Srpske zemlje pre Nemanjića - od 7. do 10. veka

17.05.20

Epoha ranog srednjeg veka slabije je poznat deo ovdašnje prošlosti, posebno ako se uporedi sa istoriografijom nekih drugih naroda.
Za to postoji više razloga, a jedan objektivan bi svakako bio skroman broj sačuvanih pisanih izvora iz ovog vremena, što je problem sa kojim se suočavaju i istraživači u drugim evropskim zemljama. Zbog toga je poslednjih decenija uloga arheologije postala posebno značajna, budući da se, uz stalno napredovanje te nauke, broj istraženih lokaliteta uvećava, a sa tim i arheološka građa na osnovu koje je danas moguće dobiti nove rezultate. To je svakako razlog i zašto danas u svetu vodeće studije o ranosrednjovekovnoj epohi pišu upravo autori koji su arheolozi, a ja sam se trudio da primenim isti metod i princip uz korišćenje najnovije stručne literature u svetu – kaže za Danas arheolog Marko Aleksić, čiju je novu knjigu Srpske zemlje pre Nemanjića, od 7. do 10 veka krajem aprila objavila izdavačka kuća Laguna.

Ovaj izdavač poslednjih godina objavio je još dve Aleksićeve knjige, koje su otvorile naučni prozor u srpski srednji vek – Marko Kraljević – čovek koji je postao legenda i Srpski viteški kod. Nova knjiga ima zadatak da umanji istorijsku prazninu od doseljavanja Slovena na Balkan do rodonačelnika loze Nemanjića Zavide.

* Zbog čega ste se odlučili da kao arheolog, koji se pre svega bavi srednjovekovnim oružjem i vitezovima, istražujete početke srpske istorije?

– Kao što govore moje prethodne knjige, poslednjih godina sam se bavio istraživanjem tema srednjovekovnog oružja, vojske i viteštva, ali je rani srednji vek zapravo oblast mog početnog obrazovanja i specijalizacije. Između ostalog, učestvovao sam u i istraživanju velikog broja ranosrednjovekovnih lokaliteta kod nas i u regionu, što mi je bilo od posebne pomoći prilikom pisanja knjige.

* Da li je nedostatak pisanih izvora jedan od razloga za postojanje različitih teorija o poreklu Srba, koje ide daleko dublje u istoriju od 6. veka kad se pojavlju prvi tragovi Slovena na Balkanu?

– Svakako da nedostatak pisane građe ograničava mogućnosti da odgovorimo na ova pitanja, ali uprkos tome, u našoj nauci postoji dosta jedinstveno mišljenje o najstarijim pomenima i pojavi Srba. Raspoloživi podaci govore da njihovo ime može pouzdano da se prati od 7. veka, a posredno da je postojalo i u 6. stoleću. To ne isključuje eventualno postojanje i nekih ranijih pomena Srba, ali su oni izolovani i izvan šireg konteksta koji bi potvrđivao da se zaista odnosi na njih, a ne na neki drugi narod ili zajednicu sličnog imena.

* Zbog čega su spisi vizantijskog cara Konstantina Sedmog Porfirogenita i danas neprikosnoven izvor?

– Najznačajnije delo ovog vizantijskog cara-pisca O upravljanju carstvom sadrži veliki broj podataka ne samo o Srbima, Hrvatima i ostalim balkanskim Slovenima, već i mnogim drugim narodima sa kojima je Vizantijsko carstvo dolazilo u dodir. Iako je nastalo sredinom 10. veka, ono sadrži brojne opise zbivanja iz prethodnih stoleća, što je upravo razdoblje iz kog raspolažemo najmanjim brojem izvora. Prilikom njegovog sastavljanja korišćeni su različiti izvori i podaci iz carske kancelarije koji su stajali na raspolaganju caru i njegovim saradnicima, a spis je bio namenjen za unutrašnju upotrebu – kao uputstvo za vladanje carevom sinu i nasledniku Romanu Drugom, što govori da je nastao iz težnje da pruži realne podatke i dodatno osnažuje njegovu pouzdanost.

* Balkan je bio prostor sukoba antičkog i varvarskog sveta. Kakvi su uticaji postojali između Slovena, Gota, Gepida, Langobarda i drugih varvarskih naroda?

– Odnos Slovena i germanskih naroda bio je posebno intenzivan tokom 6. stoleća dok su oni živeli na panonskom delu dunavske granice carstva. Pokazalo se međutim da oni nisu bili u stanju da probiju tu barijeru koja je stolećima delila antički svet od varvara, ali će to nešto kasnije poći za rukom Slovenima. Zanimljivo je da su Srbi slovenski narod, čije su veze sa Germanima najranije posvedočene. Njihova zemlja u Polablju se u 7. veku nalazila u okviru granica Franačkog kraljevstva Merovinga, gde su im najbliži susedi bili Tirinžani, sa kojima će i narednih stoleća delili granicu, a često i isti prostor. Došavši na Balkan, oni su se naselili u oblastima kojima su nedugo pre toga vladali Goti, a smatra se da su neki njihovi delovi verovatno i sačekali prve slovenske doseljenike. Neki podaci iz 8. veka ukazuju da su Srbi mogli imati dobre veze sa Langobardskim kraljevstvom u Italiji, pa i sa Bavarcima, do njihovog konačnog pada pod franačku vlast krajem tog stoleća.

* Srbi su jedan od prvih slovenskih naroda čije se ime pominje u istorijskim izvorima, a njihov prvi knez je najstariji po imenu poznat vladar jednog slovenskog plemena. Gde je nastala najstarija srpska država?

– Najstarija poznata srpska država, čiji je položaj nešto preciznije poznat, nalazila se u oblasti Polablja, u dolini ove reke i zapadno od nje, ka Sali, u današnjoj istočnoj Nemačkoj. Tu se oko 631. pominje knez Dervan, koji bi zaista bio najstariji po imenu poznati vladar jednog određenog slovenskog naroda. S druge strane, Konstantin Porfirogenit kaže da su se Srbi naselili na prostoru bivše antičke provincije Dalmacije, odnosno na prostoru Zapadnog Balkana.

* Ko su vladari te rane srpske države i da li postoji veza između njih i Nemanjića?

– Zanimljivo je da su najstariji naši vladari sve do sredine 10. veka pripadali istoj vladarskoj porodici koja je bila na čelu naroda i u Polablju, a njihova imena na Balkanu mogu se pratiti već od poslednjih decenija 8. veka, što je takođe starije od gotovo svih današnjih slovenskih naroda. Nakon što se gube podaci o ovoj prvoj poznatoj srpskoj dinastiji, proći će još više od dva stoleća do dolaska prvog Nemanjića na vlast, pa stoga nije poznata nikakva veza između njih.

* Koliki je bio uticaj Vizantije, Rima, Franačke, Bugarske i Ugarske na nastanak i razvoj prvih srpskih država?

– Uticaj velikih sila na manje države oduvek je bio presudan, a u ovoj epohi mnogi od germanskih, slovenskih i drugih naroda zauvek su nestali sa istorijske scene upravo pred njihovim udarima. S druge strane, svaka imperija teži monopolu nad kulturnim, tehnološkim i drugim vodećim vrednostima svoje epohe, pa su upravo iz ovih centara stizali i najsnažniji civilizacijski impulsi u našu sredinu. Svakako da je jedna od ključnih bila misija Ćirila i Metodija kojom su slovenski narodi stekli legitimitet u kulturnom, političko-pravnom i duhovnom smislu u okviru judeo-hrišćanske civilizacije.

* Kakvo je bilo uređenje te rane države, društvo, politika, religija, kultura, običaji?

– Srbi su kao i ostali Sloveni imali svoju staru religiju, ali ono što je zanimljivo je da su upravo na njihovom prostoru otkriveni zasad najstariji hrišćanski hramovi u slovenskom svetu. To ukazuje da su prihvatili hrišćanstvo najkasnije u 8. veku, o čemu svedoče još neki nalazi, kao i pojedini vizantijski i drugi pisani izvori. Arheološkim iskopavanjima otkrivena su naselja i utvrđenja na prostoru na kome se može očekivati prisustvo Srba, iz kojih potiču brojni nalazi keramičkih posuda, ženskog nakita od srebra, bronze, a ima i pozlaćenih primeraka, kao i delovi vojničke opreme, oružja i drugih predmeta. U slovenskim naseljima duž Podrinja otkriven je veći broj životinjskih kostiju, kako domaćih tako i različite divljači, dok su značajno mesto u ishrani zauzimale žitarice, o čemu svedoči i jedan zanimljiv nalaz komada prepečenoh testa umešenog uz upotrebu kvasca. Ono što je takođe interesantno i zasad ostaje bez konačnog objašnjenja jeste često prisustvo zgure na lokalitetima koja ostaje nakon prerade rude metala, kao i otkrića metalurških peći i radionica iz 8. i 9. veka u jednom većem slovenskom naselju u okolini Bijeljine, što sve ukazuje na značajnu ulogu rudarstva i metalurgije u ovo rano doba na našim prostorima.

Ston i(li) Ras

* Vizantijski izvori pomeraju u prošlost pokrštavanje Srba. Šta je odgovor na pitanje o najstarijem srpskom episkopskom sedištu – da li je ono u Stonu, Zahumlju ili Rasu?

– To je jedno od onih pitanja na koja zasad nemamo zadovoljavajući odgovor. Prva episkopija koja se pouzdano pominje na tlu srpskih zemalja je stonska episkopija iz 928, za koju se može pretpostaviti da je osnovana nešto ranije, moguće u drugoj polovini 9. veka. Oblast Rasa se pominje već sredinom 9. veka, ali je ovdašnja episkopija posvedočena tek u drugoj polovini 10. stoleća. Njeno središte se nalazilo u crkvi Svetog Petra iz druge polovine 9. veka koja i danas postoji, što je čini jednom od nastarijih sačuvanih građevina u ovom delu Evrope izvan oblasti Mediterana.

Jelena Tasić

01.01.20

Istorijski časopis

Nova knjiga arheologa Marka Aleksića, koja nosi naslov Srpske zemlje pre Nemanjića, svojom temom i istraživačkim pristupom predstavlja više nego dobrodošlo osveženje u srpskoj medijevistici.
Aleksić je autor tri monografije (Medieval Swords from Southeastern Europe, Belgrade 2007; Marko Kraljević, Beograd 2015; Srpski viteški kod, Beograd 2016) i brojnih naučnih radova objavljenih u zemlji i inostranstvu. Knjiga o kojoj govorimo na ovom mestu nastavak je njegovih istraživanja srednjovekovne prošlosti, ovog puta usredsređenih na najmaglovitije vekove srpske istorije, od najstarijih pomena Srba u pisanim izvorima do sredine X veka.
Autor se odlučio za hronološki prikaz izlaganja, prateći istoriju Srba od njihovih tragova u Polablju, preko seobe u jugoistočnu Evropu i najranijih dodira sa romanskim stanovništvom (Početni vekovi, str. 13–75). On se, potom, bavi analizom uticaja Vizantije, franačke i bugarske države na Srbe i stvaranje njihove prve države (Počeci državnosti i prvi poznati vladari, str. 76–176), epohom kneza Vlastimira i tadašnjim odnosima Srba sa susedima (U susedstvu velikih sila, str. 177–210), uspostavljanjem crkvene organizacije u srpskim zemljama i bugarskom ekspanzijom u drugoj polovini IX veka (Pretnje sa istoka, str. 211–270). Izlaganje se nastavlja kratkotrajnim padom srpskih zemalja pod vlast bugarskog cara Simeona i obnovom države posle njegove smrti, pod knezom Časlavom (Kriza i obnova države, str. 271–312), dok je poslednje poglavlje posvećeno društvenim, privrednim u kulturnim procesima koji su oblikovali istoriju srpskih zemalja tokom ranog srednjeg veka (Kultura i društvo, str. 313–339). Slede bibliografija, kao i indeks ličnih imena i geografskih naziva. Knjiga je opremljena istorijskim kartama, reprodukcijama, crtežima i fotografijama pojedinih arheoloških nalaza, lokaliteta i crkava.
Važnost ove knjige je višestruka. Najpre, ona predstavlja značajan iskorak na polju povezivanja istorije i arheologije. Autor je uložio izuzetne napore da sintetiše arheološka istraživanja na širem južnoslovenskom prostoru, da analizira i interpretira nalaze koji uglavnom potiču sa područja izvan današnjih granica Srbije – od Bosne i Hercegovine, preko Dalmacije, do Crne Gore, kao i da konsultuje vodeću inostranu literaturu, uključujući radove hrvatskih, bugarskih i drugih istraživača iz našeg regiona. Aleksićeva je, dakle, zasluga što je u ovoj knjizi po prvi put smešten u vremenske i prostorne okvire ranosrednjovekovne srpske istorije do sada nepoznat ili nepravedno zanemaren arheološki materijal.
U tom pogledu, naročito su značajna autorova razmatranja o lokalitetu Breza kod Sarajeva sa reprezentativnom građevinom, koja verovatno predstavlja upravno središte iz VIII veka. Osim što nas upoznaje sa ovim lokalitetom, Aleksić donosi i rekonstrukciju pomenute građevine (str. 121–122). Potom, baveći se tzv. karolinškim nalazima sa prostora Huma, on pokazuje da pojedini artefakti, poput pozlaćenog pojasnog jezička i pozlaćene mamuze sa utvrđenja u Gornjim Vrbljanima, kao i pozlaćeni delovi pojasa sa utvrđenja u Mogorjelu u dolini Neretve, nisu dospeli na ove lokalitete tokom širenja franačke vlasti na Balkanu krajem VIII i početkom IX veka kako se do sada verovalo, već nešto ranije, i u okolnostima koje ukazuju na uticaje iz pravca Bavarske ili langobardske Italije (str. 142–143). Treći detalj koji treba spomenuti jeste osvrt na arheološke lokalitete u okolini današnjeg Novog Pazara i Sjenice (Gradina, Postenje, Vrsenice). Na ovom mestu (str. 252–257) autor koriguje dosadašnja ustaljena stanovišta, prema kojima su Ras i okolina pripadali bugarskoj državi u IX veku. Naime, Aleksićeva istraživanja pokazuju da arheološki nalazi sa ovog prostora ne pružaju osnova za prisustvo bugarske vlasti pre H veka, te da često ponavljanu hipotezu o bugarskom poreklu crkve Sv. Petra i Pavla kod Rasa takođe treba odbaciti.
Aleksić se detaljno bavi i pitanjem porekla tzv. Višeslavljeve krstionice. On zastupa stanovište da se krstionica ne može vezati za nekog hrvatskog kneza i hipotezu o njenoj vezi sa istoimenim srpskim vladarem, poznatim iz dela Konstantina VII Porfirogenita (str. 105–112). Prema našem mišljenju, ova hipoteza zahteva dodatna potkrepljenja i ne može se prihvatiti samo na osnovu sličnosti imena. Ono što je, barem za sada, izvesno jeste da je krstionica bila namenjena nekom slovenskom velikašu sa istočne obale Jadrana i da nikada nije ni napustila Veneciju.
Zaključke koje izlaže u pogledu Višeslavljeve krstionice i njenog nesuđenog primaoca, Aleksić koristi kao jedan od dokaza hipoteze da je proces pokrštavanja Srba počeo daleko pre druge polovine IX veka (str. 134–139). Iako se na ovom mestu ne mogu navoditi zaključci pro et contra takvog stanovišta, knjiga svakako predstavlja podsticaj za dalja razmatranja ovog, izuzetno važnog pitanja.
Pored odnosa sa Vizantijom i Bugarskom, Aleksić posvećuje naročitu pažnju dodirima Srba sa zapadnim svetom: Francima, Langobardima, kao i Avarima. Uvodeći „germansku komponentu“ u etnogenezu i najstariju istoriju Srba, on se pretežno oslanja na arheološke nalaze, ali ukazuje i na do sada slabo primećene tragove ovih kontakata u pisanim izvorima. Prema njemu, pomenuti uticaj se oslikava kroz germanske korene ličnih imena pojedinih srpskih vladara, zapisanih u Porfirogentivom delu i Letopisu popa Dukljanina (str. 198), kao i kroz sistem „udeonih kneževina“ koji ima svoje paralele u germanskom svetu (str. 202–203). Ovo je naročito važno spomenuti, kada se ima u vidu da veze Srba u jugoistočnoj Evropi sa germanskim svetom gotovo da nisu razmatrane u domaćoj istoriografiji (naravno, izuzimajući dobro poznat pomen Srba kao naroda „koji drži veliki deo Dalmacije“ u Franačkim analima sub anno 822).
To su samo pojedina, nova zapažanja i zaključci koje Srpske zemlje pre Nemanjića donose u saznajnom pogledu. Ne manje intrigantne i značajne su autorove opservacije o dodirima između Slovena i romanskog stanovništva i njegov implicitni (i utemeljeni) zaključak o najranijoj srpskoj (proto)državi kao svojevrsnoj simbiozi slovenskog i romanskog etničkog elementa koji provejava na više mesta u knjizi, a naročito na str. 311–312.
Uopšte uzevši, u knjizi je primenjena moderna metodoligija istraživanja i naučni pristup po uzoru na vodeće studije u svetu koje se bave ovom epohom. Takođe, autor je istražio brojna pitanja, posebno ona koja se tiču tumačenja i interpretacije arheološke građe. Upravo ovakvo delo, koje se nadovezuje na radove Tibora Živkovića i drugih istaknutih istraživača ranog srednjeg veka, ali i unapređuje naša saznanja, nauci je veoma nedostajalo.
U vezi sa tim, možda i nije neophodno naglašavati da se knjiga pojavljuje u vremenu, obeleženom vulgarizacijom ranosrednjovekovne istorije i nametanjem pseudoistorijskih, pseudoarheoloških i pseudogenetskih teorija kao dominantnog diskursa u javnosti. Iako nije pisana kao reakcija na pomenuti fenomen, ona se može posmatrati kao odlučan, naučno zasnovan i činjenično utemeljen odgovor na njega. Izuzetno dobar prijem kod šire čitalačke publike (tri izdanja za svega nekoliko meseci od objavljivanja), još jedno je slikovito svedočanstvo o potrebi za jednim ovakvim delom.
Srpske zemlje pre Nemanjića, dakle, ponovo vraćaju u središte pažnje naše javnosti teme, poput etnogeneze, migracija i pokrštavanja, koje su već dugi niz decenija u fokusu evropske medijevistike. Pretendujući da bude fundamentalna, referentna studija i polazište za dalje proučavanje najzamagljenijih vekova srpske istorije, ova knjiga je, u domenu srednjovekovnih istraživanja, svakako najzapaženiji i najznačajniji naslov koji se 2020. godine pojavio u našoj sredini.
Aleksandar Uzelac