01.02.14
Muzika – način da svet razumemo i na njega utičemo
Etnoantropološki problemi
Inspirativna i tematski izuzetno značajna monografija Muzika sveta kao novi oblik tradicije Marije Ristivojević, naučnog saradnika Instituta za etnologiju i antropologiju pri Odeljenju za etnologiju i antropologiju Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu, za predmet ima antropološku analizu fenomena muzike sveta. S tim ciljem, autorka je preduzela zahtevan zadatak tumačenja značenja samog termina world music, u domaćim i inostranim okvirima, kao i sagledavanja percepcija i upotreba koncepta od strane muzičara i publike, a osnovna teza mogla bi se iščitati iz tvrdnje autorke da "muzika predstavlja složen kulturni fenomen koji istovremeno proizlazi iz specifičnog sociokultunog konteksta, ali ga u velikoj meri i kreira" (str. 9). Muzika, ukratko, predstavlja deo kulture, deo društva čime postaje i plodno tle za antropološka proučavanja kojima Marija Ristivojević doprinosi brojnim radovima, kao i ovom aktuelnom i zanimljivom studijom.
Antropologija muzike naslov je poglavlja koje čitaoca uvodi u pregled teorijskih razmatranja muzike kao kulturnog fenomena u antropološkoj tradiciji, pri čemu antropologija muziku "ne kojeg proizlazi i koji delom konstruiše. Pružanjem detaljnog uvida u razvoj antropološkog interesovanja za polje muzike, koja je prvobitno bila orijentisana ka "egzotičnom" i "geografski udaljenom"; preko zaokreta koji je pedesetih godina XX veka u fokus antropologije uveo posmatra kao skup nota, zvuk, melodiju, niti kroz njene estetske vrednosti, već je tretira kao specifičnu društvenu aktivnost koja nastaje kao proizvod odredene kulture, vremena i prostora" (str.11). Muzika se, naime, može razumeti kao izraz interakcije ljudi i kulture, zbog čega je neophodno, kako autorka apostrofira, paralelno proučavati i muziku i njenu "pozadinu", tj. kontekst iz Zapad s kojim je promenjena i percepcija "drugog", ali i otpočelo proučavanje muzike kao zasebnog strukturalnog sistema sačinjenog od medusobno isprepletanih elemenata; ili, pak, funkcionalističkog pristupa zasnovanog na analizi uloga i funkcija muzike u nekoj zajednici; sve do kasnije orijentacije ka proučavanju uticaja koji muzika ostvaruje na formiranje diskursa kada biva sagledavana i kao aktivni činilac, tj. i kao "produkt" i "proizvodač", autorka pokazuje način na koji je koncept muzike prešao put od stabilnog i postojanog fenomena, sve do fluidnog koncepta koji se definiše putem označavanja što će uspeti i da pokaže na više primera.
Muzika kao predmet proučavanja domaće etnologije/antropologije, naslov je potpoglavlja, u kojem Marija Ristivojević preispituje razvoj antropološkog proučavanja muzike koji je kod nas otpočeo potragom za "drugim" u ruralnoj sredni. Autorka podseća da su interesovanja, mahom, išla u pravcu "tradicionalne muzike" kao one koja je trebalo da ponudi što obuhvatniju sliku srpske tradicijske kulture, u funkciji uspostavljanja nacionalnog identiteta. Medutim, autorka apostrofira konceptualni problem koji se može svesti na pitanja odredenja tradicionalne muzike, pitanje granica, kao i toga ko uspostavlja date granice… i dovodi ga u vezu sa savremenim periodom kada bi pitanja mogla biti sadržava u suštinskom: šta je danas, u doba intenzivnih kulturnih kontakata i brze razmene informacija, tradicionalna muzika? Dalje, Teorijski okvir, kao posebno potpoglavlje, nudi teorijske osnove Džona Blekinga i Lorana Obera koji se slažu u oceni da je proučavanje muzike izvan kulture nepotpuno. Za Blekinga muzika je rezultat društva i kulture; ona ih izražava kroz odredene forme, dok pripadnicima odredene zajednice omogućava da medusobno komuniciraju, ali i da putem muzike saopštavaju odredene poruke. Jedna od niti vodilja u monografiji, prema rečima autorke, jeste i Oberovo shvatanje muzike kao načina da svet razumemo i da na njega utičemo, pa tako svako promišljanje kulture podrazumeva i promišljanje muzike kao dela kulture. Ona je, ukratko, fenomen koji iz date kulture proizlazi, ali koji je i kreira, na čemu i autorka posebno insistira.
Potpoglavlje pod naslovom Koncept muzike sveta posvećeno je preispitivanju nekoliko važnih pitanja. Prvo koje se nametnulo obradeno je u posebnom potpoglavlju Za ili protiv? U njemu autorka uspešno osvetljava mnogobrojne polemike vodene oko odredenja muzike sveta, a koje se u najkraćem mogu svesti na stav pojedinih autora da se radi o diskriminatornom odnosu prema onome što nije Zapad i zapadno, dok drugi u prvi plan ističu da se na ovaj način postiže da se i manje poznati muzički oblici čuju medu za padnim zvucima. Naredno potpoglavlje posvećeno je odgovaranju na pitanje postavljenom u njegovom naslovu World music kao zvuk Trećeg sveta? Fenomen muzike sveta vezuje se, mahom, za antikolonijalističke pokrete i borbu za ljudska prava manjina koje su uglavnom poticale iz zemalja Trećeg sveta. Autorka, shodno tome, postavlja niz značajnih pitanja, poput: zašto se world music poistovećuje sa zemljama u razvoju; kome je prevashodno namenjena muzika sveta (domaćoj ili inostranoj publici); ko odabira kako će zvučati ta muzika, odnosno šta će biti odabrano kao autentično i da li se, u suštini radi, o odnosima moći i o diktatu tržišta? U nastojanju da odgovori na neka od njih, autorka ističe da je razvoj svetske world music scene umnogome doprineo mogućnosti da se čuju i "druge" muzike širom sveta, ali i da je istovremeno, u većini slučajeva, upravo zapadno tržište to koje odreduje "koje će se muzike čuti i na koji način" (str. 37), te da su zakoni tržišta bitan faktor kako u datoj klasifikaciji, tako i u popularizaciji muzika pod ovom odrednicom. Muzika sveta kao identitetski marker naslov je poslednjeg potpoglavlja u ovom odeljku. Autorka u njemu, u najkraćem, ističe da se radi o hibridnoj muzičkoj tvorevini i da je ona rezultat mnogostrukih ukrštanja, različitih kulturnih uticaja, kao i to da se u odredenju samog fenomena nameće oznaka globalno, ali i da pored toga figurira najpre kao etnička, lokalna i kulturna oznaka. Muzika, dalje, mora biti shvaćena i kao značajno sredstvo komunikacije putem kojeg se ispoljavaju identiteti pa, tako, može predstavljati i specifičan izraz kroz koji etničke grupe teže isticanju vlastite posebnosti ili kolektivnog identiteta. "Muzika sveta je tako ujedno i lokalna i translokalna, i hibridna i autentična kategorija u zavisnosti od perspektive iz koje se posmatra" (str. 40), a plasiranje odredene muzike kao, primera radi, balkanske nema za cilj da ukaže isključivo na geografsku odrednicu, nego i na kulturnu oznaku naročito kada se radi o percepciji "sa strane". U nastojanju da odgovori na neka značajna pitanja koja postavlja, autorka ističe da se pitanje "autentične", "tradicionalne" muzike umnogome tiče problematizovanja samog koncepta tradicije, pri čemu ona za Obera predstavlja zabludu kada se posmatra u kategoriji nepromenljivog zbog čega ističe problem odredenja, odnosno klasifikacije i označavanja muzike kao tradicionalne. Sledstveno tome, autorka postavlja niz pitanja koja su doprinela nejasnoći samog pojma, poput: ko odreduje da li će neka muzika biti etiketirana kao tradicionalna; na osnovu kojih merila; kako se odredena muzika ocenjuje kao autentična i izvorna? Pored ovih, autorka postavlja i značajno pitanje: za koga se muzika sveta proizvodi – za inostranu ili domaću publiku? Odgovaranje na ovo pitanje, naime, otvara mogućnost istraživanja i kompariranja percepcija konzumenata i muzičkih tvoraca, kao i marketinških kampanja koje promovišu konkretnu muziku.
World music i/ili etno muzika u Srbiji naslov je posebnog poglavlja u kojem autorka analizira interpretacije percepcije muzike sveta i etno muzike (termin koji je sve češće u upotrebi) onih koji se njome bave. Polazeći od "kriznih" devedesetih godina XX veka, autorka ukazuje na isticanje tradicije kao elementa etničkog ujedinjenja kada i započinje interesovanje za muziku označenu kao etno ili tradicionalnu ili, pak, world music. Uočeni "konfuzni" odnos u domaćoj sredini izmedu koncepta world i etno, kako ističe autorka, razmatran je kroz dve perspektive: percepciju onih koji muziku stvaraju, ali i onih koji je konzumiraju, što je vodilo analizi postojanosti datih koncepata, tj. promenljivosti i kontekstualne zavisnosti. Shodno tome, autorka preduzima analizu načina na koji izvodači muzike sami sebe doživljavaju kroz muziku koju stvaraju, kao i na koji način doživljavaju druge. Od ukupno tri ispitanika koji se bave etno muzikom, dve ispitanice pripadaju grupama Moba i Jelek, dok je treći ispitanik član grupe Putujući ćututuk – putujuće korenje. Odredenje muzike i ciljevi bila su prva pitanja kojima se autorka posvetila, potom je na osnovu odgovora ispitanika usledilo i preispitivanje srpske etno muzičke scene i popularizacije etno muzike. Poslednje preispitivano pitanje bilo je, upravo, World music i/ili etno? Ono što je analizom pokazano jeste da su termini world music i muzika sveta poznati u domaćoj javnosti, ali da nisu rasprostranjeni u velikoj meri. Sa druge strane, upotreba termina etno muzika rasprostranjen je kako u svakodnevnom govoru, tako i u marketinškim strategijama s ciljem promocije "tradicije"…
World music u svetu naslov je poglavlja u kojem se autorka fokusira na percepcije i upotrebe koncepta world music u kontekstu svetske muzičke scene. Ukratko, autorka nastoji da istraži šta se pod ovim terminom podrazumeva na Zapadu, koji izvodači i muzički pravci se pod njega podvode, kako oni doživljavaju tu muziku, zašto se njome bave, na kojem jeziku je njihov repertoar... Izbor analizirane percepcije označene muzike sveden je na Afriku, Latinsku Ameriku i Aziju, a ovakva klasifikacija za osnov ima najpre geografsku konotaciju budući da su izvodači i muzičke grupe povezani sa datim prostorima. Tako je potpoglavlje Beli ambasadori šarene muzike sveta posvećeno zapadnim muzičarima koji se na različite načine povezuju sa konceptom world music. Reč je o Polu Sajmonu, Dejvidu Birnu i Piteru Gabrijelu.
Afropeja naslov je potpoglavlja u kojem autorka razmatra "izvor" world music industrije – Afriku i njene najproslavljenije predstavnike poput: Fele Kutija, Jusu N’Dura i Čeba Kaleda. U potpoglavlju Zvuci Afrike preko Okeana u kojem autorka razmatra odnos afričke i kubanske muzike, kao i "povratak" muzike, na prvom mestu, u Senegal, ali i njen dalji razvoj koji je bio u direktnoj zavisnosti od društvenih prilika. Ovo potpoglavlje bilo je orijentisano i ka rege muzici, tj. ka njenom nastanku, razvoju i osnovnim idejama koje prenosi. Završno potpoglavlje naslovljeno je Zvuci Istoka i predstavlja analizu muzičkog delovanja najprominentnijih predstavnika, kao što su: Ravi Šankar, Nustah Fateh Ali Kan i Ofra Haza. Na označeni način autorka je, izmedu ostalog, uspela i da dekonstruiše predstave o esencijalnoj povezanosti muzike i mesta i shvatanje po kojem neka muzika pripada jednom prostoru, ali i da ukaže na probleme sa kojima se susreću umetnici u lokalnim sredinama.
Potpoglavlje pod naslovom World music u komparativnoj perspektivi usmereno je ka poredenju domaće i svetske world music scene u pogledu prihvaćenosti i rasprostranjenosti termina, kao i njegovog značenja kroz percepcije onih koji pripadaju datim sredinama. Uočavanju zajedničkih elemenata autorka pristupa kroz kontekst globalizacije koji se različitim sredinama nameće kao zajednički. Kada se radi o zapadnom kontekstu, autorka apostrofira da je koncept prihvaćen i rasprostranjen, ali da je istovremeo i nedovoljno jasan, te da se radi o "muzičkom hibridu" nastalom na temelju mešanja više različitih i ranije nespajanim muzika ili tehnologizovanjem tradicionalnih muzičkim tvorevina. Iz svega navedenog, autorka izvodi zaključak da se pri odredenju toga šta će pripasti korpusu muzike sveta, umnogome, rukovodi idejom šta je popularno, tj. šta bi moglo postati popularno i kao takvo prodati. Ukoliko se ostane u domenu upotrebe termina, onda je važno istaći i to da postoje sličnosti izmedu domaćeg i inostranog konteksta. Naime, iako domaći ispitanici koriste termin etno, ne world music, i pod njega je moguće podvesti, pa i "poturiti" mnogo toga kroz upotrebu odrednica poput: tradicionalno, koreni, preci, kulturno naslede… Sličnost se odgleda i u tome što domaći muzičari, kao i inostrani, interpretiraju sopstveno kulturno naslede i koriste istu retoriku koja zagovara vraćanja tradiciji, vlastitom kulturnom bogatstvu, nasledu… Kada se radi o konceptu muzike sveta u Srbiji, autorka dolazi do podataka da je ova muzika sve popularnija, ali da u terminološkom smislu dominira "etno trend", a datu prevagu autorka objašnjava i kroz širi sociokulturni kontekst, tj. kroz društvena kretanja koja su u skorijoj prošlosti doprinela "ponovnom okretanju tradiciji, tradicionalnim vrednostima, pri čemu je prefiks etno postao svojevrsni pokazatelj i potvrda da je nešto tradicionalno, tj. "narodno"" (str. 121). Dalje, ukazivanjem na to da se muzika sveta kao koncept na Zapadu prihvaćen, ali i kritikovan, autorka se iznova vraća pitanju odnosa muzičara i njihovih zapadnih saradnika, tj. ko zapravo "pravi" world muziku i za koga? Ono što je evidentno, smatra autorka, jeste "neophodna pomoć" koja dolazi sa Zapada, ali predlaže videnje po kojem u kreiranju muzike sveta učestvuju i muzičari i njihovi zapadni saradnici. Kada je reč o definisanju grupacija za koju se ta muzika pravi u domaćim okvirima, onda se razlika u odnosu na inostrani kontekst u kojem prevagu odnosi publika na Zapadu svodi na činjenicu da su domaći izvodači okrenutiji domaćoj publici. Autorka, takode, uočava i zanimljivu težnju ispitanika da se kultura posmatra kao roba za izvoz čime je, dalje, moguće dovesti u vezi sa kategorijom world music koju autori pre posmatraju kao marketinšku kategoriju nego kao žanr muzike.
Završna razmatranja autorka koristi da još jednom istakne da različiti pojedinci muzici mogu pridodati različita značenja, kao i to da ona izražava odredeni identitet, tj. identitete, te da se oni ne mogu izgubiti, kako to smatraju kritičari globalizacije, budući da je reč o fluidnom konceptu. Ono što jeste moguće odnosi se na mogućnost transformacije, tj. prelaženja iz oblika u oblik. Autorka zaključcima pridodaje i stav da ni u odnosu izmedu tradicije i modernizacije, tj. upotrebe tradicionalnog i prakse miksovanja i hibridizacije nema kontrasta. "Kako je i sama tradicija svojevrstan "miks", tako je i world music samo jedan "miks miksova"" (str. 137). Dalje, autorka izvodi i zaključak da su kategorizacije pre lokalne nego globalne, te da ih kao takve treba i posmatrati, i da kategorije kao što su muzika sveta i etno muzika valja shvatiti kao relativne, ne apsolutne zbog čega autorka podseća na Oberov stav da muzika nikada nije bezazlena i da zapravo govori o društvu i vremenu u kome je nastala.
Ljubica Milosavljević
01.01.14
Antropologija
Knjiga o kojoj je ovde reč predstavlja preradenu verziju istraživanja koje je, tokom 2008. godine, Marija Ristivojević sprovela u okviru svojih master studija na Odeljenju za etnologiju i antropologiju. Inače, M. Ristivojević je temom muzike nastavila da se bavi i na doktorskim studijama, istražujući ulogu muzičkog pravca novi talas na formiranje lokalnog beogradskog identiteta, i tako postala jedan od retkih mladih eksperata za pitanja odnosa muzike i kulture u domaćoj antropologiji.
Savremena muzika je, do sada, retko bila predmet antropološkog/etnološkog izučavanja u našoj zemlji. Jedino je tradicionalna muzika kod nas imala status predmeta istraživačkog interesovanja, ali pre svega u okviru etnomuzikologije, discipline čiji je jedan od osnovnih zadataka prezervacija tradicionalnih muzičkih formi (o tradiciji bavljenja muzikom u domaćoj etnologiji, odnosno etnomuzikologiji autorka piše u poglavlju "Antropologija muzike"). U tom smislu, M. Ristivojević nam donosi nešto novo, i to iz dva osnovna ugla. Prvo, ona u svojoj knjizi pristupa temi muzike iz jedne tipično antropološke perspektive, posmatrajući world music kao "složen kulturni fenomen koji istovremeno proizilazi iz specifičnog sociokulturnog konteksta, ali [koji] ga u velikoj meri i kreira" (str. 9, kurziv moj), narušavajući time dosadašnju tradiciju bavljenja muzikom u našim "etno" disciplinama, u kojima se, zapravo, sve vreme, kroz muziku tragalo za potvrdom kulturne autentičnosti (v. na str. 17). Drugo, odabir baš world music fenomena sigurno nije slučajan, jer je on, sam po sebi, antropološki intrigantan i to na različitim nivoima. Ova novostvorena muzička kategorija (prema autorki, ona se razvija polovinom osamdesetih godina XX veka) iza svog imena krije neke nejasne vrednosti, predstave, muzičke i tehničke kombinacije i varijacije, prostorne domete i modele inspiracije, pa se može okarakterisati kao jedan od postmodernih fenomena par excellence. Hvatanje u koštac sa takvim fenomenom, priznaćemo, nije nimalo lak poduhvat, posebno za antropologe, koje mogu zanimati različiti aspekti njegove pojavnosti, kao jednog specifično kulturnog, a ne samo muzičkog fenomena.
Svoj osnovni cilj – tumačenje termina world music u stranom i domaćem kontekstu – autorka postiže ukrštanjem stavova o muzici sveta (i etno muzici); s jedne strane, prikupila je mišljenja koja je dobila posredstvom intervjua sa svojim srpskim ispitanicima koji se bave muzikom koja se u Srbiji kolokvijalno karakteriše kao etno muzika. Sve to pod pretpostavkom da je etno muzika u stvari jedan oblik world music fenomena, odnosno sa ciljem da taj nejasni odnos izmedu ova dva pojma u domaćem kontekstu rasvetli kroz dve perspektive – stvaralaca i slušalaca. S duge strane, da bi što obuhvatnije shvatila i predstavila proučavani fenomen, M. Ristivojević pribegava komparaciji domaćih predstava sa predstavama nekih od najistaknutijih predstavnika ovog muzičkog "pravca", kao što su Pol Sajmon, Dejvid Birn, Piter Gabrijel, ali i Fela Kuti, Jusu N’Dur, Čeb Kaled. Dopunu razumevanja ovog fenomena, mimo izlaganja pomenutih mišljenja, autorka pronalazi, pre svega, u teorijskom doprinosu dva eminentna proučavaoca muzike, čija su najznačajnija dela prevedena i na srpski jezik – Džona Blekinga i Lorana Obera. Ukratko, razmatranje perspektiva iz kojih muzičari i slušaoci vide world music fenomen provlači se kroz čitavu knjigu i predstavlja njenu glavnu okosnicu.
Svakako, neodvojiv koncept od fenomena world music je koncept tradicije, kao onaj iz koga se, uglavnom, crpi stvaralaštvo u ovoj muzičkoj oblasti, i njegovoj problematizaciji autorka posvećuje dobar deo svoje studije. M. Ristivojević, dakle, ukazuje na različita tumačenja i upotrebe ovog pojma, uključujući tu, izmedu ostalog, i definicije i razmišljanja koja na datu temu postoje u antropološkoj literaturi, zajedno sa pomenutim interpretacijama tradicije od strane muzičara i slušalaca muzike sveta. Mislim da je model prema kome se stvara ova vrsta muzike u knjizi ponuden kao dobar primer manipulisanja pojmom tradicije: "...neohodno je izboriti se najpre za vidljivost i prepoznatljivost, što se postiže upravo potenciranjem onih elemenata koji pružaju doživljaj jedinstvenosti" (str. 40); primer izmišljanja novih tradicija jasno se može prepoznati u preoblikovanju postojećih muzičkih tradicija prema zahtevima tržišta. Medutim, M. Ristivojević se, ipak, na kraju ograduje od pokušaja davanja konačnog odgovora na pitanje šta se uopšte može okarakterisati kao "tradicionalna" muzika i gde se može postaviti granica izmedu tradicije, "novih oblika tradicije" i potpuno novih popularnih muzičkih formi. Ona nastoji da mapira značenja koja se tradiciji pridaju u domaćem i stranom okruženju.
Iako je primarni cilj istraživanja jasno omeden, neizbežno je fenomen ove vrste smestiti u širi kontekst njegovog nastanka i razvojnih puteva, kao i društvenih/kulturnih uticaja koji na dati razvoj utiču, što je, u knjizi, i učinjeno. Osvrćući se na svetsku world music scenu, autorka želi da pokaže da se radi o veoma komplikovanom fenomenu, koji u predstavama izvodača i slušalaca klizi na relaciji globalno – lokalno, autentično – hibridno. No, uprkos njegovoj "hibridnosti", autorka koncept world music "sagledava kao svojevrstan identitetski marker putem kojeg se konstruišu i reprezentuju kulturni, etnički i lokalni identiteti" (str. 27). Datu ideju autorka možda najjasnije ilustruje u onom delu knjige gde govori o antikolonijalističkim pokretima i borbama za prava manjina (uglavnom u zemljama Trećeg sveta), navodeći da se u njima može pronaći jedan od idejnih katalizatora fenomena world music. Pri svemu tome, umetanjem pitanja odnosa tzv. "Zapada" prema nezapadnim delovima sveta, kao i onih koja se dotiču odnosa moći koji postoje u muzičkoj industriji ovog tipa, autorka navodi na razmišljanje o eksploatatorskim elementima ovog muzičkog pravca i o vraćanju na problem egzotizacije drugih, odnosno nezapadnih muzičkih načina izražavanja, ali sa aspekta komercijalne dobiti, odnosno kroz stanovišta koja na world music gledaju kao na marketinšku kategoriju.
Otklanjajući se od vrednosnih procena, prihvatajući definiciju identiteta kao fluidnog koncepta koji se ne može izgubiti nego samo menjati forme, tj. doživljavati transformacije, i posmatrajući tradiciju kao "svojevrstan ’miks’, a world music kao ’miks miksova’", autorka u jakom relativističkom maniru završava svoje istraživanje, predstavljajući pitanje koje prožima čitav rad – "šta je za vas etno, a šta world music" – kao zapravo lažnu ili bar ne toliko važnu dilemu. Pročitajte.
Ivana Gačanović
