28.05.21
Glasnik Etnografskog instituta SANU
Druga monografska studija Lade Stevanović Antika i mi(t): preispitivanje dominantnih tokova recepcije antike, u metodološkom i teorijskom pogledu pripada Francuskoj antropološkoj školi antičkih svetova kao i školi mišljenja Svetlane Slapšak koja predstavlja sinkretizam kritičke i feminističke teorije, antropologije antičkih svetova i antropologije roda. U knjizi koja po svom naslovu upućuje na jedan detaljan uvid u savremene pristupe izučavanja antike, nailazimo na neprekidnu dijalošku formu između antropoloških studija antike i savremenih teoretskih promišljanja antičkog mita.
U jezgrovitoj i lako čitljivoj, ali strukturno vrlo kompleksnoj i teorijski bogato potkovanoj studiji o recepciji antike, Lada Stevanović otvara brojna važna pitanja o susretu savremenog čoveka sa antikom i o pervazivnosti antike, ne samo na nivou visoke kulture i akademskog diskursa već i u okvirima sporta i marketinga, popularne književnosti, filma, stripa i pozorišta, bilo da je to na razini tendencioznog povezivanja sa dominantnim mitovima ili na nivou asocijativnog povezivanja sa korpusom antičkog nasleđa. U svim slučajevima koje spominje i analizira, Lada ističe uniformno superioran položaj antike u svesti savremenog evropskog čoveka, ali i bezgraničnu gipkost i savitljivost antičkog mita, „nestabilnost značenja“, koja pruža mogućnost za njegovu neprestanu rekonfiguraciju.
U prvom poglavlju „Antika oko nas“, autorka se bavi antikom u našoj svakodnevici, otvarajući gledište o dvostrukoj značenjskoj zavisnosti – naše sadašnjosti od antičkog mita i njegovog izvornog značenja, tražeći u asocijacijama na mitološke teme kredibilitet, poverenje i garanciju; s druge strane reč je zavisnosti antičkog mita od naše sadašnjosti kroz novo, učitano značenje, oformljeno u odnosu na savremene ideologije koje antički mit na taj način „kolonizuju“.
Na primeru sporta, autorka povezivanje sa antikom dovodi u vezu sa formiranjem diskursa suprematije belog čoveka kroz nadovezivanje na izmišljene tradicije i njihovu aproprijaciju, kao što je to bio slučaj sa Olimpijskim igrama 1936. godine. Lada Stevanović je na primeru Olimpijskih igara maestralno pokazala mogućnost analize upotrebe mita o antici kroz primenu teorije Hobsbauma i Rejndžera o izmišljanju tradicije kroz uspostavljanje lažnih kontinuiteta u skladu sa dominantnim društveno- političkim okolnostima.
Poglavlje o čitanju Antigone – „Antigonine pobune“ – uvodi nas u teorijska i filozofska razmatranja o Sofoklovoj tragediji, inaugurisana Hegelovim i Kjerkegorovim pogledima usmerenim na sukobljenost polisa i oikosa. U ovom poglavlju, autorka otvara polifoniju akademskih pristupa Antigoni, koja omogućava, razumevanje Sofoklove tragedije u antičkom kontekstu, ali i njeno čitanje u savremenom kontekstu i u skladu sa potrebama sadašnjice. Čitanje u antičkom kontekstu zasniva se na studijama Frome Zejtlin i Gejl Holst- Varhaft, dok teoretsko promišljanje izvan antičkog konteksta autorka sagledava kroz misao istaknute feminističke teoretičarke Džudit Batler. Autorka razdvaja dva glavna toka u okviru pristupa Antigoni – filozofsko iščitavanje od Hegela, preko Kjerkegora, do Lakana i njegove učenice Lis Irigare zaključno sa Džudit Batler koji postavljaju u svoj fokus subverzivnu moć žene u odnosu na dominantni diskurs države i zakona otelotvorenih u muškom principu vladanja. U odnosu na Hegelovu subverzivnu i preteću figuru pobune, savremena filozofska teorija je ponudila čitanje Antigone kao feminističke političke figure u odnosu na moć države koja inkorporira srodstvo i na njemu se zasniva. Uz bogati teorijski pristup, autorka pruža mogućnost za tumačenje recepcije Antigone i u drugim žanrovima, poput stripa i pozorišta, pružajući uvid u čitanje antike i na asocijativnom nivou, u stripu ili u predstavi Nikite Milivojevića.
U trećem poglavlju pod nazivom „Žensko upisivanje“, autorka kroz prizmu savremenog iščitavanja Medeje i Penelope u književnosti (Medeja Kriste Volf i Penelopijada Margaret Atvud), otvara važna pitanja o značaju revizije mita. Stanovište o svrsishodnosti reinvencije mita u okviru novih kritičkih paradigmi, autorka zasniva na postojanju različitih verzija mita još u antici, ističući da savremene revizije treba sagledavati kao „istraživanje zaboravljenih, alternativnih tradicija usmerenih na preispitivanje verzija koje su dominantne, kao i na procese stvaranja mitova“ (Stevanović 2020, 78). Značaj ovog savremenog pristupa novom iščitavanju antike, autorka analizira kroz detektovanje različitih supstrata mita, koji su postojali još u antici u slučaju Medeje, i njihovim poređenjem sa alternativnim savremenim verzijama Medeje. Kao i Penelopijada Margaret Atvud, koja je poslužila kao mustra za razumevanje novog ispisivanja mita u okviru drugih kritičkih paradigmi, žensko upisivanje u mit predstavlja feminističku tradiciju revizije mitova, koja kao diskurzivna tehnika podriva ideju o uniformnosti jednog mita, a samim tim o njegovoj hegemoniji.
U poglavlju „Antički mit i teorija“, autorka se ponovo vraća na preispitivanje dominantnih tokova recepcije nauke u teoriji, ističući ovog puta psihoanalizu kao važno polazište za izučavanje antičkog mita. Ovde vidimo kako je Frojdova teorija o Edipovom kompleksu doprinela stvaranju novog mita, konstruisanog za objašnjenje jedne psihološke pojave. Kulturološka kritika na tragu čuvenog Vernanovog teksta „Edip bez kompleksa“ odnosi se na Frojdovo zanemarivanje celokupnog korpusa mitova o Edipu birajući samo one koji se uklapaju u njegov sistem asocijacija.
Autorka sa svog stanovišta antropologije klasičnih svetova ističe polivalentnost antičkog mita koja je omogućavala brojne varijacije u odnosu na pripovedača, publiku ili okolnosti, stojeći u oštrom kontrastu u odnosu na savremena učitavanja mita koji se uniformiše i samim tim hegemonizuje u okviru dominantnog diskursa kao jednoznačan. S druge strane ona ističe da revizija mita kao feministička praksa pruža dragocen dodatak trenutnim tenzijama u dekolonijalizmu čiji ekstremi vode ka potpunom odbacivanju i cenzurama patrijarhalnih narativa. Kao odgovor na ovaj trend, revizija mita pruža uvid u dijalošku formu odnosa prema istoriji, ne kroz brisanje i zamenu već kroz dodavanje feminističkog čitanja mita, stvarajući jednu vrstu narativnog palimpsesta.
Poslednje poglavlje „Od narodne do popularne kulture“ na uzbudljiv način, kroz antropološku analizu crnog humora i jezgrovit teoretski pristup ovoj problematici analizira duboko ukorenjenu vezu između smeha i smrti u karnevalskim proslavama antičkog kulta boga Dionisa. Razumevanje konteksta antičkog rituala, ali i paralele u srpskoj narodnoj tradiciji u kojima dolazi do spoja smeha i smrti, autorka koristi za čitanje savremenog srpskog filma. Odabir filma Maratonci trče počasni krug, kao oglednog primera za pristup crnom humoru u popularnoj kulturi i karnevalskoj pozadini ovog antičkog rituala usmerenog na proslavu obnove života, predstavlja ubedljiv zaključak o kompleksnosti veza između savremenosti i antike kao i o sveprisutnosti antike u našem životu, počev od nivoa tendencioznog marketinga do metanivoa nesvesnog kroz proces kulturacije i internalizaciju antičkog mita.
U svom pristupu Lada Stevanović je razvila svojevrsnu dijalektiku antike, koja je ovaj pojam preispitala u kontekstu njegove večite promene i menjanja, dolazeći do nove značenjske celine pojma kroz suprotstavljenost sinhronog i dijahronog značenja mita – u kontekstu doba kada je mit nastajao i kada su se njegovi glavni putevi formirali, i u kontekstu doba koje je mit iznova izmislilo uklapajući ga u dominantne ideološke tokove savremenosti. Polimorfnost antičkog mita koja se može čitati kroz brojne teoretske pristupe i filozofske škole, kako je to Lada Stevanović pokazala u svojoj izuzetnoj studiji, ostaje pokazatelj daljih puteva naučnih istraživanja u razumevanju „različitosti i promenljivosti ljudskih vrednosti i društava“ (Stevanović 2020, 12).
Larisa Orlov Vilimonović
