01.01.00
Politika
31.10.2000.
DREVNA KULTURNA BAŠTINA SLOVENA I SRBA
Mitologija i umetnost
Petotomno delo prof. Sretena Petrovića "Srpska mitologija" izdala niška "Prosveta". - Postoji srodnost ne samo među slovenskim mitologijama, već i slovenske mitologije sa ostalima. - Nagrada za izdavački poduhvat godine
Niška "Prosveta" je objavila u pet tomova "Srpsku mitologiju" Sretena Petrovića (1940), profesora Filološkog fakulteta u Beogradu. Ovo kapitalno delo na više od 1650 stranica teksta i 150 preglednih tipografskih karata, pruža uvid u najrazličitija pitanja slovenske i srpske mitologije. U prvom tomu, pod naslovom "Sistem srpske mitologije", autor nas upoznaje sa elementima religije, kao i sa osnovama srpske mitologije, demonologije i mitologije. U drugom tomu, "Mitološkim mapama", dat je etimološki rečnik mitoloških pojmova na čitavom južnoslovenskom prostoru, uključujući i bugarski prostor, sa pratećim "mitološkim mapama" kojih ima 150. Treći tom je posvećen "Antropologiji srpskih rituala", četvrti "Mitologiji raskršća", a peti "Mitologiji, magiji i običajima". Iako je reč o obimnom i opsežnom delu, kakvog kod nas do sada nije bilo, prof. Petrović kaže da se njegovim petoknjižjem ne zaključuje istraživanje, niti je time sve rečeno o drevnoj kulturnoj baštini Slovena i Srba. "Srpska mitologija", na upravo završenom Sajmu knjiga, dobila je nagradu za izdavački poduhvat godine.
? Po obrazovanju ste filozof. Predajete Kulturologiju i Uvod u estetiku na Filološkom fakultetu u Beogradu. Otkuda interesovanje za mitologiju Srba?
- Bavio sam se nemačkom klasičnom filozofijom i doktorirao na Šelingu, filozofu i estetičaru koji važi za misaonog osnivača nemačkog romantizma i pobornika ideje jedne nove mitologije, na čijem je programu radio zajedno sa braćom Šlegel. Poznavaoci ove tradicije znaju da je Šelinga put, kojim je tematski išao kroz filozofiju, vodio od njegovog ranog zanimanja za fenomen umetnosti, na čijem je tragu prvi u istoriji filozofije i estetike utemeljio Filozofiju umetnosti (1802-1803), sa jasnom idejom da je mitologija "građa i osnov umetnosti". U kasnijim radovima on se okreće temama filozofije mitologije i filozofije otkrovenja.
Želim samo da potcrtam ovu, možda i sasvim slučajnu, motivsku podudarnost sa Šelingom. Više je razloga koji su doveli do ovog mog zaokreta od estetike i filozofije ka antropologiji i mitologiji. Na Univerzitetu sam dugo predavao Sociologiju kulture i Estetiku, da bih se sredinom osamdesetih godina prihvatio rukovođenja obimnog projekta "Kulturna istorija Svrljiga". Sticajem okolnosti zapalo mi je da se poduhvatim složenog terenskog rada, i da u domenu običaja i verovanja istražim prežitke drevne srpske i slovenske mitologije i magije.
Sedimentacija duha
? Šta Vas je u tome posle posebno provociralo, da ste, evo već više od deset godina, veoma predani mitološkim istraživanjima koja pripadaju antropološkom domenu? Istovremeno, rukovodite Etnokulturološkom radionicom u Svrljigu, a zatim, jedan ste od organizatora međunarodnih skupova na temu srpske tradicije i glavni i odgovorni urednik Etnokulturološkog zbornika, čijih je pet svezaka već publikovano.
- Ovome poslu, pristupio sam kao filozof. Prethodno sam prošao kroz neophodnu etnološku literaturu, proučivši, manje-više, sve što je na ovu temu, i posebno na materijalu istočne Srbije, napisano. Taj filozofski stav prema materijalu, ako nije preterano reći, otvorio mi je mogućnost da u "empirijskom faktu", u "etnogemu" vidim i nešto više i dublje, nego što priroda metoda jednom klasičnom istraživaču običajnosti dopušta, koji ostaje, mahom, kod tzv. empirijskih klasifikacija i generalizacija.
Moram priznati, ovo neposredno suočenje sa mitološko-magijskim slojevima "zapretene narodne svesti", u kojoj se mogla naslutiti "mitska arhetipika", imala je za mene karakter teorijskog udesa, sa neočekivanim radnim posledicama. Prvi rezultati odredili su nove istraživačke prioritete, sa obeležjem "neodoljive" prisile. Video sam, zapravo, koliko se u dubljim slojevima te narodne svesti i običajnosti nalazi bogati fundus srpske, ali i drevne slovenske i indoevropske mitološke svesti, i koji je u svom izvornom obliku veoma dobro očuvan na području istočne Srbije. Sve što je potom preduzeto da se sa širom istraživačkom ekipom istraži, i na nivou međuslovenske i međubalkanske saradnje, bilo je na toj crti.
? U kojoj meri je slovenska mitologija, i naša kao njen sastavni deo, uzglobljena u svetsku mitologiju?
- Kada je reč o indoevropskim narodima, filozofsko mitološki ugao posmatranja omogućava da se empirijske razlike u pogledu na sistem duhovnih formi jednoga naroda zanemare, i da se sagleda jedinstvo širih a zajedničkih struktura. Iako se mitologija uvek pokazuje kao "nacionalna" sedimentacija duha, sama forma u kojoj se mitološki supstrat artikuliše, u osnovi je antropološki uslovljen. Dakle, postoji srodnost ne samo među slovenskim mitologijama, već i slovenske mitologije sa ostalim. Svakako, veća je sličnost, po meni, slovenske i germanske mitologije, kao što je, imanentno posmatrano, manja razlika između južnoslovenskih i istočnoslovenskih mitologija, nego, opet, ovih dveju zajedno, i zapadnoslovenskih mitologija. Razlozi su isključivo sociološko-istorijske prirode. Ovde ne treba zanemariti,npr. znatan uticaj katoličko-protestantskog amalgamiranja i žestokog kontaminiranja drevnog, staroslovenskog mitološkog supstrata i sistema kolektivne svesti kod Zapadnih Slovena.
? U prvoj knjizi, u "Sistemu srpske mitologije", izložili ste najvažnija drevna slovenska i srpska božanstva, dok ste u drugoj knjizi, "Mitološke mape", na toponimskom materijalu na južnoslovenskom prostoru, pokušali da nađete potvrdu za tezu da je kod Južnih Slovena sačuvano niz mitološki vidljivih tragova.
- U ovom razgovoru ne možemo se detaljno baviti svim rezultatima mojih istraživanja. Toponomastika je tek odskora počela da zaokuplja pažnju istraživača na polju mitologije. Pa ipak, zbog obaveze da čitaoce obavestimo o najvažnijem, reći ću ovo. Kako su registrima opremljeni svi tomovi ovoga petoknjižja, u posebnom Registru toponima na južnoslovenskom prostoru, koji se nalazi na mojim mitološkim mapama (deriviranim sa zvaničnih geografskih mapa razmere 1:25.000), nalaze se i toponimi sa sledećim, kako se meni čini, prvorazrednim mitološkim sadržajem. Navodim najznačajnije: Perun se npr. javalja pet puta, Perunika (13 puta), Triglav/Triglava (8), Troglav/Troglava (11), Trojan/Trojana (33), Trajan (2), Mokoša/Mokoška (7), Veles/Veleš/Belež (11 puta) itd. Kako god etimološka nauka bude tumačila ove činjenice, duboko sam uveren da neće moći tek olako preći preko mitološke semantike pronađenog materijala, odnosno frekvenciju i prisustvo pojedinih jezičkih izraza uzeti za čisto slučajnu činjenicu.
Stav prema Svetom
? Koja je osnovna teza Vašeg trećeg toma "Antropologija srpskih rituala"?
- U trećem tomu razmatra se, po meni, jedno od najprovokativnijih pitanja antropološke nauke, koje mi se otvorilo za vreme rada. Naime, u vršenju rituala, koje je kod srpskog naroda naročito naglašeno na nivou svih formi običajnosti, uključujući tu i brojne verske forme, najčešće izostaje jasna svest o osnovnom religijskom smislu rituala. Pitanje glasi: da li se, dakle, u tom pukom vršenju obreda "bez eksplicitnog znanja", i uprkos tome, ispoljava najdublja religijska supstanca - duševni stav čoveka prema Svetom, ili se ne ispoljava? U mojoj trećoj knjizi, koja se u drugom delu zasniva na fenomenološkoj analizi četiri bitna rituala srpskog naroda (Badnji dan, Đurđevdan, Strižba, Sejanje žita), zastupam stav da naš čovek na selu, koji ne poznaje učene teorije o smislu pojedinih akata u ritualu koje izvodi, ipak, svim srcem stoji iza ovih akata, nošen najdubljom verom u Sveto, ali i sa iskrenim uverenjem u istinitost i ispravnost svojih postupaka.
? Četvrti tom ste posvetili mitologiji raskršća, a peti mitološko- magijskom supstratu u običajima.
- U "Mitologiji raskršća" nastojao sam da jedan problem iz drevne srpske običajne prakse, i danas još veoma živ u sećanju i delotvornoj praksi, koji se odnosi na "bacanje dece na raskršće", dovedem u vezu sa "udesom Edipa" u grčkom mitu, odnosno u grčkoj književnosti koja je posebno kod Sofokla pregnantno došla do izražaja. Peti tom ima prevashodno karakter istraživanja Svrljiške oblasti i tematski stoji uz rame sa sličnim istraživanjima Homolja, Aleksinačkog i Leskovačkog pomoravlja, Nišave i Lužnice, Budžaka.
Zoran Radisavljević
