Laughing at the Funeral

01.05.11

Glasnik Etnografskog instituta SANU

Može se reći da zaokupljenost antropologa ritualom deluje skoro podjednako mistično kao i ritual sam. Pokušaj da se razume i objasni ritualno ponašanje često proizlazi iz potrebe da se dešifruju sopstveni kulturni, intelektualni, emotivni i spoznajni kodovi, te da se u ritualu pronađu odgovori na univerzalna pitanja ljudskog/sopstvenog bivstvovanja. Može se, takođe, skoro bez rezerve reći da je izvorište svakog rituala činjenica smrti, koja je na različite načine prisutna u svakom segmentu ljudskog života. Bilo da je reč o običajima koji prate kalendarsku godinu ili o onima koji pripadaju životnom ciklusu pojedinca, bilo da se radi o tradicionalnim ili o modernim svetkovinama, u strukturu njihovih rituala je ugrađena retorika odnosa života i smrti, kao i svih drugih ambivalencija i multivalencija koje iz ovog odnosa proizilaze. Uostalom, i čuveni francuski tanatolozi, kao što su Luj Vensan Toma (Luis, Vincent Thomas) Filip Arijes (Philippe Aries) i Edgar Moren (Edgar Morin) pisali su o smrti kao izvorištu celokupne ljudske kulture, čiji simbolički sistemi često počivaju na potrebi savladavanja, suočavanja ili izbegavanja činjenice sopstvenog ograničenog trajanja u nesagledivo dugoj liniji istorijskog i metaistorijskog vremena.
Studija Laughing at the funeral: Gender and Anthropology in the Greek Funerary Rites (Smejanje na sahrani: Rod i antropologija u grčkim pogrebnim ritualima) autorke Lade Ste-vanović svojom kompleksnošću upućuje upravo na gore iznete činjenice: temeljno bavljenje temom smrti istovremeno zahteva višedimenzionalni istraživački poduhvat i kompaktnost proživljenog emotivnog i intelektualnog, ličnog i profesionalnog istraživačkog iskustva. Kombinujući klasično filološko i antropološko obrazovanje, poznavanje i umešno baratanje bogatom interdisciplinarnom bibliografijom, te svoja ranija etnološko-antropološka istraživanja, Lada Stevanović je pomenutom studijom zakoračila u duboko more ujedno univerzalnih i specifičnih simboličkih struktura pokušavajući da ih protumači, sistematizuje i predstavi čitalačkoj publici.
Prvo pitanje koje Stevanovićeva postavlja jeste pitanje istorijskog razvoja formi i značenja pogrebnog rituala. Polazeći od vremena antike, autorka teorijsko-metodološke okvire svog istraživanja vezuje za istraživače i autore Francuske antropološke škole Antike, razvijene u Centru Lui Žerne (Centre Louis Gernet) u Parizu. Osnovni koncepti najznačajnijih imena ove škole, među kojima su Žan Pjer Vernan (Jean-Pierre Vernant), Nikol Loro (Nicole Loraux) i Pjer Vidal Nakuet (Pierre Vidal Naquet) postaju tako okosnica studije Smejanje na sahrani. Ipak, primarni uticaj na autorku ostvaruju teorije Olge Frajndenberg (Olga Freindenberg), ruske naučnice čiji je rad čak pola veka prethodio radu Francuske antropološke škole antike. Prihvatajući shvatanja Frajndenbergove o nužnosti čitanja društava i kultura sa aspekta njih samih, Lada Stevanović na sebe preuzima zadatak ne mnogo lakši od onog koji je sebi postavila Olga Frajndenberg. Njena teorija o procesima rane ljudske kognicije, odnosno, kognicije u ranim ljudskim društvima, predstavlja putokaz koji našu autorku odvodi na sâmo pretpostavljeno izvorište celokupne ljudske kulture, u preistorijski period – period nepodeljenosti subjekta i objekta, prostora i vremena, života i smrti. Tragove ovako percipiranog kosmosa Stevanovićeva prati kroz različite istorijske forme pogrebnog rituala, u okviru kojih oni zadržavaju i prenose poruku tog jedinstvenog i neodvojivog prauniverzuma ljudske duše. Za taj koncept jedinstva ona vezuje i osnovnu temu svoje studije – pojavu smeha u pogrebnom ritualu.
Iako sadržajno deluje veoma heterogeno, kroz materijal iznet u ovoj studiji može se povući jedna osnovna crta koja ovo uzbudljivo istraživačko i čitalačko putovanje deli na dve povremeno isprepletane, a poveremeno sasvim nezavisne staze.Tako, sa jedne strane, nailazimo na pojam društvene moći koja se reflektuje kroz antički pogrebni ritual i oko koga se formira korpus tema čijom analizom autorka nastoji da osvetli probleme ideološke manipulacije smrću. U ovim okvirima, kao primarnu treba izdvojiti temu uloge žena u pogrebnim ritualima. Naime, poznato je da u tradicionalnim sredinama domen ritualnog delanja, a posebno onog vezanog za smrt, pripada ženama. Od brige oko pokojnikovog tela i organizovanja bdenja, preko aktivnog učešća u njegovom ispraćaju, do trajnog i periodičnog održavanja ritualnog kontakta sa preminulim članovima zajednice – žene se pojavljuju kao glavne učesnice, tumači i kreatori smisaonog odnosa između različitih sfera realnosti. Ova njihova uloga naročito dolazi do izražaja u običaju javnog tuženja, koji izvodi žene iz njihove uobičajene društvene anonimnosti i daje im priliku za otvoreno izražavanje emocija i mišljenja i o pokojniku i o njegovom društvenom okruženju. Osim toga, naricanje se javlja i kao nezamenljivi oblik kolektivne katarze, koji članove zajednice direktno suočava sa činjenicom smrti, dopuštajući im otvoreno emotivno pražnjenje. Strah od (ne)kontrolisanog izliva emocija, a još više bojazan od otvorene društvene kritike i njenih posledica, doveli su do niza pokušaja da se zakonima ograniči učešće žena u pogrebnom ritualu, a sam ritual preoblikuje. Posebna zainteresovanost Lade Stevanović za ovaj segment pogrebnog rituala postaje još jasnija kada se ima u vidu postojanost ritualnih formi, te činjenica da su upravo posmrtni običaji pretrpeli najmanje promena od antike pa do današnjih dana.
U korpus tema koje se odnose na analizu posmrtnih rituala kao potencijalnog polja ideološkog delovanja svakako spadaju i one u vezi sa različitim primerima prevođenja smrti iz jednog vrednosnog sistema u drugi. Naime, autorka pokazuje kako se između koncepeta smrti kao jezive i tragične ljudske sudbine i koncepta smrti kao božanstvene herojske žrtve za otadžbinu, nalazi uvek specifičan istorijsko-politički kontekst i, što je još zanimljivije, neprestano nadmetanje između ženskog i muškog odnošenja prema smrti. Naime, dok žene tuže, muškarci su pozvani da drže posmrtne govore, pri čemu je osnovna razlika između ove dve usmene forme, kako iznosi Stevanovićeva:
„Način pristupanja istini – ono što govor pokušava da sakrije i uzveliča,tužbalica otkriva direktno i nesakriveno, suočavajući društvo sa bolom i nenadoknadivim gubitkom“. Podrobna analiza izvora koji upućuju na razvoj koncepta herojske smrti u antici, Ladu Stevanović odvodi do savremenih ratnih dešavanja na području Balkana, u kojima je manipulacija smrću i mrtvima bila značajan strateško-politički adut.
Jedno od bitnijih pitanja pred kojim se nalazi čitalac ovih vrsnih analiza i koje i autorka sama postavlja jeste pitanje do koje mere su egzistencijalna i metafizička pitanja kreirana od strane nosilaca različitih ideologija (države, crkve), a koliko ona predstavljaju spontane odgovore koji proističu iz svakodnevnog života društva i njegovih članova? Mislim da se odgovor nalazi negde na sredini između ove dve krajnosti i da se u pokušaju dekonstruisanja različitih ideologija mora uzeti u obzir da one svoju uspešnost duguju upravo činjenici da počivaju na arhetipskim obrascima mišljenja, čije obrise još uvek nalazimo u mitovima i ritualima.
Sa druge strane pomenute središnje tematske linije nailazimo i na drugu ključnu temu studije Smejanje na sahrani. To je upravo tema sadržana u naslovu, tema koja dovodi u vezu kategorije koje su za savremeno shvatanje smrti potpuno nespojive, naime – smeh i pogrebni ritual. Pojavu smeha u pogrebnim ritualima autorka prvenstveno dovodi u vezu sa uverenjem da će kvalitet života pokojnika na onom svetu zavisiti od toga u kakvom raspoloženju je on bio u trenutku umiranja. U vezi sa ovom temom, Stevanovićeva se oslanja na teorijske koncepte Olge Frajndenberg, ali i na komparativne studije Veselina Čajkanovića, jednog od najznačajnih domaćih autora kada je reč o proučavanju religije i folklora.
Polazeći od pozicije Frajndenbergove, autorka nastoji da pokaže da su nepodeljeni koncepti smrti i života u ranim društvima omogućavali pojavu ritualnog smeha na sahranama. Da bi potkrepila opravdanost razmatranja ovakvog koncepta, ona ne proučava samo pogrebni ritual nego i širi folkloristički materijal, u kome su često sačuvana zaboravljena verovanja i stavovi prema smrti i životu. Stoga se u ovim delovima studije nalazi i analiza fenomena karakterističih za pogrebni ritual, ali u drugim kontekstima, kao što je npr. tuženje u kultovima plodnosti, koji su povezani sa radošću i smehom, kao i tuženje na venčanju. Osim toga, posebna poglavlja posvećena su i različitim oblicima manje-više izobičajenog ritualnog ponašanja vezanog za sahranu – od antičkog običaja organizovanja takmičarskih igara u čast pokojnika do običaja igranja na grobu ili simboličkog venčanja sa mrtvim, rasprostranjenih na čitavom području Balkana.
Nezaobilazna u ovom kontekstu bila su i razmatranja odnosa kulta mrtvih i antičkog pozorišta, kojima Lada Stevanović posvećuje jedno od poslednjih poglavlja svoje knjige. Osim predstavljanja ključnih koncepata Valtera Burkerta (Walter Burkert), jednog od najuticajnih savremenih proučavalaca antičke religije, ovde je akcentovan i rad teoretičara Milana Budimira, čiji naučni doprinos autorka smatra skoro podjednako važnim, iako je manje poznat izvan južnoslovenskog govornog područja.
Razmatranja fenomena crnog humora, te semantička analiza idioma koji upućuju na tesnu vezu između smeha i smrti, uvode polako čitaoca u završnicu studije Smejanje na sahrani, ostavljajući, međutim, utisak da se o životu i smrti može razmišljati još beskonačno dugo i na još beskonačno mnogo načina. To potvrđuje i poslednje poglavlje knjige posvećeno temi hrišćanskih izvora za proučavanje smrti (na Balkanu), koje kao da otvara vrata jednog novog, mada ne i potpuno drugačijeg sveta. Odnos prema smrti kakav se razvija u hrišćanskoj civilizaciji predstavlja tako već ucrtanu temu novih istraživanja, koja će svakako biti upućena na upoznavanje sa antičkim nasleđem, temeljno prezentovanim u studiji Lade Stevanović.
I na kraju, treba rezimirati posebne vrednosti knjige Smejanje na sahrani. Rod i antropologija u grčkim pogrebnim ritualima. Na prvom mestu, ona proširuje teorijsko-metodološke i sadržajne horizonte savremene antropologije, upućujući na značaj proučavanja pojava u dijahronijskoj i komparativnoj perspektivi. Pri tome, autorka ne samo da ne isključuju strukturalno-funkcionalnu i semantičku analizu, nego upravo kombinujući sve ove mogućnosti ide ka kreiranju celovite slike fenomena koji proučava.
Ona zatim uspeva da, sledeći sugestije Filipa Arijesa, preskače vekove i pronalazi bitna uporišta čitave mreže simboličkih sistema, koja se prostire od specifičnog ka univerzalnom, od antike do modernog doba, od praistorije do metaistorije.
I na kraju, mada ne i najmanje važno, ova studija govori o jednoj od najvećih i najvažnijih tema ljudskog života. Ona govori o smrti i, sasvim očekivano, ne daje konačne odgovore, ali nudi načine njenog pripitomljavanja kroz razumevanje vekovnog ljudskog iskustva ugrađenog u civlizaciju.
Aleksandra Pavićević