30.09.20
O sudbinama antike
Glasnik Etnografskog instituta SANU
Odavno se nečemu nisam tako obradovala kao kada mi je pre par meseci poštar pozvonio na vrata i predao paket u kome je bila knjiga Kristine Amadu Šta je antika?. Radovala sam se jer, ne samo da knjigu nisam naručila i da je stigla kao iznenađenje od izdavača, već je i sama tematika ove monografije ono što me poslednjih godina zaokuplja.
Ovu temeljnu i sadržajnu, a pitko napisanu knjigu izvrsno je prevela Jelena Loma. Autorka je Kristina Amadu, profesorka istorije ideja na Univerzitetu u Oslu, čiji se raspon istraživačkih interesovanja proteže od antike, preko Vizantije sve do savremenog doba, obuhvatajući pitanja recepcije antike, kao i rodne i hrišćanske istorije. Samo veliko istraživačko iskustvo i temeljno poznavanje antike i njene recepcije kakvo poseduje ova autorka, mogli su dati tako slojevitu, a istovremeno jednostavno i jasno napisanu knjigu koja je namenjena širokoj čitalačkoj publici. Na samom početku Amadu postavlja jedno od pitanja ključnih za svaku naučnu disciplinu, a to je koliko i šta novo možemo još otkriti, tj. saznati o antici, ističući da novi uvidi u budućnosti neće biti posledica materijalnih otkrića, već, pre svega, postavljanja novih pitanja, a jedno od njih je i „kako je antika postala to što danas predstavlja, to jest kako je ona prenošena, prevođena, rekonstruisana i primenjivana u raznim kontekstima tokom istorije?“ (Amadu 2019, 11).
I upravo na ovo pitanje daje odgovor Kristina Amadu koja odlično poznaje ne samo antiku, već i znanja i predstave o antici, tj. njenu recepciju kroz istoriju. U tom smislu, moglo bi se reći da se knjiga može svrstati u studije recepcije antike, jedno relativno novo istraživačko polje – ili, kako kaže Martin Vinkler, novo-a-staro (Winkler 2004) – u kome su se klasičarima, koji su se recepcijom bavili i ranije, pridružili i izučavaoci drugih oblasti, pre svega književne i umetničke teorije. Ova disciplina preispituje načine na koje se pojedini antički tekstovi, ideje i predstave prenose, prevode, preoblikuju, u kasnijim vremenima dobijajući najrazličitije oblike, u umetnosti, arhitekturi, popularnoj kulturi i svakodnevici koristeći značenja i autoritet koji antika poseduje. Ključno za savremeni pristup ove discipline jeste posmatranje samog procesa u kome do recepcija dolazi pod dejstvom različitih činilaca, od širih društvenih do individualnih. Upravo po tome se ovaj savremeni pristup studija recepcije razlikuje od nekadašnjih, hronoloških, koji su prilazili nasleđu i tradiciji (Hardwick 2003, 2–3) bez ikakvog kritičkog osvrta na ove procese i kategorije koje se u savremenoj antropološkoj teoriji objašnjavaju kao društveno uslovljene, dinamičke i diskurzivne (Gavrilović & Đorđević 2016, 990–991).
Među istraživačima recepcije antike ne postoji saglasnost oko toga da li je u analizama novih tekstova neophodno osvrtanje i na antički kontekst, što smatram dragocenim, jer upravo to usložnjava perspektivu i poboljšava naše mogućnosti razumevanja i antičkog i sopstvenog vremena. Ova knjiga nesumnjivo je snažan argument koji ide u prilog izučavanja tekstova kroz istoriju, sa novih pozicija, jer ona se ne bavi pojedinim primerima recepcije, već recepcijom grčke i rimske antike u celini, u dijahronijskoj perspektivi. Autorka nas provodi kroz različite epohe i kroz sudbinu antike u promenljivim istorijskim i kulturnim kontekstima u kojima se oblikovalo zanimanje za antiku, bilo da je bila zaboravljena i nanovo otkrivena, bilo da su se tekstovi sporadično i nesistematski čuvali, bilo da je tome bio posvećen ozbiljan organizovan rad ili da je ova epoha instrumentalizovana. I upravo pogled kroz vreme koji knjiga pruža, dragocena je kockica u mozaiku, koja nam omogućava da bolje razumemo prisustvo antike u savremenom svetu, a to je pitanje koje nam se neizbežno nameće.
Knjiga započinje osnovnim znanjima koja smo sticali o Grčkoj i Rimu još u gimnaziji ili na prvoj godini studija klasičnih nauka, podsećajući nas na Homera i Vergilija, na političke sisteme grčkih polisa i na njihove razlike, na atinsku demokratiju i rimske careve, na Sokrata, Platona, Aristotela, kao i na brojne razlike unutar samih antičkih društava, nastavljajući da govori o tome kako se znanje o antici gubilo, obnavljalo, prenosilo i prevodilo kroz različite epohe sve do današnjeg dana i kako je zbir tih znanja, a možda je ispravnije reći – čitanja, doprineo slici koja o antici danas postoji. Jer ono što je važno za svaku recepciju i za svako novo čitanje i korišćenje staroga teksta jeste kontekst, ali i namere sa kojima se taj proces odvija.
Sve u svemu, kada se nakon ove knjige osvrnemo na odnos prema antici u istorijskoj perspektivi, postaje jasno da se strukturalno zapravo taj odnos i nije vremenom menjao mnogo, utoliko što su percepciju i recepciju antike zapravo oduvek određivali kontekst, kao i potreba onih koji su antiku kreirali i/ili upotrebljavali. U tom smislu, ono što uočavamo kao razliku jeste posledica različitih potreba i promenljivih okolnosti. Krećući se kroz vreme i prostor, na ove nijanse Kristina Amadu detaljno skreće pažnju. Poznati su nam primeri kako su nacizam i fašizam koristili antiku za sopstvene potrebe, ali je manje poznato kako su se u srednjem veku antički tekstovi iščitavali i prilagođavali potrebama hrišćanstva, prolazeći kroz proces „izmirenja“ sa dominantnim, hrišćanskim vrednostima, bez svesti o tome da je reč o drugačijoj kulturi. U vezi sa srednjovekovnom recepcijom, naročito je interesantna paralela koja se može povući sa brojnim savremenim primerima. Naime, ako se setimo naziva sredstava za čišćenje firme Ajaks (Ajax), nije sasvim jasna asocijacija robne marke za higijenu i latinskog imena velikog grčkog junaka (zapravo dvojice junaka sa istim imenom: Velikog i Malog Ajanta) u borbi za Troju. Isto tako, film Troja iz 2004. godine predstavlja toliko obogaljenu verziju događaja opisanih u Ilijadi da bi naš zaključak lako mogao biti da je često proizvoljan odnos u savremenoj recepciji posledica primata koji danas imaju tržišne vrednosti u odnosu na znanje. Zanimljivo je to uporediti sa srednjovekovnim primerima koje spominje Amadu. Naime, antički motivi (junaci, mitološka bića, pa i istorijske ličnosti) dobijali su i u ranijim epohama potpuno nova značenja, često bez uvažavanja prvobitnog konteksta. Autorka navodi srednjovekovne likovne predstave Cicerona i Platona kao hrišćanskih monaha. Dakle, ignorisanje znanja nije ekskluzivno savremena odlika. Naravno, i u prošlosti kao i danas, bilo je onih koji su se antikom pomno bavili i originalno je promišljali. Kritički odnos prema idealizovanoj antici, koji se negovao i izgrađivao vekovima naročito je izražen nakon Drugog svetskog rata, kada je došlo do suočavanja sa eksplicitnom zloupotrebom antike od strane fašizma i nacizma. Ovim problemom počeli su se baviti antropolozi antike, ali i sami umetnici koji su se antičkim tekstovima počeli poigravati, skidajući antiku sa pijedestala i otvarajući nova pitanja. Primera za to ima mnogo, od Džejmsa Džojsa, Pikasa i Dalija koje spominje autorka, do Pazolinija, Koktoa, Voli Sojinke, Margaret Atvud, Dženet Vinterson i mnogih drugih.
Jednostavnost, velika erudicija i sveža perspektiva glavne su odlike ove knjige. Njen poseban kvalitet je što nije namenjena isključivo stručnom, već je pisana i za široki čitalački auditorijum, nudeći perspektivu i znanja koja se u okviru školskog obrazovanja ne dobijaju. „Kada proučavamo šta su ljudi u različitim vremenima želeli da preuzmu i iskoriste, saznajemo i šta su oni želeli da prećute, prikriju ili šta naprosto nisu razumevali“, osvrće se Amadu na recepciju antike.
Kada savremeni obrazovni sistem danas sistematski prećutkuje nove uvide i saznanja humanističkih i društvenih nauka, to takođe govori nešto o nama. Srećom, postoje istraživači poput Kristine Amadu koja svoja saznanja prenosi pitko, pa je čitanje ovakve knjige može biti pravo zadovoljstvo za široku čitalačku publiku. Srećom, postoje i izdavači, poput Karposa, koji ovakve knjige nastoje da približe široj čitalačkoj publici.
Lada Stevanović
