bi na osnovu svega izloženog, onde gde se konkretan zaključak može doneti, opredeljuje za jedno od mogućih rešenja, često uz kratku argumentaciju. Iako nam ostaje nepoznata, godinu rođenja cara Konstantina u Naisu stariji istraživači datuju u period između 280. i 288. godine, dok se u poslednjih nekoliko decenija, zahvaljujući podrobnijoj uporednoj analizi izvora, smatra da je Konstantin rođen početkom osme decenije 3. veka. Autorka prihvata da je budući car rođen, po svemu sudeći, 272. ili 273. godine. Naravno, rani Konstantinov život i vojna karijera u službi Dioklecijana i Galerija u periodu pre 305. godine stvara još nekoliko nedoumica koje se mogu samo uslovno rešiti.
Prvo poglavlje je podeljeno na četiri kraća podpoglavlja: Poreklo i mladost (str. 15–27), Proglašenje za cara i prve godine vladavine (str. 27–41); Sastanak u Karnuntumu i nova podela vlasti (str. 41–57) i Pohod protiv Maksencija (str. 58–77). U prvom podpoglavlju se, kao što je rečeno, razmatra hronologija Konstantinove rane karijere, ali i pitanja vezana za biografije njegovih roditelja, Konstancija Hlora i Helene, prirodu njihove veze, kao i veze Konstantina i Minervine, majke njegovog najstarijeg sina Krispa. Usputno se pominju i najznačajnija pitanja izuzetno složenog sistema vladarske tetrarhije koju je ustanovio Dioklecijan, a koja je doživela prvu veliku probu posle smrti Konstancija u Eburakumu 306. godine. Period od događaja u Eburakumu, gde je Konstancijeva vojska izvikala njegovog sina Konstantina za avgusta, i događaja koji su na kraju doveli do sazivanja sastanka u Karnuntumu izloženi su u drugom podpoglavlju. U trećem podpoglavlju, jedna od ključnih tema je i stvaranje posebne Konstantinove vladarske ideologije posle raskida sa tetrarhijskom ideologijom i pogubljenja njegovog tasta Maksimijana 310. godine. U Latinskom panegiriku VI, koji je za Konstantina sastavljen 310. godine, prvi put se javlja rodoslov cara Konstantina od Klaudija II Gotskog, pobednika nad Gotima kod Naisa, jasno insistiranje na dinastičkom principu nasleđivanja vlasti i, ništa manje važno, vezivanje sa kultom Apolona, božanskog zaštitnika prvog rimskog cara Avgusta, ali i jednim od inkarnacija popularnog božanstva Nepobedivog Sunca (lat. Sol Invictus). Pohod protiv Maksencija detaljno prikazuje i analizira događaje iz 312. godine kada je Konstantin, koji je do tada vladao Galijom, Britanijom i Hispanijom, porazio i pogubio svog šuraka Maksencija. Najvažnija neposredna politička posledica ovog pohoda bilo je prisajedinjenje Italije i Rima, starog središta carstva, Konstantinovim posedima. Međutim, neposredno pred bitku, Konstantin je kroz viziju ili snove doživeo važno mističko iskustvo koje, u različitim verzijama, prenose hrišćani Laktancije i Eusebije, kao i paganski orator Nazarije (str. 66–67). Posle tog događaja, car je u rimsku vojsku otvoreno uveo hrišćanske simbole u vidu labaruma (Eusebije Cezarejski) ili krstova na štitovima (Laktancije). Izvestan broj istraživača danas smatra da je Konstantinovo preobraćenje u hrišćanstvo usledilo neposredno nakon pobede nad Maksencijem (str. 154, nap. 594). Po pitanju verodostojnosti Konstantinove vizije, autorka je takođe oprezna, ali navodi nekoliko sličnih slučajeva iz vremena republike, principata i poznog carstva (str. 68).Savladarstvo i sukobi sa Licinijem (str. 78–115) je drugo poglavlje koje obrađuje period od 313. do 324. godine. Kao što se može videti, ono je nešto manjeg obima od preostala dva poglavlja. Podeljeno je na dva podpoglavlja: „Milanski edikt“ i doba savladarstva sa Licinijem (str. 78–96) i Sukobi sa Licinijem (str. 96–115). Odnosi Konstantina i Licinija bili su veoma složeni, budući da su oni najpre bili saveznici još u vreme borbe sa Maksencijem i Maksiminom II Dajom, rodbinski povezani zahvaljujući Licinijevom braku sa Konstantinovom polusestrom Konstancijom, a takođe i savladari i suparnici, koautori čuvenog Milanskog edikta iz 313. godine. Pravna priroda, sadržaj i značaj Milanskog edikta su u istoriografiji odavno dovedeni u pitanje. Ako po strani ostavimo pravnu prirodu „edikta“ iz 313. kao pitanje od sekundarnog značaja, Snežana Ferjančić jasno podvlači značaj i kvalitativne novine u odnosu na Galerijev edikt o verskoj toleranciji iz 311. godine (str. 81). Ironično, iako povremeni progoni hrišćana nisu prestali sve do svgravanja Licinija 324. godine, Milanski edikt (sa ili bez navodnika) ipak ostaje značajan po zakonskom uvođenju hrišćanstva u red zvaničnih religija raznorodnog Rimskog carstva. Osim beskrajnih pohoda protiv rajnskih plemena, Konstantin se u ovom periodu podrobnije posvetio i svojim hrišćanskim podanicima koji su u severnoj Africi bili podeljeni po pitanju donatističkog raskola (str. 88–89). Važno je spomenuti i to da je sazivanjem sabora u Rimu i Arlu Konstantin pokrenuo praksu direktnog uplitanja carskih vlasti u složena pitanja unutar hrišćanskih zajednica. Konstantin je, dakle, brzo postao prvi rimski vladar koji je sazivao crkvene sabore i prvi koji je pokušao da državnim autoritetom obezbedi poštovanje saborskih odluka i kazni raskolničke ili, kasnije, jeritičke grupacije (npr. str. 91–93). Pobeda u prvom sukobu sa Licinijem (316–317), oko čijeg datovanja se nekada vodila rasprava u istoriografiji (str. 96–97), dovela je Konstantina na njegov rodni Balkan. Drugi rat sa Licinijem (324) doneo je Konstantinu vlast nad čitavim carstvom i pobedu dinastičkog principa nakon uklanjanja Licinija i njegovog potomstva. Oba sukoba autorka izlaže skrupulozno i podrobno kroz analizu uzroka sukoba, prosopografskih pitanja, hronologije ovih ratova i njihovih posledica.
Najzad, treće poglavlje Samostalna vladavina (116–182) predstavlja prikaz poslednjih trinaest godina Konstantinove vladavine (324–337). Prvo podpoglavlje Dinastička politika i unutrašnje prilike (str. 116–122) fokusira se na Konstantinove porodične prilike, političke planove za brojno potomstvo i odnos prema polubraći i njihovom potomstvu. Zatim, kao važan događaj koji je takođe teško razjasniti navodi se i iznenadno pogubljenje prvo cezara Krispa, Konstantinovog najstarijeg sina iz veze sa Minervinom, koji je po svemu sudeći bio darovit vojskovođa, a zatim i avguste Fauste, Konstantinove (druge?) supruge i majke trojice njegovih sinova. Iako ove dve likvidacije iz 326. povezuje pre svega kratak vremenski period, istoričari su, oslanjajući se na različite izvorne vesti, do sada izneli brojne hipoteze uzroka ove porodične tragedije. Autorka ovde prihvata tezu o preljubi maćehe Fauste i pastorka Krispa koja se javlja u poznijim izvorima poput paganina Zosima (oko 500. godine) i vizantijskog monaha Zonare (12. vek) i oslanja se na jedan od Konstantinovih zakona uperenih protiv preljube upravo iz 326. godine (str. 118–119, sa napomenama).
Politika prema hrišćanima i borba protiv arijanstva (str. 122–145) je drugo podpoglavlje koje se tematski nastavlja na prvo u kome se autorka dotakla Konstantinove politike prema Jevrejima i njegove treće i poslednje posete Rimu (326), kada je car, po svemu sudeći, javno odbio da učestvuje u tradicionalnim paganskim obredima. U drugom podpoglavlju se pažljivo grupišu podaci o Konstantinovoj ktitorskoj delatnosti, zahvaljujući kojoj je posle 325. rimska Palestina postepeno preobražena u hrišćansku Svetu zemlju (str. 123–126) izgradnjom hrišćanskih bogomolja u Jerusalimu, Vitlejemu, na Maslinovoj gori i u okolini Hebrona. Poseban značaj u političkom pogledu imalo je putovanje stare avguste Helene po Istoku, kasnije znamenito u hrišćanskoj tradiciji. Ukratko, Konstantin je izdašno gradio crkve u Akvileji (već 316!), Trijeru, Nikomediji, Antiohiji, Heliopolju u Fenikiji, kao i u samom Rimu (str. 123, 126–128). Pitanje Konstantinovog odnosa prema Arijevom učenju uvodi nas ponovo u priču o carevom odnosu prema hrišćanstvu i sopstvenoj ulozi u crkvi. Kao što je dobro poznato, Konstantin je sazvao Nikejski sabor (325) na kome se lično obratio okupljenim episkopima (str. 133–134) sa kojima je kasnije u Nikeji proslavio dvadesetogodišnjicu vladavine (str. 137–138). Naravno, osuda arijanstva u Nikeji bila je samo jedna epizoda u borbi između arijanaca i njihovih protivnika. U toj borbi se, i pored određenih napora, car nije uvek najbolje snalazio.
Odnos prema tradicionalnoj rimskoj veri (str. 146–154) je naziv trećeg podpoglavlja, koje nas iz „vizantijskih“ rasprava oko arijanske jeresi, vraća u realnost 4. veka. Za razliku od tradicionalne ocene Konstantinove delatnosti, koju je začeo carev biograf i cezarejski episkop Eusebije, Konstantin nije bio neprijatelj paganstva. Autorka poredi izvore, precizno nabraja da su tokom njegove vladavine zatvorena ukupno četiri paganska hrama (str. 148–149), čija je verska praksa vređala hrišćansko poimanje javnog morala, ali navodi i to da je Konstantin takođe dozvolio podizanje paganskih hramova u italijanskom gradu Hispelumu, koji je posvećen njegovom rodu Flavijevaca (str. 149–150), a kasnije i u Konstantinopolju (str. 150, 160–161). Da li je sam Konstantin bio hrišćanin? Snežana Ferjančić prihvata carevu pripadnost hrišćanskoj veri i to argumentuje narativnim izvorima (str. 151) i hrišćanskih i paganskih autora, zatim carevim pismima sačuvanim u Eusebijevoj biografiji i carevoj „Besedi saboru svetitelja“, zakonima koje je izdavao, kao i numizmatičkim izvorima budući da Nepobedivo Sunce nestaje sa Konstantinovog novca posle 324. godine. Pitanje kada se tačno Konstantin preobratio u hrišćanstvo autorka ostavlja otvorenim. Pored prihvatanja hrišćanstva, Konstantin je važne državničke poteze povukao i osnivanjem Novog Rima na Bosforu i brojnim reformama. Osnivanje Konstantinopolisa (str. 155–161) je podpoglavlje koje sumira izbor lokacije, hronologiju početka radova, izgradnju nekoliko važnijih građevina (carska palata, hipodrom, zidine, kružni forum, itd.), posvećenje grada (11. maj 330), kao i versku politiku koja je, kao što je spomenuto, dozvolila izgradnju paganskih hramova uz prve hrišćanske crkve. Reforme (str. 161–171) čine peto podpoglavlje koje donosi kratak pregled brojnih reformi koje je Konstantin uveo oslanjajući se na Dioklecijanovo nasleđe. Samim tim, često nije moguće jasno razdvojiti poduhvate koje je započeo Dioklecijan (284–305) u odnosu na one iz Konstantinovog vremena. Konstantin je sproveo razdvajanje civilne i vojne vlasti (str. 163–164), centralizovao državni aparat (str. 164–166), uveo nove poreze i novu monetarnu politiku sa dalekosežnim posledicama (str. 167–168). Pored unutrašnjih borbi koje je uspešno vodio protiv savladara i pretendenata, Konstantin je dobar deo svoje vladavine proveo u ratovima protiv raznih varvarskih plemena na Rajni i Dunavu. Ovi ratovi su mu svako pomogli da dodatno reorganizuje poznorimsku vojsku i unese novine u njenu teritorijalnu organizaciju i komandnu strukturu. Iako je pohodna vojska, poznata kao komitatus u izvorima, u određenom vidu bila formirana izgleda već u 3. veku, Konstantin je uveo posebne zakonske mere koje su razdvojileprivilegovane jedinice koje su pripadale komitatusu od pograničnih čuvara limitaneja (str. 168–170). Spoljna politika (str. 171–178) je, na neki nači, logičan nastavak prethodna dva podpoglavlja. Prihvatanjem hrišćanstva rimski car je počeo čvršće da podržava hristijanizovane kavkaske države Jermeniju i Iberiju nasuprot moćnoj Sasanidskoj Persiji. Upravo je pitanje položaja hrišćana pod vlašću persijskog kralja dodatno opteretilo rimsko–persijske odnose i formalno dovelo do početka rata u godini Konstantinove smrti.
Smrt (str. 178–182) je jednostavan naziv poslednjeg podpoglavlja u čitavoj knjizi. Car je posle kraće bolesti preminuo na Duhove 22. maja 337. u blizini Nikomedije. Usledio je svečani prenos tela u Konstantinov grad, sprovod u skladu sa hrišćanskim obredima i sahrana u carskom mauzoleju pri Crkvi Sv. Apostola (str. 179–181). Ipak, u skladu sa rimskim običajima, prvi hrišćanski vladar je i deifikovan, a njegovi sinovi su, nakon likvidacije najbližih muških srodnika, podelili carstvo između sebe.
Na samom kraju knjige nalazi se sažetak na srpskom (str. 183–185), kao i na engleskom jeziku (str. 186–190). Spisak literature, zaista pohvalno, obuhvata preko 260 bibliografskih jedinica (str. 204–218), a detaljan registar ličnih imena i geografskih naziva (str. 219–229) umnogome olakšava snalaženje u tekstu.
S druge strane, izdavaču bi mogao da se uputi i ozbiljan prigovor na nedostatak ilustracija. Barem jedna preciznija istorijska karta i rodoslovno stablo tetrarha i pripadnika Konstantinove dinastije bi umnogome olakšali snalaženje čitalačkoj publici. Veliki broj fotografija raznih antičkih portreta rimskih vladara ili spomenika nalazi se u javnom domenu i samim tim slobodan je za objavljivanje. Nedostatak istorijske karte, koliko je to moguće, nadomešćuju tekst i registar u kome se pored svakog antičkog imena nekog mesta u zagradi nalazi i današnji naziv.
Konstantin (306–337) Snežane Ferjančić je precizno, temeljno i ozbiljno napisana biografija, bogat vodič za studente istorije i srodnih nauka na putu upoznavanja izvora i literature o caru Konstantinu Velikom i njegovoj istorijskoj epohi. Akademski pisana biografija jedne važne ličnosti iz opšte istorije iz pera jednog domaćeg autora nije čest slučaj kod nas. Bilo bi stoga dobro da ova biografija nađe svoj put i do zahtevnije čitalačke publike u nas, ljubitelja i poznavalaca antičke, vizantijske ili crkvene istorije.
Uroš Milivojević
