Potraga za ukradenom istorijom

07.07.10 Politika

Iako je od pljačke naše arhivske građe proteklo skoro sedamdeset godina, najveći broj ukradenih dokumenata još nije vraćen u Srbiju

Vojislav M. Jovanović – Marambo pažljivo je zabeležio šta je sve odneto iz naših arhiva i u kojoj količini tokom Drugog svetskog rata. Pedantno je zapisao koliko građe je ekspedovano bečkom Rajhsarhivu tokom oktobra i decembra 1943. godine iz arhiva Banata, Petrovaradina i Zemuna, a koliko je te iste građe 31. oktobra 1947. vraćeno u Srbiju. Prema autentičnim austrijskim dokumentima, koji približno odgovaraju i procenama naše Restitucione delegacije, u Beč je prispelo oko 214 do 255 tona, ili najmanje 21 do 25 vagona arhivskog materijala. Od tog obilja, U Srbiju je vraćeno 106 sanduka, što je samo jedan vagon ili tek deseti deo otetog.

Ovo su podaci iz knjige dr Vojislava M. Jovanovića „Potraga za ukradenom istorijom”, koju je objavila Izdavačka knjižara „Jugoistok” iz Beograda. Knjigu je za štampu priredio Vladimir Davidović, a predgovor napisao akademik Vasilije Krestić. Jovanovićev izveštaj o pljački srpskih arhiva za vreme nacističke okupacije pojavio se prvi put 1974. godine (iako je napisan još 1950) u „Zborniku za književnost i jezik” Matice Srpske, pod naslovom: „Jugoslovenske arhive u Drugom svetskom ratu – Beograd i Srbija”. Sada, šest decenija posle nastanka, Jovanovićev rukopis pojavljuje se prvi put u celini u knjizi „Potraga za ukradenom istorijom”.

Iako je od pljačke proteklo skoro sedamdeset godina, ističe Petar Đurić, veliki broj ukradenih dokumenata još nije vraćen u Srbiju. Jugoslovenske institucije su, koliko je poznato, poslednji put 1973. godine tražile od Austrije restituisanje zaplenjenih arhiva, povodom pedesetogodišnjice arhivskog sporazuma, sklopljenog daleke 1923, potvrđenog protokolom iz 1958. U otvorenom pismu upućenom austrijskoj ambasadi, najviše jugoslovenske naučne ustanove zahtevale su ispunjenje obaveza preuzetih međunarodnim pravnim sporazumima. Ništa se, međutim, nije dogodilo, zahtev je nestao u birokratskom natezanju i potonuo u diplomatskoj močvari.

Svi podaci su, ipak, sačuvani zahvaljujući dr Vojislavu M. Jovanoviću (1884–1968), istoričaru književnosti, poznatom po pseudonimu Marambo. U Prvom svetskom ratu (1914–1915) radio je u Presbirou srpske vrhovne komande. Potom je bio šef Presbiroa srpske vlade u Londonu i Vašingtonu. Po završetku rata bio je urednik „Srpskog književnog glasnika” (1920–1921), pa saradnik „Politike” (1921–1922). Zatim se zaposlio u Arhivi i Istorijskom odeljenju Ministarstva inostranih poslova. Bio je generalni konzul u Rimu (1927), pa savetnik poslanstva u Beču, Bernu i Londonu, gde je bio i otpravnik poslova. Dužnost načelnika Glavne arhive Ministarstva inostranih poslova obavljao je od 1937. do izbijanja rata 1941. godine.

Svestranog obrazovanja, širokog intelektualnog interesovanja i pouzdanih znanja, kaže akademik Vasilije Krestić, Jovanović se deceniju i po bavio problemima koji se tiču arhiva i arhivističke delatnosti. Stručno i naučno osposobljen za arhivističke poslove, on je, kao malo ko u našoj sredini, poznavao sve značajnije arhivske fondove i zbirke u čitavoj bivšoj Jugoslaviji, posebno u Srbiji. Stoga, nimalo slučajno, on se prihvatio zadatka da napiše podrobnu istoriju dobro organizovane i bezobzirne pljačke naših arhiva od strane Austrijanaca i Nemaca za vreme rata 1941–1945. godine. Tog odgovornog i mukotrpnog posla nije se poduhvatio iz trenutnih dnevnopolitičkih potreba, nije radio u žurbi da bi zadovoljio bilo čije zahteve, već stoga što je smatrao da je nužno, radi istorije, da bude zabeleženo i upamćeno kako su se Austrijanci i Nemci, kao okupatori i kao pripadnici civilizovanijih i kulturnijih naroda Evrope, pokazali kao prvorazredni vandali u odnosu na značajno kulturno dobro jednog naroda i jedne države, kakvi su arhivi.

Kao odličan poznavalac arhiva, Jovanović je bio konsultant Državne delegacije FNRJ za restituciju arhivske građe opljačkane od Austrijanaca i Nemaca u vreme Drugog svetskog rata. Imao je uvid u austrijsku i nemačku dokumentaciju koja se ticala pljačke naših arhiva. Zahvaljujući tome, njegova knjiga „Jugoslovenske arhive u Drugom svetskom ratu” napisana je, gotovo, isključivo na osnovu austrijskih i nemačkih izvora.

– Knjiga je, bez sumnje, pouzdano svedočanstvo o jednom ružnom i tužnom vremenu i o ljudima tog vremena, kojima su politika i ideologija pomutili svest. Ona je prava drama zasnovana na činjenicama sa tragičnim ishodima u kojoj su žrtve arhivi, arhivski fondovi i dokumenti neprocenjive naučne vrednosti. Osnovni motiv zbog kojeg su Austrijanci i Nemci krenuli u organizovanu pljačku srpskih arhiva bio je političke prirode. Opterećeni odgovornošću za izbijanje Prvog svetskog rata i za sva stradanja do kojih je došlo u tom ratu, verovali su da će u srpskim arhivima naći dokumente kojim će Srbiju i Rusiju, kao i njihove saveznike, učiniti odgovornim za rat i za sve njegove nedaće, a da će sa sebe skinuti odgovornost za silne ljudske žrtve i materijalna uništavanja – objašnjava Krestić.

Pitamo akademika Krestića u kakvom je stanju vraćena arhivska građa?

– Premda su mnogi arhivi koji su dospeli u ruke austrijskih i nemačkih arhivista prilikom pakovanja, transporta, raspakivanja i smeštaja u razne depoe bečkih arhiva i drugih za to određenih zgrada, najčešće bili u neredu, a nekada i u haotičnom stanju, rukovodstvo austrijskih arhiva, koje je bilo zaduženo da vrši restituciju, pobrinulo se da materijale određene za povraćaj dodatno ispretura i tek onda ih isporuči Restitucionoj delegaciji FNRJ – naglašava Krestić.

Iako je Jovanović knjigu nazvao „Jugoslovenske arhive u Drugom svetskom ratu”, ona se, najvećim delom, odnosi na pljačku srpskih, a tek u neznatnoj meri na pljačku slovenačkih i hrvatskih arhiva. Možda se i zato izdavač odlučio da prvom zasebnom izdanju knjige sada da naslov „Potraga za ukradenom istorijom”.

---------------------------------------------

Vatra progutala važne knjige

U bombardovanju Narodne biblioteke Srbije na Kosančićevom vencu, 6. aprila 1941. godine, uništena je riznica dragocene građe za političku, društvenu i kulturnu istoriju srpskog naroda. Nestali su mnogi unikati naših štampanih knjiga i jedinstvene zbirke dnevne štampe i časopisa, važnog izvora za srpsku istoriju 19. veka. Nepovratno je izgubljeno 1.390 rukopisa, od kojih su mnogi iz srednjeg veka.

Zoran Radisavljević

04.06.10

Knjiga dr Vojislava M. Jovanovića – Maramba „Potraga za ukradenom istorijom“ štampana je zahvaljujući angažmanu Vladimira Davidovića, savetnika u Ministarstvu pravde, ljubitelja istorije koji godinama traga za srpskim kulturnim blagom rasutim po svetu i Izdavačke knjižare „Jugoistok“ iz Beograda.

„Bombardovanje i spaljivanje Narodne biblioteke u Beogradu 6. aprila 1941. godine, odnošenje kompletne arhivske građe Kraljevine Srbije, pljačka arhiva još u Prvom svetskom ratu, zatim i u Drugom ne može se reći da je to slučajnost. Neko je to sistemski radio sa ciljem brisanja istorijskog pamćenja srpskog naroda,“ kaže naš sagovornik, dodajući da su Nemci tokom Drugog svetskog rata pljačkali arhive po celoj Jugoslaviji ali da je 95% arhivskog materijala iz srpskih arhiva.

„Nemci su i u Prvom svetskom ratu opljačkali arhive Kraljevine Srbije, odnosno Jugoslavije, a zatim su te arhive vratili po restitucionom ugovoru iza Prvog svetskog rata. Međutim, nisu tada uspeli a ni kasnije da ostvare svoj osnovni cilj da u tim dokumentima pronađu dokaze za ratnu krivicu Srbije za Prvi svetski rat. To je bio osnovni cilj zbog koga su pljačkali“, kaže Vladimir Davidović.

OPLjAČKANO 40 VAGONA ARHIVSKOG MATERIJALA
Pljačka srpskih istorijskih dokumenata u Drugom svetskom ratu predmet je knjige „Potraga za ukradenom istorijom“. Autor knjige, dr Vojislav Jovanović – Marambo (1848. - 1968.) bio je diplomata Kraljevine Jugoslavije, načelnik istorijskog odeljenja MID SFRJ do 1950. godine, profesor književnosti Univerziteta u Beogradu, dramski pisac i naučni savetnik SANU. Kako je dr Jovanović napisao, zadatak knjige je da utvrdi štetu koju su u toku Drugog svetskog rata arhive Srbije pretrpele od neprijatelja, pljačkom, uništavanjem, razvlačenjem, kao i zloupotrebom zaplenjenog arhivskog materijala.

„Prema njegovom izveštaju opljačkano je oko 40 velikih železničkih vagona. Knjiga sadrži ogroman spisak onoga što je opljačkano, na žalost, on nije potpun jer su Nemci odneli evidencione knjige, matične knjige, registre, vojne arhivalije. Najveći deo tog opljačkanog blaga završio je u Austriji jer je Beč bio centar za prikupljanje svega onoga što je opljačkano u Srbiji. Ogromna je odgovornost Bečkog državnog arhiva što je deo tih dokumenata uništen. Ali, deo dokumenata je i sakriven i nikada nije vraćen Jugoslaviji, odnosno Srbiji, mada postoje sasvim očigledne indicije da su ti dokumenti preživeli uništavanje i da se i danas nalaze u rukama Austrijanaca. O tome govore i članovi Restitucione komisije koja je nakon Drugog svetskog rata radila na rekonstrukciji opljačkanih fondova. Među istaknutim istoričarima članovima te komisije je i akademik Vasilije Krestić koji je napisao i predgovor za ovu knjigu“, kaže Vladimir Davidović.

„Restituciona delegacija je imala uvid u to šta je opljačkano i šta treba da bude vraćeno u našu zemlju. Međutim, pitanje povraćaja veoma se iskomplikovalo. Koliko su pljačkaši bili bezobzirni kada su vršili pljačku, toliko su još više pokazali drskosti kada je opljačkanu građu trebalo da vrate njihovim vlasnicima. Iznalazili su sve moguće načine da osujete posao naše delegacije. Pokušavali su da se oslobode obaveza koje su proisticale iz međudržavnih ugovora i želeli su da zadrže ono što im ni po kom osnovu nije moglo pripasti. Jovanovićeva knjiga predstavlja deo kriminalne istorije novijeg vremena. Ona je za nas od posebnog naučnog i kulturnog značaja zbog toga što sadrži ne samo popise arhiva, fondova, zbirki i serija koje su pljačkaši izneli iz zemlje, već i zbog toga što je pedantno navedeno šta je i koliko je restitucijom vraćeno a šta je i koliko je ostalo u posedu pljačkaša,“ napisao je akademik Vasilije Krestić, dodajući da „izvornu podlogu knjige čine autentični dokumenti koji ničim ne mogu biti osporeni.“ Od ukradenog materijala u Srbiji je vraćeno tek deset odsto arhivalija.

NESTAO ENGLESKI PREVOD
Knjiga „Ukradena istorija“ je bila završena 1950. godine, ali do danas nije ugledala svetlost dana. „Iako je knjiga bila primljena za štampu u SANU 1958. godine, nije bila objavljena. Takođe, rukopis je preveden na engleski ali je prevod nestao. Može se postaviti pitanje, zašto Jugoslavija a zatim Srbija nisu učinile ništa da se ova knjiga pojavi. Za postojanje ovog rukopisa znao je mali broj ljudi, a da akademik Mladen Leskovac nije knjigu objavljivao u nastavcima u Zborniku za istoriju jezika i književnosti Matice Srpske (1975-1976), možda bi i knjiga nestala,“ kaže Vladimir Davidović.
Posebno interesantan deo knjige je pljačka arhiva koji se odnose na Vojvodinu, ističe naš sagovornik. „Treći rajh je hteo da prikaže primat nemstva u Vojvodini. Pojam „nemstva“ je Treći rajh koristio za sva nemačka pitanja izvan Nemačke. U Vojvodini su želeli da dokažu da Nemci na toj teritoriji imaju vodeću ulogu u istoriji“, objašnjava Davidović.

NEMAČKA SIROTINjA U VOJVODINI
„Od početka osamnaestog veka, od vremena princa Eugena Savojskog, prvo u Baranju, koju je princ dobio na poklon za svoje ratne zasluge, pa u Banat i nadalje duž leve obale Dunava, neprestano je tekla reka nemačkih kolonista koji su mahom bili društveni balast u tadašnjim nemačkim kneževinama, sirotinja bez ikakvog imetka. Prema planovima austrijskog dvora, dugotrajnom kolonizacijom, uz ozakonjen sistem olakšica, trebalo je stvoriti demografsku premoć Nemaca nad starosedelačkim stanovništvom iz čega bi proistekao i privilegovani položaj doseljenika u srpskoj sredini. U toku okupacije Jugoslavije, nacisti su se nadali da će u njenim arhivama naći dokaze vodeće uloge Nemaca u vojnoj i političkoj istoriji Vojvodine, ali dokumenti su pokazivali da su izrazito domitnu ulogu u toku protekla dva veka na tom području imali Srbi“, napisao je dr Jovanović u knjizi.

Naš sagovornik, Vladimir Davidović dodaje: „Kad su shvatili da ne mogu dokumentima dokazati svoju tezu, oni su dokumente dali na uništenje. Srpski najznačajniji dokumenti, carske i kraljevske povelje našli su se na pijaci u Beču. Srpski istorijski dokumenti, carske i kraljevske povelje korišćene su za pakovanje krompira, pasulja, jaja, kupusa. To ukazuje da je cilj okupatora brisanje istorijskog pamćenja srpskog naroda.“„Odeljke knjige Vojislava Jovanovića poput ovog o „banatskim arhivama“ čitalac može da doživi kao najuzbudljivije kriminalističke priče. Međutim, Jovanoviću ni na kraj pameti nije bilo da od jedne kulturne tragedije ispreda kriminalističke skaske. O pljački naših arhiva on je pisao hladne glave i bez emocija... Pažljivo je popisao sve fondove, serije i zbirke dokumenata koji su ekspedovani iz Srbije u Beč i Berlin... Da to Jovanović nije uradio, danas ne bismo znali šta su sve Austrijanci i Nemci odneli iz naše zemlje kao ratni plen i pljačku,“ napisao je u predgovoru akademik Vasilije Krestić.
Naš sagovorni, Vladimir Davidović posebno ističe da je knjiga od izuzetnog značaja za brojne domaće istraživače, stručnu javnost jer su generacije istoričara stasavale ne znajući da ona uopšte postoji.„U priču o kulturnom blagu srpskog naroda rasutom po svetu ušao sam zahvaljujući akademiku Dejanu Medakoviću sa kojim sam imao čast da radim, istražujem. Pisao je o Srbima u Trstu, Sent Andreji, Beču, Zagrebu, rubnim područjima srpskog naroda, gde se nalazi veliki broj umetničkih predmeta koji su dokaz kvaliteta tog naroda i visokog stepena njegovog društvenog i kulturnog razvoja. Dobar deo tog blaga je još uvek u svetu, bez prave šanse da bude vraćen u Srbiju. Iako fizički nije u Srbiji važno je da to blago bude sastavni deo korpusa srpskog kolektivnog istorijskog pamćenja i dostupno srpskim istraživačima. Zahvaljujući knjizi sada će istraživači tačno znati gde šta mogu da traže, jer mnoge zemlje se ne ponose onim što su opljačkale pa i ne žure da to pokažu javnosti“, kaže Vladimir Davidović.

Ljiljana Sinđelić Nikolić