01.01.20
Istorijski časopis
Zahvaljujući izdavačkoj kući Službeni glasnik i Borisavu Čelikoviću, uredniku Biblioteke Sabornik, delo Ivana Stepanoviča Jastrebova (1839–1894) ponovo je postalo aktuelno u javnosti Srbije. Iako je Jastrebov u više navrata u drugoj polovini XIX veka objavljivao radove vezane za istoriju Balkana, čiji je jedan deo sabrao u knjigu „Podatci za istoriju srpske crkve iz putničkih zapisnika” (1879), iznenadna smrt zaustavala je rad na publikovanju dugo pripremanog rada o Staroj Srbiji i Albaniji.
Iako je prvo delo iz 1879. ponovo fototipski preštampavano 2011. u izvornom naslovu, a 2017. pod nazivom „Iz istorije srpske crkve”, novo izdanje Službenog glasnika iz 2020. godine sadrži i četiri studije koje je Jastrebov objavio u Glasniku Srpskog učenog društva od 1881. do 1885. godine, čime je konačno zaokružena jedna istraživačka celina. Namera čitavog poduhvata je da stvaralaštvo Jastrebova ponovo postane sastavni deo srpske kulturne i naučne baštine. Tekstovi Jastrebova koji su sabrani u izdanju iz 2020. godine vezani su za prostor Kosova, Metohije, severne Albanije i Crne Gore. U pitanju su studije vezane za istoriju srpskog naroda i crkve, počev od srednjeg veka, pa sve do XVIII i XIX veka. Jednim delom ova knjiga je i rasprava sa netačnim tvrdnjama Pante Srećkovića i Miloša Milojevića. Nije u pitanju samo politička istorija i beleženje ostataka starina, već jedan temeljan osvrt na stanje srpskog naroda u Osmanskom carstvu u drugoj polovini XIX stoleća. Poseban prilog vezan za područje Gornje Morave na Kosovu zapravo je preteča antropogeografskih istraživanja. Jastrebov je nastojao da bude savestan istraživač, tako da njegovi zapisi donose podatke ne samo o Srbima, već i o Albancima i Turcima, i naročito o raznim kategorijama islamizovanog stanovništva (Arnautaši). Posebna pažnja data je religioznom životu srpskog naroda pod upravom fanariotskih grčkih vladika, prozelitskoj delatnosti katoličke crkve, i postepenom procesu islamizacije koje su jedan deo Srba uključile u etnogenezu albanskog naroda.
Još veći značaj za srpsku kulturu ima delo „Stara Srbija i Albanija” koje je prvi put posthumno objavljeno 1904. godine, ali na ruskom jeziku. Knjiga je štampana u malom tiražu, sa nejasnim kriterijumima priređivanja, da bi 1995. delovi vezani za Metohiju ponovo bili objavljeni. Prvo integralno izdanje na srpskom jeziku pojavilo se 2018, da bi 2020. bilo štampano četvrto izdanje, što je retkost za dela ovakvog sadržaja. U pitanju je uzoran prevod sa ruskog jezika (nastao trudom Vesne Smiljanić Rangelov). Ovo izdanje je opremljeno fotografijama i kompletnim napomenama, spiskom izvora i literature koje je Jastrebov koristio, imenskim i geografskim registrom, kartom bugarskog istoričara Selišteva o slovenskim nazivima mesta na području Albanije, predgovorom Momčila Ivanića iz prvog izdanja (1904) i pogovorom Borisava Čelikovića, priređivača izdanja.
Pogovor je zapravo mala studija o Jastrebovu i njegovom celokupnom radu, sa kritičkim osvrtom na njegove zaključke i istorijske izvore koje je koristio, sa jasno iznetim kriterijumima za ponovo prevođenje i priređivanje njegovog dela. Kao i u slučaju svih drugih izdanja koje priređuje, Čeliković je istovremeno dao i pregled svih najvažnijih studija koje su nastale posle izdavanja dela Ivana Jastrebova, vezane za predeone celine, istorijske događaje, spomenike i ličnosti o kojima je govorio.
Ivan Stepanovič Jastrebov je zahvaljujući svom diplomatskom položaju predstavnika Ruske carevine u Turskoj imao priliku da preduzme niz značajnih putovanja, pri čemu mu je njegovo široko obrazovanje omogućavalo temeljno proučavanje predela koje je posetio. Znanje turskog, arapskog i persijskog jezika, odlično poznavanje crkvene istorije i lična zainteresovanost za sudbinu srpskog naroda, bili su odlučujući za delo koje je stvorio. Jastrebov je protumačio i objavio niz istorijskih izvora sa područja Balkana, od kojih su neki u međuvremenu nestali. Njegova istorijsko-geografska i antropološko-etnološka zapažanja takođe su veoma značajna, a danas predstavljaju izvor prvog reda za istoriju Metohije, Makedonije i Albanije u drugoj polovini XIX veka. Knjiga „Stara Srbija i Albanija” Ivana Jastrebova podeljena je na dva dela. Prvi se odnosi na „Staru Srbiju” u kome on opisuje Đakovački i Prizrenski okrug, potom Tetovo i Gostivar, zatim Debarski i Skadarski okrug. Drugi deo knjige pod nazivom „Albanija” odnosi se na Dukađin (srednjovekovni Pilot), Donji Dukađin, Malizi i Šiklju, Ljumski okrug, Debarsku Malesiju, Mat, područje Kore, Tirane i Drača, zapravo današnju severnu i srednju Albaniju. Posebno poglavlje u ovom delu knjige posvećeno je hrišćanstvu u Albaniji.
Jastrebovljev putopis je po mnogo čemu antropogeografskog karaktera, sa smislenim studijama o mentalitetu stanovništva koje je posetio, gradskoj kulturi, urbanističkom nasleđu, spomenicima, istorijskim i legendarnim ličnostima. Njegovo delo je u svakom slučaju nezaobilazno i za proučavanje istorije starih balkanskih gradova.
Iako je Jastrebov bio diplomatski službenik Ruskog carstva koje je imalo sopstvene interese na Balkanu, pri čemu je on lično u svom političkom delovanju mnogo puta bio na strani Srba, on ipak nije bio pristrasan istraživač. Jasno je razgraničavao nasilne akcije Osmanskog carstva i albanskog stanovništva od spontanih procesa preobražaja i asimilacije srpskog stanovništva u druge narode (islamizacija i albanizacija). Nije propustio priliku da ukaže i na sve unutrašnje slabosti srpskog naroda, kao i negativan uticaj fanariotskih vladika koji su svojim postupcima značajno doprineli civilizacijskom zaostajanju Srba u Osmanskom carstvu.
Mnogi zaključci koje je Jastrebov donosio o antičkoj i srednjovekovnoj istoriji ovih područja danas su prevaziđeni i zastareli. Međutim, njegovo delo je važno i za pregled razvoja istoriografije i ostalih društvenih nauka, kao i zbog odlučne borbe protiv falsifikata koje je propagirao Miloš Milojević.
Kada se danas procenjuje delo Ivana Jastrebova obavezno se moraju istaći njegovi opisi crkava, manastira i spomenika koji su u međuvremenu nestali. Njegovi radovi danas su važni i zbog analiza procesa denacionalizacije Srba tokom XVIII i XIX veka na prostorima koje je posetio. Jastrebov ponekad iznosi veoma oštre stavove prema stanovništvu sa kojim je dolazio u kontakt, pri čemu nije štedeo nijednu etničku grupaciju. Takvi stavovi su jednim delom i odjek orijentalističkog doživljaja Balkana.
Ponovno izdavanje delâ „Podaci za istoriju Srpske crkve i naroda” i „Stare Srbije i Albanije” svakako je važan poduhvat, koji je dopunjen prevodom sa ruskog jezika dela „Običaji i pesme Srba u Turskoj” Ivana Jastrebova, takođe u izdanju Službenog glasnika i redakciji Borisava Čelikovića, čime se zaokružuje stvaralaštvo ovog sve do nedavno ipak zanemarenog istraživača prošlosti Balkana.
Miloš Timotijevič
01.10.18
Tokovi istorije
Delo Ivana Stepanoviča Jastrebova (1839–1894) nije potpuno nepoznato u nauci. On je krajem XIX veka u više navrata u raznim časopisima objavljivao radove vezane za istoriju Balkana, a iznenadna smrt pretekla je Jastrebova da objavi svoj dugo pripremani rad o Staroj Srbiji i Albaniji. Posthumno, 1904. godine, ovo delo ipak je izašalo u Srbiji, ali na ruskom jeziku. Međutim, pošto je štampano u malom tiražu, na stranom jeziku, bez jasnih kriterijuma priređivanja (nejasne napomene i premetana poglavlja), delo Jastrebova ipak je ostalo skrajnuto i teško za korišćenje. Pored toga mali broj biblioteka u Srbiji uopšte i poseduje izdanje koje je se pojavilo pre jednog vevka. Delovi ovog rada koji se odnose na Metohiju prevdeni su i štampani 1995. godine, ali u Prištini, tako da su ostali van fokusa najšire javnosti.
Sadašnje izdanje predstavlja uzoran prevod sa ruskog jezika celokupnog dela Stara Srbija i Albanija (nastao trudom Vesne Smiljanić Rangelov), koje je ovoga puta opremljeno fotografijama i kompletnim napomenama, spiskom izvora i literature koje je Jastrebov koristio, imenskim i geografskim registrom, kartom bugarskog istoričara Selišteva o slovenkim nazivima mesta na području Albanije, predgovorom Momčila Ivanića iz prvog izdanja (1904) i pogovorom priređivača novog izdanja Borisava Čelikovića.
Pogovor je zapravo mala studija o Jastrebovu i njegovom celokupnom radu, kritički osvrt na stavove koje je zastupao i istorijske izvore koje je koristio, sa jasno iznetim kriterijumima za ponovno prevođenje i priređivanje njegovog dela. Čeliković je istovremeno dao i pregled svih najvažnijih studija koje su nastale posle izdavanja dela Ivana Jastrebova a odnose na predeone celine koje je opisivao, istorijske događaje i ličnosti o kojima je raspravljao i spomenike o kojima je govorio.
Ivan Stepanovič Jastrebov je, zahvaljujući svom diplomatskom položaju predstavnika Ruske carevine u Turskoj, imao priliku da preduzme niz značajnih putovanja, u kojima mu je od velike koristi bilo dobro obrazovanje koje je posedovao. Završio je Kazansku duhovnu akademiju, posle koje je svoju karijeru nastavio u Udžbenom odeljenju istočnih jezika pri Azijskom departmanu, čime je ušao u red ruskih diplomata. Pošto je znao turski, arapski i persijski jezik i odlično poznavao crkvenu istoriju, njegova karijera na Balkanu bila je plodonosna. Diplomatski rad najpre ga je odveo u Carigrad (1866), potom u Skadar (1868), zatim Prizren (1870), odakle odlazi u Janjinu (1881), da bi ga na kraju premestili u Solun (1881) za generalnog konzila, gde je iznenada umro 1894. godine. U mestu svog poslednjeg službovanja je i sahranjen. Svoj diplomatski položaj je koristio i za naučni rad, ali i za konkretno pomaganje interesa hrišćana na Balkanu, posebno Srba.
Zahvaljujući znanju mnogih jezika, uključujući i orijentalne, Jastrebov je protumačio i objavio niz istorijskih izvora sa područja Balkana, od kojih su neki u međuvremenu nestali, tako da bi ostali potpuno nepoznati. Njegova istorijsko-geografska i antropološko-etnološka zapažanja takođe su veoma značajna, a danas predstavljaju izvor prvog reda za istoriju Metohije, Makedonije i Albanije u drugoj polovini XIX veka. Knjiga Ivana Jastrebova podeljena je na dva dela. Prvi se odnosi na „Staru Srbiju” i u njemu on opisuje Đakovački i Prizrenski okrug, potom Tetovo i Gostivar, zatim Debarski i Skadarski okrug. Drugi deo knjige pod nazivom „Albanija” odnosi se na Dukađin (srednjovekovni Pilot), Donji Dukađin, Malizi i Šiklju, Ljumski okrug, Debarsku Malesiju, Mat, područje Kore, Tirane i Drača, zapravo današnju severnu i srednju Albaniju. Posebno poglavlje u ovom delu knjige posvećeno je hrišćanstvu u Albaniji.
Jastrebov u svom putopisu veliku pažnju poklanja reljefu, sa dobrim i preciznim opisom planina, reka, klanaca, kotlina, ravnica, puteva i ljudskih staništa (živih i napuštenih), navodeći i razdaljinu koja ih deli. Detaljno nabraja sva naselja (sela, varoši, gradove), opisuje njihov položaj, način građenja kuća, hramova, urbanističku strukturu, istorijat nastanka, istorijske i legendarne ličnosti. Može se slobodno reći da je njegovo delo nezaobilazno i u studijama vezanim za istoriju starih balkanskih gradova.
Ista pažnja posvećena je stanovništvu, njegovom poreklu, brojnosti, verskoj i nacionalnoj i strukturi. Za većinu naselja napravljene su tabele sa brojem žitelja i podelom po verskoj osnovi. Ispituje se i prikazuje kako samo poreklo tako i predstave stanovništva o svom poreklu (koje Jastrebov kritički prihvata ili odbacuje), potom običaji, metalitet, vrednosni stavovi, ekonomija (tačnije uzroci i posledice njenog odsustva), odevanje, ishrana i higijena. Jastrebov se ne ustručava da jasno iznese svoj stav o niskom civilizacijskom nivou mnogih područja kroz koje je prolazio, posebno planinskim predelima naseljenim Albancima (bez obzira da li su katolici ili muslimani), ali u svom kritičkom osvrtu nije štedeo ni srpsko stanovništvo, posebno ono u Crnoj Gori i Metohiji.
Iako je u svom političkom delovanju mnogo puta bio na strani Srba, u svom radu nije podlegao nacionalno-romantičarskim shvatanjima vezanim za sukobe hrišćana i muslimana. Jastrebov je razlikovao nasilne i spontane procese islamizacije i albanizacije, pri čemu su ovi drugi bili odlučujući iz mnogih razloga, uključujući i nemar i slabu strukturu pravoslavne crkve, kao i sukobe između samih hrišćana i njihove crkvene jerarhije (Srba, Grka, Cincara). Turski sistem uprave Jastrebov nije potpuno kritikovao, iako je bio na strani hrišćana, jasno razgraničivši državne interese i snagu Osmanskog carstva od feudalne anarhije i verskog fanatizma pojedinaca u njegovoj strukturi.
Jastrebov je naselja i teritoriju Stare Srbije i Albanije posmatrao i iz perspektive svojih solidnih poznavanja antičkih istorijskih izvora, pre svega rimskih, a zatim i srednjovekovih, pri čemu se najradije služio srpskim poveljama. Određeni stavovi koje je zastupao u međuvremenu su napretkom nauke odbačeni kao netačni, ali je ovo delo važan izvor i za pregled razvoja društvenih nauka, stavova određenih istraživača sa kojima Jastrebov polemiše, kao i početnih koraka u uobličavanju nacionalne ideje u novovekovnoj Srbiji. Velika pažnja posvećena je opovrgavanju površnih, netačnih i krivotvorenih stavova Miloša Milojevića, koga Jastrebov na mnogo mesta otvoreno naziva „šarlatanom”.
Istovremeno Jastrebov je nastojao da ubicira i odgonetne položaj nekadašnjih naselja, kao i nestanak ili iskrivljenje pređašnjih naziva kroz procese albanizacije ili premeštanja starosedelačkog stanovništva. Ovo delo sadrži i nekoliko kritičkih osvrta na biografije značajnih balkanskih velikaških porodica i pojedinaca, poput Skender-bega, Kukli-bega, Sinan-paše i mnogih drugih feudalaca. Jastrebov je voleo da se osvrće na značajne istorijske ličnosti i događaje iz antičkog perioda koji su važni za Balkan i prostor koji opisuje. Isti pristup imao je i prema srednjovekovnom nasleđu, posebno srpskim dinastijama i velikašima.
Posebna pažnja posvećena je spomenicima, antičkim, srednjovekovnim, ali i osmanskim. Zahvaljujući svom filološkom znanju Jastrebov je čitao mnoge natpise, uključujući i orijentalne, beležio tadašnje stanje spomenika na terenu, legende i predanja koje ih prate, upoređivao sa tada poznatim istorijskim izvorima i literaturom, u pokušaju da ostavi jednu racionalnu sliku o prostoru koji je opisivao. Pored nezamenljivo važne uloge za stvaranje jednog registra tada postojećih spomenika i hramova, od antičkih preko hrišćanskih do muslimanskih, Jastrebov je bez okolišanja jasno izneo svoje zapažanje da je za propadanje i uništenje najvećeg broja crkava i manastira najveću odgovornost imalo hrišćansko srpsko stanovništvo, odnosno nemar prema veri, materijalnoj kulturi i samom životu. Mislimani su u retkim slučajevima rušili hrišćanske hramove, bojeći se greha, a to su činili tek po naređenju više vlasti, i to onda kada bi se crkve same od sebe urušile. Za uništenje određenog broja hramova odgovornost su imali sukobi između samih pravoslavnih hrišćana (Srba i Cincara), odnosno tendencija grčkih mitropolita da zanemare, pa i izbrišu srpsko nasleđe. Ista ocena važi i za širenje bugarskog crkvenog uticaja.
Ako bi se danas porocenjivala vrednost rada Ivana Jastrebova, neizostavno se mora istaći da, pored opisa spomenika koji danas nažalost ne postoje, prvorazredni značaj ima njegov istančan osećaj za opis mentaliteta stanovništa sa kojim je dolazio u susret. Ponekad su ti stavovi veoma oštri, posebno prema Albancima, i imaju snažne primese orijentalizma karakterističnog za sve obrazovane Evropljane. Ipak, takvi zapisi oslikavaju jednu oporu realnost zabačenih planinskih krajeva, koji su u nacionalno-romantičarskoj perspektivi postali model za konstrukt „hrabrih gorštaka” u procesima uobličavanja idealnih osobina albanske, srpske i danas crnogorske nacije. Jastrebov je na mnogo mesta u svom delu veliki prostor posvetio razbijanju nacionalno-romantičarskih mitova, koji su upravo u njegovo vreme nastajali na prostoru Balkana.
Ponovno izdanje Stare Srbije i Albanije Ivana Jastrebova zaista je hvale vredan poduhvat i predstavlja kontinuitet rada vrednog priređivača Borisava Čelikovića, koji je u ediciji „Koreni” Službenog glasnika iz Beograda u šest knjiga već „pokrio” prostor Kosmeta i Makedonije kada su u pitanju antropogeografska proučavanja (Drenica i Lab: naselja, poreklo stanovništva, običaji, (Beograd, 2017); Kosovo: naselja, poreklo stanovništva, običaji. 1–2, (Beograd, 2017); Sirinić, Sredska, Gora i Opolje: naselja, poreklo stanovništva, običaji, (Beograd, 2017); Kosovsko pomoravlje i Kačanik: naselja, poreklo stanovništva, običaji, (Beograd, 2017); Stara Srbija i Makedonija: naselja, poreklo stanovništva, običaji, (Beograd, 2017)). Iako je Jastrebljovljeva knjiga objavljena u ediciji „Sabornik”, ona po svom sadržaju i poruci takođe može da se uvrsti u biblioteku „Koreni”, koja ukupno broji 35 knjiga.
Sagledavajući važnost ovog u javnosti dobro prihvaćenog poduhvata, nameće se zaključak da je Stara Srbija i Albanija Ivana Jastrebova koju je priredio Borisav Čeliković zapravo sastavni deo jednog kontinuiranog i dobro osmišnjenog projekta i da zaista daje veliki doprinos proučavanju i prezentovanju kulturne baštine i istorijskih procesa vezanih za srpski narod, ali i za Balkan, posebno Albance, o kojima u srpskoj nauci još uvek nema dovoljno relevantnih i ozbiljnih radova.
Miloš Timotijević
