Put ka uspravnoj zemlji

01.01.16 Književna istorija

„Kritika je samo jedan trenutak istorije u koji ulazimo i koja nas vodi jedinstvu – istini pisanja“
Rolan Bart

U najskorijem ostvarenju iz oblasti kritike i istorije književnosti, Dragan Hamović opisuje celovekovni razvojni luk moderne srpske poezije i književne misli – od početka XX do prvih decenija XXI stoleća. Studije, rasprave i eseji u monografiji Put ka uspravnoj zemlji: moderna srpska poezija i njena kulturna samosvest podsećaju da poreklo književne kritike leži u slobodnoj stvaralačkoj interpretaciji književnosti, kao i samorazumevanju intelektualnog bića na duhovnoj i kulturno–istorijskoj vertikali jedne ili više zajednica.
Analogno „odgovornosti umetnika“ koju zagovara francuski istoričar umetnosti Žan Kler, Hamović, kao iskusni tumač, zrele i zaokružene književne misli i negovanog senzibiliteta, zahteva „odgovornost kritičara“. U okviru dinamičnih društvenih odnosa koji trenutno oblikuju srpsko kulturno polje, kritičar je, prema Hamoviću, zadužen za održavanje, rečnikom Pjera Burdijea rečeno, „kulturnog kapitala“. U kulturnoj politici koja odgovorno utvrđuje spoljašnja i unutrašnja svojstva kulturnog obrasca književna kritika, a s njom i književna istorija, moraju zauzeti istaknuto mesto.
S druge strane, Put ka uspravnoj zemlji opravdava uvid korifeja modernosti u srpskoj književnoj kritici, Ljubomira Nedića i Branka Lazarevića, da književna kritika predstavlja vid umetnosti jer stvara i prozire ono „što je skriveno u stvarima, što treba pronaći, i za šta treba inspiracije kao god i za stvaranje“.
Kao što je „svaki umetnik neophodno i kritičar“, kako tvrdi Branko Lazarević, tako je i „svaki kritičar u potpunosti i umetnik“. Nekoliko decenija kasnije i Rolan Bart, sa svog apartnog semiološkog stanovišta, zagovara nesputano, stvaralačko čitanje, oslobođeno svih uzusa, čak i autorske instance. Pomirivši u sebi vrednovanje i opis, analitički i narativno–poetski diskurs, dvadeset i tri Hamovićeve studije i rasprave u okviru ove monografije ispostavljaju se kao eseji, organski deo književnosti, pretvorene „u svog sopstvenog sudiju, a ne autoritet stran i suprotan duhu književnog stvaranja“. Filigranski izbrušenom rečenicom kao estetičkom činjenicom po sebi, analitičkom postupnošću i spremnošću da u ulozi recipijenta stvaralačkom imaginacijom dovrši književno delo koje tumači, a potom njegov semantički potencijal ugradi u vlastiti poredak ideja i značenja, Hamović stvara kritiku koja je književnost.
Istovremeno, na tragu kulturoloških istraživanja, autor u promišljanju književnoistorijskih i poetičkih strujanja otvara neka od tzv. „kulturnih pitanja“ Stivena Grinblata, rodonačelnika novog istorizma, smatrajući ih obaveznim za svakog čitaoca književnih tekstova voljnog da se oslobodi „naivnog“ i društveno indiferentnog čitanja. U samosvesnom čitanju, težište je pomereno na pitanje prirode društvenog sporazuma na kojem književnost počiva, na modele ponašanja i prakse koje određeni književni tekst podstiče, kao i na šire društvene strukture koje uslovljavaju principe i ishode vrednovanja. Kritičar svojom pomnom kulturalnom i stvaralačkom analizom širi granice teksta, uspostavljajući veze između teksta i vrednosti, ustanova i praksi u kulturi.
S tom svešću Hamović otkriva mehanizme zahvaljujući kojima moderna srpska poezija i kritika i njihovi ključni predstavnici usmeravaju kulturnu politiku i učestvuju u izgradnji ili razgradnji srpskog kulturnog obrasca kao stožernog književnoistorijskog, semiotičkog i kulturološkog kriterijuma. Sledstveno tome, imenovavši fundamentalne procese za osnaživanje srpske kulturne samosvesti, Hamović monografiju deli na četiri tematsko–problemske oblasti. Ove celine, prema pravilima periodizacije srpske književnosti XX veka, prati hronološki niz analiziranih poetika i književnoistorijskih ideja.
„Unutrašnji nacionalizam“ čine studije posvećene srpskoj moderni (pre svega, Dučiću i Skerliću), kao „zlatnom dobu“ srpske književnosti. Poglavlje „Rodna kob, otkrovenja“ zasniva se na poetičkim i književnoistorijskim istraživanjima međuratnog perioda i prvog talasa modernizma, a posvećeno je delima Miloša Crnjanskog, Rastka Petrovića, Stanislava Vinavera, Milana Dedinca i Skendera Kulenovića. Centralno poglavlje, „Kosovsko opredeljenje, šta to beše?“, bavi se prelomnim godinama srpske književnosti nakon Drugog svetskog rata i poetičkim koncepcijama (Zorana Mišića, Oskara Daviča, Branka V. Radičevića, Vaska Pope, Branka Miljkovića, Miodraga Pavlovića, Borislava Radovića, Ivana V. Lalića i Jovana Hristića) koje potvrđuju autorovu hipotezu o posleratnom modernizmu kao periodu stvaralačke rehabilitacije potisnutih duhovnih i književnih tradicija, izvedene sredstvima i postupcima saglasnim poetičkim dominantama i standardima moderne epohe. Četvrto poglavlje, „Odbrana sećanja“, usmereno je na savremena poetička raščitavanja i refigurisanja velikih duhovno–istorijskih narativa radi sagledavanja poezije kao autentičnog vida mnemotehnike u delima Ljubomira Simovića, Matije Bećkovića, Rajka Petrova Noga i Milosava Tešića.
Na samom početku monografije nalazimo zapis „Earth erect“. Status epigrama obezbeđuje mu prikaz panegirične recepcije poezije Vaska Pope među vodećim svetskim pesnicima. Uvodna rasprava „Srpski kulturni obrazac: moderni književni orijentiri“ otvara mnoga pitanja i postavlja provokativne književnoistorijske hipoteze o srpskoj kulturi kao dinamičnom semiotičkom prostoru. Izlaganje je zasnovano na problematizaciji stvaranja i proučavanja srpske književnosti u evropskom i svetskom kontekstu, odnosno na refleksiji o ulozi evropske književnosti u autentičnoj i apartnoj, modernoj srpskoj književnosti, koja će detaljniju razradu na temelju poetičkih istraživanja dobiti u kasnijim poglavljima. Na začelju monografije nalazi se rasprava posvećena pitanjima kulture pamćenja i kulturne samosvesti savremene srpske poezije i pripadnika (mlađih) pesničkih generacija.
Hamovićev hermeneutički prioritet ogleda se u naporu da se u delima moderne srpske književnosti prepoznaju i opišu kulturne vrednosti, neotuđivi atributi svačijeg kulturnog „blaga“, ali i da se ocrtaju putevi kojima se one prenose i oblikuju u modernoj umetničkoj svesti. On je svestan da tek validno kulturnoistorijsko samorazumevanje i samoopisivanje jedne zajednice – kao tvorbeni čin narativnog identiteta, čiji su nosioci inteligencija i umetnici – može stvoriti jasniju predstavu o njenom kulturnom obrascu. Smatrajući književnost jednom od vodećih mnemoničkih aktivnosti, ovaj istoričar književnosti nastoji da proceni na koji način i u kojim razmerama srpska moderna književnost neguje kulturu sećanja. Jer, sine qua non kulturno emancipovane i prosvećene istorijske zajednice predstavlja sećanje na vlastiti kulturni kapital i stvaralačko opštenje sa duhovnom i kulturnom baštinom koja se nalazi u geografskim i kulturnim okvirima jednog jezika i naroda. Upravo radi uspostavljanja ovog tradicijskog niza, Hamović, metodološki proračunato, dovodi u vezu poetičke osobine duhovno i ideološki različitih autora.

Saobrazno svome pogledu na srpsku modernu i modernizam, koji podrazumeva istoričnost i uosećavanje, a ne istorijski relativizam i učitavanje duhovnih opcija vlastite epohe, Hamović, bez obzira na to što ne previđa skokovit razvoj srpske književnosti, očigledno teži kontinuitetu. Književni istoričar u delima Miloša Crnjanskog, Rastka Petrovića, Momčila Nastasijevića, Vaska Pope ili Ivana V. Lalića pronalazi validne argumente za dekonstrukciju modernog mita o diskontinuitetu srpske književnosti. Na osnovu analize pojedinih tematsko–motivskih kompleksa, intertekstualnih i interdiskurzivnih relacija i sondičnog zadiranja modernih pesnika u, do njihovog vremena, najskrivenije i najzaturenije simboličke niše srpske duhovnosti, folklora i umetnosti, Hamović izvodi decidan zaključak o naporu prevladavanja prekida u istoriji srpske književne misli i stvaralaštva:
„U nedostatku postepenog razvoja društva i ustanova, poglavitu ulogu u paradigmatskom rešavanju toga sukoba preuzimaju istaknuti stvaraoci, naročito u prekretnim epohama kulturnog kretanja. Stvaralački realizovani nosioci srpske modernosti u poslednja dva veka prezali su da umanje razorni učinak diskontinuiteta u našoj samosvesti i da premoste kulturne razlike između dva pola evropske tradicije na čijoj smo trusnoj međi.“
Uvidi, analize i sinteze Bartovog idealnog pisca–kritičara, iznete u Putu ka uspravnoj zemlji, temelje se na sadejstvu hermeneutike, tematske kritike, poetičkih istraživanja, semiotike (ponajpre Moskovsko–tartuske semiotičke škole), Jungovog dubokosežnog psihoanalitičkog čitanja, arhetipske kritike, novog istorizma, kao i savremenih studija kulture. Premda u svakoj pojedinačnoj studiji ili eseju preovlađuje jedan od navedenih pravaca istraživanja, metodološki pluralizam i interdisciplinarnost proističu iz autorove opravdane volje za sintezom i potrebe da se izdvojeni i analizirani problemi, shodno konkretnom poetičkom i književnoistorijskom okruženju, što sistematičnije teorijski fundiraju i sagledaju iz različitih uglova.
Hamović svojim primerom svedoči da je kritičar, poput pesnika, putnik kroz prostor i vreme, tragalac za validnim mehanizmima pamćenja, pouzdani svedok istine pisanja, „čuvar kraj beskrajnog puta kojim prolaze žive reči“ i žive duhovne i umetničke vrednosti. Ono što je u tom samopregoru našao, ako ga budemo sledili, ostaje rečito za sve nas. Poslušajmo ga: duhovnoistorijski kontinuitet jeste uslov uspravnosti.
Jana M. Aleksić