Roman patrijarhalne kulture

11.04.09 Danas

U Institutu za književnost i umetnost, kao treća knjiga u okviru biblioteke Poetika, nedavno se pojavila studija Roman patrijarhalne kulture mr Bojana Čolaka. Rečje o studiji koja se bavi odnosom patrijarhalne kulture i muškarca u nedovršenom i posthumno objavljenom romanu Gazda Mladen Borisava Stankovića. Autor na poseban način razmatra ovaj značajni roman srpske moderne, usmeravajući se na značenjski, preciznije rečeno, kulturno-ideološki sloj prepoznat kao patrijarhalna kultura i mesto pojedinca u njoj.


Obaveze muškog identiteta

Iako se o patrijarhatu u našoj kulturi pisalo dosta, Čolak zapaža da je odnos patrijarhalnog društvenog modela i muškarca u kulturološkim i psihološkim studijama bio zanemarivan i da je pažnja do sada uglavnom bila usmeravana na isticanje položaja žene. Upravo studija Bojana Čolaka predstavlja pokušaj da se pokaže šta književnost može da ponudi u odnosu na literaturu iz etno-antropologije i kulturologije, tačnije koliko se kroz književnost može iščitavati muški identitet i kakva je priroda pomenutog odnosa. U prvom delu studije autor razmatra teorijsko određenje patrijarhata, preispituje dosadašnja razmatranja položaja i uloge pojedinca u patrijarhalnom sistemu i teži da sagleda uticaj tog sistema na mušku psihu. Posebno je zanimljivo da autor, kadgod se u dovoljnoj meri odmakne od teorijskih šablona, zapaža bitne odnose u ovoj kulturi i ne svodi ih na stereotipe muškarac – žena, tradicionalno – moderno, norme – sloboda, itd... U tom pogledu, a od značaja za prozu Borisava Stankovića u celini, veoma su dragocene analize o muškarcu – glavi porodice, kome patrijarhalna kultura nameće čitav niz obaveza koje on mora da preuzme. Na taj način se razbijaju ideološke predrasude, neretko zavijene u naučnu retoriku, o nadređenoj i dominantnoj ulozi muškarca u tradicionalnoj kulturi.

Praćenje geneze likova, njihovih karakteristika i funkcije u romanu predstavlja predmet drugog dela studije. Poređenje plana rada sa prvom i drugom verzijom romana, omogućilo je uvid u značajne transformacije koje su kod pojedinih likova izvršene. Čolak pokazuje u kojoj su meri verzije Stankovićevih dela bitne za proučavanje poetike ovoga pisca, premda im od zaista velikog broja Stankovićevih tumača gotovo niko nije posvećivao pažnju. Konačno, treći, najobimniji, deo studije prati transformacije i razvoj glavnog junaka, gazda Mladena. Autor analizom verbalne i neverbalne komunikacije razotkriva kompleksne i dinamične odnose među likovima i ukazuje na izuzetnu složenost motivacije likova. Svakako, najinteresantniji jeste pokušaj da se na osnovu ostatka romana rekonstruišu njegovi nenapisani delovi. Čolak se pokazuje kao veoma pažljiv, pronicljiv i uporan čitači tumačknjiževnog teksta. Iako se naslanja na raznolika znanja, od psihoanalitičkih do kulturoloških, on ni u čemu ne izneverava prirodu književnog teksta i književnosti uopšte. Analiza radnje, pozicije likova, tačke gledišta, prozne gradacije, svi ovi književni postupci se analizuju kao gradivni elementi slike sveta koja se polako uspostavlja tokom analize, a nikako se ne uzima kao unapred data i podrazumevana. Uz rizik da se o nekog ogrešimo, moglo bi se reći da je nakon, sigurno, najboljeg i najminucioznijeg tumača Stankovićevog dela (posebno Nečiste krvi) Novice Petkovića, studija Bojana Čolaka Roman patrijarhalne kulture najozbiljnije poniranje u kulturološku i poetičku misao jednog od najznačajnijih pisaca srpske književnosti.

Aleksandra Drakulić