01.02.20
Vojnoistorijski glasnik
Nakon što je autor Marko Aleksić u biografiji Marko Kraljević – čovek koji je postao legenda, prve integralne biografije ovog srednjovekovnog velmože, napravio izuzetan poduhvat pred čitalačkom publikom, izašla je još jedna naučno utemeljena rekonstrukcija srednjovekovne epohe. Autor nas u jednom opštem kontekstu uvodi u srednjovekovni svet, a potom nas još više približava jednoj karakteristici – viteštvu. Na početku bi bilo prigodno upoznati se sa strukturom samog dela. Predgovor i Uvod su prva poglavlja, a zatim je osnovni tekst podeljen na šest celina: I „Počeci viteštva”, II „Viteštvo u Srbiji”, III „Na kraljevom dvoru”, IV „Kosovo”, V „Vitez reda zmaja”, VI „Viteški kod” i na kraju literatura i deo posvećen biografiji autora. Osnovna ideja knjige, koju autor navodi u uvodnom delu, „predstavlja prvi pokušaj da se pruži celovit prikaz srednjovekovnog srpskog viteštva i da se ono uporedi sa viteštvom u Evropi” (10). Kao i druga pitanja iz srednjovekovne istorije srpske države, i pitanje viteštva predstavlja izazov za naučnike usled nedostatka izvora. Autor je sagledavajući raspoložive izvore, razne provinijencije, koji se pitanjem viteštva bave gotovo uvek na posredan način u slučaju srednjovekovne Srbije, pokušao da rekonstruiše i prikaže čitaocima jednu epohu čija je karakteristika bila i viteštvo. Osnovni tekst nije opterećen naučnim aparatom, dok uokvireni prilozi na vrlo dobar način dopunjuju i nude dodatna objašnjenja. Svaka celina podeljena je na veći broj podnaslova koje nećemo ovde navoditi, ali je važno naglasiti da su u skladu, dobro uklopljeni i da čine celinu koja govori paralelno o razvitku i karakteristikama srednjovekovnog viteštva i u zapadnoj Evropi i u Srbiji. I „Počeci viteštva” (13–76). Autor u prvom poglavlju opisuje nastanak viteštva i navodi da viteza određuju tri osnovna svojstva, te je vitez pre svega konjanik u vojnom smislu, deo društvenog, najnižeg, sloja plemstva i poseduje kodeks, nastao „kao skup moralnih pravila zasnovanih na opštim etičkim načelima hrišćanstva” (13–14). Srednjovekovno viteštvo ima svoje korene i zasniva se na starijim ratničkim tradicijama. Vitez sadrži i tri elementa na kojima se izgradila evropska kultura, kako autor navodi, to su tradicije antičkog sveta, običajno nasleđe novopridošlih naroda Germana i Slovena i treći element – hrišćanstvo. Svi ovi elementi formiraće srednjovekovnog viteza, čija će osnovna vrlina prevazići fizičku snagu i u prvi plan staviti moralne vrline. Do sredine 11. veka vitezovi su postali društveni stalež nižeg plemstva koje je bilo u službi krupnog plemića ili vladara (23). Ovde nam autor skreće pažnju na zanimljiv podatak iz 11. veka, koji potiče iz lokalnog latinskog dokumenta u kojem se pominju vitezovi u pratnji neretljanskog kneza Jakova. Reč miles, koja se navodi u pomenutom tekstu, označava niže vojničko plemstvo, vitezove, i predstavlja jedan od prvih poznatih pomena ovog izraza među slovenskim narodima. Koliki je značaj ove pojave, govori nam i činjenica da se viteška titula miles pojavila u Francuskoj u 10. veku. Veliku ulogu u oblikovanju celokupnog društva, samim tim i viteštva, u zapadnoj Evropi imala je rimokatolička crkva. U 11. veku odigrali su se značajni događaji koji su menjali tokove istorije, a u kojima je crkva u Rimu imala ogroman značaj. Bili su to borba za investituru, velika šizma i sabor u Klermonu, kao početak Prvog krstaškog rata.Ono što bismo mogli nazvati produktom crkve u ovom periodu jesu upravo Hristovi vojnici, koji su u ime božje ratovali za nebesko kraljevstvo, koje će svoje oličenje imati u krstaškim državama, pre svega u jerusalimskom kraljevstvu. Glasnici slave vitezova u srednjem veku bili su trubaduri. Njihova uloga je značajna jer će uvesti i temu dvorske, romantične ljubavi kao centralni motiv u priči u kojoj je glavna figura i dalje vitez. U ranom srednjem veku sa naših prostora kao primer takve ljubavi Aleksić navodi epizodu između zetskog vladara Jovana Vladimira i Kosare, Samuilove ćerke. Ovaj događaj opisan je u delu posvećenom Jovanu Vladimiru, nastalom u periodu kada će uslediti krstaški pohodi. U prvom krstaškom pohodu doći će do susreta izmeću kralja Konstantina Bodina i Rajmunda Tuluskog, koji će potvrditi „bratstvo”. Aktivnost Bodina se tu ne završava, te nam autor donosi i epizodu u odnosima sa Normanima tokom 1081. godine. Bodin će za sobom ostaviti veoma jaku državu, čiji se uticaj proširio i na ostale srpske kneževine. Druge krstaše put će voditi do Svete zemlje, preko kopna, i tako će se ponovo susresti sa srpskim zemljama i njenim vladarima. Glavni put je svakako Via Militaris. U Svetoj zemlji nastali su krstaški redovi koji su doživljavali viteštvo kao internacionalno ratničko bratstvo neustrašivih Hri-stovih vojnika. „Tako će viteštvo proći kroz različite faze i postati važan deo kulture svoje epohe” (76). II„Viteštvo u Srbiji” (77–132). Počeci viteštva na našim prostorima prekriveni su gustim slojem istorijske prašine iz koje izvire poneki podatak” (77). Uvodnom rečenicom u ovom poglavlju oslikavaju se napor i izazov koji su postavljeni pred autora da odgovori na ovako složenu temu. Navodeći jedan od najranijih podataka, koji nam pruža informacije o Srbima u ranom srednjem veku, arapski pisac Al Masudi u delu Zlatni lugovi, između ostalog, navodi da se vladarevo telo spaljivalo zajedno sa njegovim konjem. Takav posmrtni ritual ne treba da čudi, imajući u vidu da su Sloveni u tom periodu jako dugo bili u savezu sa drugim nomadskim narodima u kojima je konj imao vrlo značajnu ulogu. O Slovenima i konjičkim narodima autor je ostavio prigodan dodatak (79–80). Oslanjajući se na arheološka otkrića, Marko Aleksić nam o srpskim ratnicima u ranom srednjem veku donosi podatke o ratničkom pojasu otkrivenom u crkvi Svetih apostola Petra i Pavla u Rasu i zlatnoj mamuzi župana Grda iz Trebinja. U narednom periodu odigraće se i dva krstaška pohoda, kada će delovi krstaške vojske proći i preko teritorije koje su pod kontrolom Srba. U trećem krstaškom pohodu doći će do susreta rimsko-nemačkog cara Fridriha Barbarose i velikog župana Stefana Nemanje u Nišu 1189. godine.
Autor nas u posebnom delu upoznaje sa opremom krstaša, u kojoj se mač ističe kao najvažnija ratnička insignija. Imajući u vidu još jedan značajan arheološki nalaz, autor govori o vrednom primerku mača sa predstavom heruvima, koji je otkriven na utvrđenju Pirlatoru. U za-vršnom delu ovog poglavlja prikazano je putovanje i boravak Svetog Save u Svetu zemlju i kakve je to posledice imalo na srednjovekovnu Srbiju. Autor nam ukazuje da je ovaj događaj ostavio trajne posledice na našu vitešku tradiciju. III „Na kraljevom dvoru” (133–220). Poglavlje u hro-nološkom smislu počinje sa kraljem Milutinom i prati događaje u srednjovekovnoj Srbiji do kraja 14. veka. Na početku autor govori o vitezu u službi kralja Milutina (1284–1321), Frančesku de Salomneu, uglednom plemiću iz Treviza. Kralj Milutin dodelio mu je viteški pojas na Blagovesti. Autor govori o ceremoniji koja je sprovedena najverovatnije u nekoj crkvi i koja je bila u skladu sa pravilima tog vremena. Da je situacija identična i u Zapadnoj Evropi, autor nam ukazuje na dva značajna dela – Knjigu o viteškom redu Ramona Ljulje, nastalom s kraja 13. veka i iz istog perioda sačuvan najkompletniji opis stupanja u viteški red templara (133–142). Novak Grebostek, srpski plemić, jedan od najboljih vojskovođa kralja Milutina, bio je jedan od onih koji je mogao dobiti titulu viteza. Novak je u našoj istoriji prvi koji je nosio titulu velikog vojvode. Autor se osvrće i na jedan italijanski roman, Srećni Sicilijanac, u kojem se govori o baronima sa Sicilije koji su 1282. godine krenuli u avanture. Jedan od njih je i vitez Ulivo di Fontana, koji stupa u službu kralja Milutina. Avanture viteza Uliva su svakako plod mašte i ne mogu se staviti u kontekst realnih istorijskih događaja. Viteški romani bili su popularna srednjovekovna literatura u Evropi, ali su bili prisutni i u srednjovekovnoj Srbiji. Sačuvale su se domaće verzije i prevodi romana, kao što su Roman o Aleksandru, Roman o Troji, Lanselot, Tristan i Izolda itd. (150). Nakon bitke kod Velbužda 1330. Milutinov najstariji sin Stefan Dečanski ostaće ubrzo bez prestola. Na mesto kralja doći će njegov sin Dušan, koji se istakao u bici na Velbuždu predvodeći konjicu. U toj bici predvodio je domaću vlastelu iz Zete, Zahumlja, ali su u njegovoj vojsci bili prisutni i strani najamnici. Dušan je ostao upamćen kao ljubitelj viteških običaja koji su se odigravali na njegovom dvoru dvoboji, turniri i zabave, kojima autor posvećuje dosta pažnje (156–170). Dušan je imao i svoju carsku gardu, od nekih 300 oklopnih konjanika iz Nemačke, predvođeni vitezom Palmanom. Na osnovu arhivskih podataka iz Dubrovnika i Venecije saznajemo nešto više i o vrsti opreme koju su koristili. Osim elitnih i najamničkih jedinica, postajali su vitezovi iz reda nižeg plemstva, vlasteličića, koji su se opremali o svom trošku i odazivali se na poziv vladara. O izvesnoj hijerarhiji govori nam podatak, nadgrobni spomenik, kojem se navodi Đurađ, treći vitez cara Dušana. Ovaj podatak nagoveštava izvesnu hijerarhiju i određeni vid organizacije, što ostavlja mogućnost postojanja viteškog reda u vreme cara Dušana. Nakon smrti cara Dušana vlastela je nastavila da neguje vojničke tradicije koje su ustanovljene za vreme njegove vladavine. Ono što autor, takođe, daje kao zanimljiv podatak jeste da je grobno mesto cara Dušana, njegova zadužbina Svetih arha-ngela kod Prizrena, ostavljala dubok utisak na savremenike. Njegov grob je jedini u vladarskoj porodici Nemanjića izgrađen u vidu pravog viteškog spomenika žisana. Autor ovu celinu završava obrađujući Marka Kraljevića i Banović Strahinju i dovodi do velikog događaja koji će u potpunosti promeniti tok istorije. IV „Kosovo” (221–253). U poglavlju posvećenom jednom od najznačajnih istorijskih događaja u srpskoj istoriji, događaju koji je prerastao u najveći ep na našim prostorima, autor nas uvodi u pripreme i okolnosti pred Kosovski boj 1389. godine. U ovom delu treba posebno istaći činjenicu da je knez Lazar pozvao svoje vitezove da budu Hristovi vojnici, dakle, s istom idejom kao što su krstaši branili svoje nebesko kraljevstvo u Jerusalimu. Prateći sve relevantne izvore, autor govori o boju i njegovom ishodu. Kosovska bitka izrodila je i heroja Miloša Obilića, o kojem autor, takođe, govori u posebnom delu ovog poglavlja (246–250). Kosovsko predanje nosi jasne poruke hrišćanskih i viteških ideja svog vremena. V „Vitez reda zmaja” (254–328). U ovom poglavlju autor prati život Stefana Lazarevića od najmlađih dana, sačinjavajući portret ne samo njegove ličnosti već i njegove porodice u burnim istorijskim događajima koji su ih pratili. Nakon velike bitke na Kosovu usledila je borba za nasleđe, za koju Stefan još uvek nije bio spreman. Brigu o državnim poslovima preuzela je njegova majka Milica. Ipak Stefana je čekalo brzo sazrevanje i sticanje vojnog iskustva. Kao vazal turskog sultana Bajazita učestvovao je u bitkama na Rovinama i Nikopolju 1395. i 1396. godine. Stefanovo učešće omogućilo mu je da ojača svoje pozicije u zemlji, ali je sa svojim oklopnicima stekao ugled i poštovanje. Do punog izražaja njegova ratna veština doći će u Angorskoj bici 1402. godine. Ponovo u službi sultana Bajazita, crni oklopnici, kako ih opisuje jedan vizantijski hroničar, svojim manevrima i veštinom i pored turskog poraza zaslužili su veliko poštovanje. Na povratku u Srbiju Stefan Lazarević će od vizantijskog cara u Carigradu, gde je dočekan, dobiti titulu despota. Na povratku na ostrvu Lezbos, gde ga je dočekala đenovljanska porodica koja je vladala ostrvom, despot Stefan je verio njihovu ćerku Jelenu. Autor je primetio sličnost sa Odisejevom avanturom nakon borbi u Maloj Aziji i povratka kući gde ga je čekala borba za presto. Sukobio se sa Brankovićima u mestu Tripolj, nedaleko od manastira Gračanice. Izašavši kao pobednik nije imao mira jer je ubrzo došao u sukob sa bratom Vukom. S druge strane, Đurađ Branković je vešto sa svojom vojskom menjao strane između Bajazitovih sinova koji su se borili za presto. Uspev-ši tako da opstane, očuvao je i svoje posede. Despot Stefan Lazarević bio je svestan da je jedini saveznik u daljoj borbi za opstanak srpske države bila Ugarska. Približavanje ugarskom dvoru krunisano je kada je ugarski kralj Žigmund osnovao viteški red zmaja 1408. i gde je u osnivačkoj povelji među 22 viteza bilo i ime despota Stefana Lazarevića. Viteški redovi više nisu monaškog karaktera, u poznom srednjem veku oni su elitistička udruženja najmoćnijeg plemstva i označavaju političke saveze njihovih članova (308). Autor je pokazao participaciju despota u novoosnovanom viteškom redu, ali i prestiž i ugled koji je imao. S druge strane, Đurađ Branković shvatio je da će ga igre sa pretendentima za mesto sultana koštati glave i pokušao je da se pomiri sa svojim ujakom despotom Stefanom. Na obostranu radost do izmirenja je došlo. Despot je ukazao i veliko poverenje Đurađu Brankoviću, poverio mu je komandovanje vojskom, upravljanjem pojedinim delovima teritorije, da bi ga na saboru 1426, na Rudniku proglasio za svog naslednika. Nakon smrti despota Stefana Lazarevića Đurađ je preuzeo presto. VI „Viteški kod” (329–366). Na početku poslednje celine autor je ukazao na dve značajne istorijske ličnosti, Jelenu Lazarević i Vuka Grgurevića, koje su obeležile kraj srpskog srednjeg veka i viteštva u obliku kakav je postojao tokom srednjeg veka. Jelena Lazarević starala se o pitanjima rata, diplomatije i duhovnog života. Bila je fascinantna pojava i ostavila je dubok trag u svom vremenu. Vuk je nosio titulu srpskog despota, iako nije imao svoju državu. Srpski narod je tada živeo između Ugarske i Turske, a Vuk se borio na obe strane i pokušavao da brine o svom narodu čiji je formalni vladar bio. Iako je bio jedan od najistaknutijih ratnika svoga doba, ostao je upamćen kao mitski junak sa svojstvima zmaja (329–336). Kraj viteštva biće obeležen razvojem vatrenog oružja tokom 15. veka, ali kako primećuje autor, viteštvo je već do tog trenutka doživelo ključne promene. Ideja viteštva, kodeksa, kao i vrednovanje slobode, duboko je usađena u srpskoj narodnoj tradiciji i kulturi. Upravo je to karakteristika koja nadilazi vreme i prostor i koju možemo da pratimo od srednjeg veka, preko borbe protiv Turaka do oslobodilačkih ratova u 20. veku. Verujemo da je Srpski viteški kod Marka Aleksića u potpunosti opravdao postavljene ciljeve i pružio čitalačkoj publici naučno utemeljenu rekonstrukciju srednjovekovnog viteštva u Evropi i Srbiji.
Vladan Stanković
