Religija i crkva u transformacijama društva

04.05.05 Republika

Predmet ove obimne sociološke studije, na temelju rezultata višegodišnjeg istraživanja kako sam autor ističe (rad je započeo još 1996), jeste analiza religijske situacije u srpsko-crnogorskom i ruskom postkomunističkom društvu, odnosno stepen vezanosti ljudi za religiju i Crkvu u jednom dominantno pravoslavnom konfesionalnom području. Radi bolje preglednosti i razumevanja značajno pojačane desekularizacije nakon sloma socijalističkog društva u obe zemlje, Blagojević analizira religijsko stanje srpsko-crnogorske i ruske populacije u tri vremenske ravni: od 1945. do sredine sedamdesetih godina, od početka osamdesetih do devedesetih i od devedesetih do danas. Autor je smatrao da Rusija i Srbija, uprkos izraženim razlikama u teritorijalnoj veličini, geografsko-klimatskom podneblju, političkim metodama sprovođenja marksističkih ideja o socijalističkom društvu i sl., barem sa aspekta istorijske i tradicionalne vezanosti za pravoslavlje, predstavljaju dve slične kategorijalne jedinice pogodne za naučnu obradu ove teme iz koje će, sledstveno, proizaći i veoma slični zaključci.
Naime, u bivšim državama, SSSR-u i SFRJ, nakon 1917, odnosno 1945. godine, u skladu sa društvenim i političkim revolucijama došlo je i do procesa nasilne sekularizacije što je, po Blagojeviću, stvorilo dve vrste kulture međusobno prilično udaljene. Jedna je bila sistemska, ateistička, koja je podržavana od strane čvrstih i rigidnih institucija sistema, koja u cilju svoje održivosti nije prezala ni od upotrebe državnog aparata za nasilje, i koja je agitpropovskim metodama i javnom stigmatizacijom religije i religijskog vršila masovan proces ateizacije stanovnika. Taj proces je zadirao u sve sfere društvenog života, naročito je bivao vidljiv u kulturi obe države. Treba, međutim, reći da je ateizacija bila manje nasilna u Jugoslaviji nego u Sovjetskom Savezu, naročito nakon jugoslovenskog odvajanja od zemalja socijalističkog lagera i ideološkog razlaza sa Kominformom 1948. godine. Druga kultura je bila teistička, ali vansistemska kultura, veštački gurnuta posve na marginu društvenih zbivanja, praktično potisnuta u najdublju intimu pojedin(a)ca. Period osamdesetih godina (glasnost i perestrojka u SSSR-u, i pojava populističkog pokreta u Srbiji kao - kako će se nakon nekoliko godina pokazati - dezintegrirajućeg faktora SFRJ) označava vreme povratka tradicionalnim vrednostima, pa shodno tome i religiji i Crkvi. Tek će krizne devedesete godine prošlog veka (raspad SSSR-a, krvavi raspad i građanski rat u SFRJ praćen političkim, ekonomskim, kulturnim i moralnim krahom) doneti masovan povratak građana religiji, što će doprineti jačanju procesa desekularizacije do stepena kada se i savremena sociologija našla u dilemi da li je proces desekularizacije nešto što će obeležiti ne samo blisku nego i vrlo daleku budućnost. Blagojević je stoga vrlo iscrpno i naučnički temeljno ocenio prihvatljivost socioloških definicija religije i religijskog, pa samim tim i procesa (de)sekularizacije. Samo se na taj način može izmeriti nivo religioznosti populacije u jednom društvu. Naime, za tu vrstu merenja neophodno je povezivanje indikatora religiozne svesti i religioznog ponašanja ispitanika. Tako, npr., neki oblici tradicionalnog obrednog ponašanja (odlazak na sahranu, krštenje deteta u crkvi i sl.) ne moraju automatski značiti povećanu religioznost već pripadaju korpusu nasleđenih navika, predstavljaju takozvanu običajnu normu. I obrnuto, odlično poznavanje dogmatskih načela vere, deklarisanost da se određenoj veri pripada, ne znači i punu religioznost kako to postuliraju doktrinarna načela vere o čemu najbolje govori princip stare hrišćanske Crkve - extra Ecclesiam nulla sallus. Tako kod hrišćana (pravoslavnih, rimokatolika i protestanata) ukoliko samodeklarisani vernik redovno ne prisustvuje liturgiji u crkvi, odnosno ako na njega ne padne blagodat Svetog duha (a ona to može jedino u crkvenoj sabornosti) onda on zapravo i nije istinski hrišćanin. Ipak, kad bi se tako strogo formalno pridržavali tih institucionalnih (doktrinarno-teoloških) načela onda bi religioznosti u svetu bilo stvarno malo. Stoga Blagojević sociološki ispravno religiju i religioznost posmatra iz funkcionalističke optike. Religija, u stvari, vrši dve funkcije - doprinosi integraciji društva i doprinosi ličnoj identifikaciji. Sociologiju u ovom slučaju zanima njena društvena funkcija jer se i procesi sekularizacije, odnosno desekularizacije odnose na nju, a ne na pojedinačnu religioznost. Sekularizacija ne znači, dakle, ništa drugo do gubljenje značaja Crkve i religije, koji su nekada, npr. do Francuske revolucije, imale u kontrolisanju i regulisanju društva, odnosno u profilisanju njegovog ekonomskog, političkog i kulturnog modela.
Usled ratova, krize i siromaštva u obe države, u Srbiji i Rusiji je devedesetih godina došlo do neprikrivene desekularizacije, odnosno masovnog povratka religiji. Ova revitalizacija religijskog identifikovanja vidljivija je kada je iskazana jezikom brojki. U Srbiji se, tako, 1982. godine kao religiozno izjasnilo 23,8 odsto stanovništva, 1993. taj broj je narastao na 71,3%, a pravoslavnu konfesionalnu identifikaciju 1999. godine oseća čak 96,7 odsto stanovnika. Slični podaci važe i za postsovjetsku Rusiju. Naravno, u obe zemlje procenat verujućih se snižava kada se u analizu uključe i drugi kriterijumi (osim samoidentifikacije) poput redovnog učešća na liturgiji nedeljom i praznicima, striktnog sprovođenja posta, temeljnog poznavanja hrišćanske dogmatike, vere u zagrobni život i sl. Blagojević sasvim argumentovano navodi da ogroman broj samodeklarisanih vernika pripada tzv. konvencionalnoj religioznosti koja podrazumeva poštovanje tradicije i običaja, ali ne i apsolutno verovanje u sve pravoslavne dogme. Naročito se neverovanje odnosi na eshatološke dogme koje su ljudima manje verovatne i manje prihvatljive (vaskrsnuće, odnosno "pobeda nad smrću" i "večni život" - što je, zapravo, srž i osnovni smisao celokupnog hrišćanskog učenja, zatim sudnji dan, raj, pakao i sl.). U prilog ovome mogu da posvedoče i skromni nalazi ovog prikazivača koji je svojevremeno (s kraja 2003. godine) napravio nepretencioznu usmenu blic-anketu (bez ikakvog ozbiljnog istraživačkog cilja) među poznanicima iz svog okruženja, inače samodeklarisanim pravoslavnim vernicima, u vezi verovanja u dogme o božanskom svojstvu ikona, odnosno konkretno o fenomenu "plakanja" ikone u Crkvi sv. Save u Kragujevcu. Od petnaest anketiranih, čak jedanaest je rezolutno odbacilo mogućnost da ikona plače ("slika ne može da plače!") navodeći da takve "nemoguće ideje" čak "štete popularnosti SPC u narodu", troje je izrazilo nevericu u to da Crkva uopšte tako nešto može da tvrdi (oba mišljenja pokazuju neutemeljenost u poznavanju pravoslavnih dogmi), dok je jedan bio neodlučan ("ne znam, sve je božja volja").Ipak, sržno pitanje Blagojevićevog rada trebalo bi da bude: da li je proces sekularizacije ugrožen rastućom desekularizacijom ne samo u postsocijalističkim društvima nego i šire, u Evropi i Americi? Na ovo pitanje, nažalost, ne dobijamo konačan odgovor. Blagojević je zaista u svojoj studiji izložio množinu teorija domaćih i stranih sociologa, ponudio čitaocima ogromnu bibliografiju, što vrednost ovoga rada čini nesumnjivom. Opreznost sa kojom istupa u pogledu sopstvenih zaključaka o ovom krucijalnom pitanju sociologije religije može se objasniti autorovom željom za očuvanjem digniteta naučnika i nauke i izbegavanjem "proricanja" budućih događaja bez opipljivih elemenata oličenih u instrumentima sadašnjeg naučnog aparata koji bi ukazivali na buduće trendove.Ali ako znamo da desekularizirajući trendovi nastaju u doba kriza i prelomnih društvenih događaja praćenih integratorima totalitarističko-populističke svesti (i potrebe za kolektivnom umesto ličnom identifikacijom) onda je jasno da crkveno-religijski kompleks tu igra veliku ulogu i da dolazi do revitalizacije religije i religioznih verovanja. Modernost, nauka, tehnologija, izgradnja građanskog društva zasnovanog na ljudskim pravima i slobodama, na liberalnoj ekonomiji, na tržištu i potrošačkom mentalitetu (putovanja, zabave, skupi automobili i sl.) potiskuju religiju na marginu društvenog i vraćaju je tamo gde ona po svojoj prirodi i pripada: u sferu ličnog, intimnog i privatnog. Čak i ako je religija biološki usađena u najdublje čovekovo biće, kako neki tvrde, to znači samo da će je uvek biti u osami njegovoj, u "mislenom tihovanju" (da upotrebim izraz jednog fruškogorskog monaha), ali ne i na društvenoj pozornici ili barem ne u stepenu koji bi ugrozio svetovnost jednog društva. Biće to, dakle, slobodan čovekov izbor, a ne nametnut tobožnjim patriotizmom, veštački stvorenom opsadnom svešću (teorija zavere - svi su protiv Srba i pravoslavlja!) i nacionalnim pripadanjem. Kada, naime, u Srbiji prestanu razlozi za kolektivnu identifikaciju (Srbin=pravoslavac), a modernizacijom će to ipak jednom morati da se dogodi, religija će stvarno biti oslobođena naslaga običajne norme, tradicionalizma, patrijarhata, nacionalizma i koječega drugog i postaće stvarna potreba čovekova, ali tada će to biti potreba pojedinca kao njegov istinski duhovni odnos sa bogom ili kakvim drugim kultom, svejedno.1 To je najnormalniji, zapravo prirodan način sekularizacije društva za razliku od veštačkog, nasilnog, kakav je viđen u komunističkim sistemima. Dodao bih, na kraju, ono što Blagojević nije izrikom: sekularizam je ipak ireverzibilan proces, što je od Francuske revolucije naovamo jasno vidljivo, samo taj proces treba posmatrati u dovoljno širokom vremenskom horizontu.

Zlatoje Martinov

1 Tamo gde doktrinarna norma to zahteva, kao u slučaju hrišćanske religije, jasno je da će skup takvih vernika-pojedinaca u hramu za vreme liturgije činiti "sabornost" neophodnu za prizivanje Svetog duha. Crkvi će, dakle, ostati na raspolaganju duhovno-pastirski prostor (koji joj je, ako ćemo pravo, jedino i potreban), dok će društveni (učešće u javnim državnim poslovima, u /re/distribuciji političke, vojne i ekonomske moći) neminovno ostati izvan nje.