01.07.21
VUKOV VEK – OD DOSITEJEVSKOG SLAVENOSRPSKOG DO VUKOVSKOG STANDARDNOG JEZIKA
Zbornik Matice srpske za književnost i jezik
Godine 2019. u izdanju Čigoja štampe pojavila se monografija Vukov vek Aleksandra Milanovića. Ova knjiga predstavlja koherentnu zbirku od 20 naučnih tekstova, u kojima autor predstavlja put razvoja i progresa srpske jezičke i kulturne baštine od prvih Vukovih filoloških aktivnosti 1814. do stanja u standardnom srpskom jeziku stotinu godina kasnije. Većina ovih članaka prethodno je objavljena u časopisima i zbornicima radova u periodu od 2001. do 2018. godine. Pojedini tekstovi su u ovom izdanju tehnički i terminološki ujednačeni, prerađeni i prošireni, a ono donosi i dva nova, za ovu priliku sročena rada.
1.Devetnaest priloga razvrstano je prema tematskim okvirima u četiri skupine, a nakon svakog od njih nalaze se spiskovi korišćenih izvora i literature. Ovim celinama prethodi opsežan sintetički uvodni tekst Prvi Vukov vek (str. 9–55), ključan za razumevanje koncepcije i kompozicije knjige.
1.1.Prvi deo ovog priloga odnosi se na uspešnu jezičku standardizaciju, te autor analizira svih njenih 10 faza, koje je u svojoj Sociolingvistici opisao M. Radovanović. Ona započinje Vukovim planiranjem korpusa, selekcijom (odabi ranjem) srpskog narodnog jezika i njegovog istočnohercegovačkog dijalekta ijekavskog izgovora, uz folklorni jezik (str. 11). U Srpskom rječniku čitaocima je ponuđena deskripcija (opisivanje) narodne leksike, dok se u Srpskoj gramatici, koja rečniku prethodi, nalaze „napomene normativističke prirode, kao i konture koncepcije standardnog jezika“ (str. 12), što vodi ka budućoj kodifikaciji (pro pisivanju). Ipak, imajući u vidu da je Vukova rana kodifikacija donela i neka pomalo rigidna rešenja, autor u mnogim njegovim potonjim delima prepoznaje postupke elaboracije (razrađivanja) jezičke norme (pojedini Vukovi radovi i na ekavici, udvostručavanje leksičkog fonda u drugom izdanju Srpskog rječnika itd.). Uprkos svemu, akceptuacija (prihvatanje) Vukovog standardnog jezika, zapaža autor, „tekla je sporo i postepeno“ (str. 18), te je u Srbiji tek nakon 1868. godine izvršena implementacija (primenjivanje) vukovskog standardnog jezika u autentičnom grafijsko-ortografskom liku (str. 20), a zatim je usledila i ekspanzija (širenje) vukovskog jezika po Srbiji, i teritorijalno i socijalno. Kultivacijom (negovanjem) jezičke norme u 19. veku bavile su se srpske kulturne, prosvetne i naučne institucije, dok se neprestana evaluacija (vrednovanje) vukovskog jezika vršila kroz brojne polemičke rasprave, najpre Vukove, a zatim i Daničićeve. Rekonstrukcija (prepravljanje) norme, tj. ideja o reformama koje će doprineti „općenitoj“ odnosno „općenoj pravilnosti“ započeta je 30-ih godina 19. veka, najpre vraćanjem foneme /h/ i u domaćim rečima, a zatim i Vukovim odustajanjem od jekavskog jotovanja u grupama /tj/ i /dj/.
1.2.Drugi deo ovog sistematičnog uvodnog teksta autor posvećuje razbijanju predrasuda i otklanjanju nedoumica koje se i danas sreću u literaturi o Vukovom jezičko-reformatorskom radu. Primera radi, autor ističe Vukovo „zavidno poznavanje slavenosrpske uzusne norme i jasno filološko rasuđivanje o funkciji i poreklu leksičkih slavenizama u srpskom jeziku“ (str. 27), te zato predrasudom naziva stanovište da Vuk, usled slabijeg obrazovanja, nije dobro poznavao ruskoslovenski i slavenosrpski, te da je stoga za osnovicu standardnog jezika odabrao prostonarodni jezik.
Autor zatim smešta Vukovu jezičku reformu u kontekst evropskog romantizma, posebno ističući nemački uticaj. On zapaža da su Vukove polemike dovele do poetičkih i stilskih promena u srpskog kulturi, iznedrivši Vuka kao utemeljivača polemičkog i esejističkog stila, a evidentan je Vukov uticaj i na srpske romantičare.
Epoha „beogradskog stila“, s kraja 19. i početkom 20. veka, donela je, prema zapažanjima autora, određene promene u pogledu književnika prema kanonizovanom vukovskom jeziku, a one su se ogledale u modernizaciji i intelektualizaciji standardnog jezika u srpskoj prestonici, čemu su najviše doprineli Vukovi sledbenici J. Bošković i J. Živanović, kao i književni kritičari S. Vulović i Lj. Nedić.
Ovaj obimni uvodni prilog zaključen je autorovim zapažanjima da je srpski standardni jezik u prvih stotinu godina, iako evoluirao na svim nivoima jezičke strukture, „zadržao vukovski identitet“, te se, npr., Vukov Srpski rječnik, nastao pre dva veka, i danas čita bez većih poteškoća (str. 48). Tako je, zaključuje autor, čitava srpska filologija ostala na Vukovom i vukovskom putu tokom prvih stotinu godina, a i nakon njih (str. 48).
2.Prvu tematsku celinu čini pet radova, posvećenih počecima Vukovih filoloških aktivnosti, i ona je naslovljena Vukovo delovanje uoči reforme.
2.1.U prvom radu, Rana Vukova jezička svest i status slavenizama (1814–1818) (str. 59–73), autor se bavi sintezom ranih Vukovih filoloških misli, ustanovljava sličnosti i razlike između proklamovanog i manifestnog, s jedne strane, i realizovanog, s druge. On sagledava funkciju i frekvenciju slavenizama u kontekstu stila i žanra, te na takav način određuje ranu Vukovu jezičku svest o ruskom, ruskoslovenskom i slavenosrpskom jeziku, odnosno o statusu slavenizama u budućem standardnom jeziku.
2.2.Drugi tekst u ovoj skupini, naslovljen Aktuelnost Vukovih ranih po gleda na fonetskofonološki sastav srpskog književnog jezika (1814–1818) (str. 75–86), sagledava Vukove stavove o fonetsko-fonološkom sastavu srpskog književnog jezika u periodu kada je Vuk još uvek lutao za filološkim rešenjima, tražeći pouzdane kriterijume u postojećoj literaturi, ali i u analizi srpske jezičke situacije.
2.3.Rad Značaj Vukove Pismenice (1814) (str. 87–97) na jednome mestu donosi sve relevantne informacije o prvoj gramatici srpskog narodnog jezika. Autor polazi od opštepoznatih konstatacija (da je teorijsko-metodološki okvir deskripcije srpske gramatike Vuk preuzeo od A. Mrazovića, da mu je prilikom njene izrade veoma pomogao L. Milovanov itd.), a zatim analizira Pismenicu na jezičko-stilskom planu, s posebnim osvrtom na grafijsko-ortografski nivo i status i funkciju slavenizama u ovome delu.
2.4.Naredni članak nešto je uže tematike, a njegov naslov glasi Jezičko stilska analiza Vukove posvete u Pismenici (1814) (str. 99–115). Autor naročitu pažnju posvećuje Vukovoj grafijsko-ortografskoj normi u posveti Pismenice (npr. grafijsko rešenje za fonemu /j/, morfonološki pravopis, udvajanje grafema, upotreba uzvičnika iza vokativa usred rečenice, sastavljeno pisanje enklitika itd.), morfološkim karakteristikama (npr. upotreba leksikalizovanih participa), sintaksičkim osobenostima (npr. barokna rečenica), leksici (npr. statusu slavenizama i njihovom posrbljavanju, pozajmljenicama itd.), žanrovskoj normi i sl. Na kraju teksta autor pravi paralelu između Mrkaljeve posvete u Salu debe loga jera i Vukove u Pismenici.
2.5.Poslednji u ovom tematskom bloku čini rad Vukov slavenosrpski tekst (str. 117–126). Ovaj rad biće višestruko koristan studentima srbistike, jer na jednome mestu otklanja nedoumice koje se mogu javiti u vezi s pojmom slavenosrp ski jezik. Autor najpre pruža odgovore na pitanja o vremenu nastanka i nestanka slavenosrpskog jezika sa srpske književnojezičke scene, pojašnjava Ivićev termin dositejevski jezik i diferencira ga u odnosu na slavenosrpski, a zatim navodi i analizira najvažnije karakteristike slavenosrpskog teksta (slavenosrpska ćirilica, morfonološki pravopis itd.).
3.Druga tematska skupina u ovoj knjizi, Vukov normativistički razvoj, sadrži četiri rada. Prva dva se odnose na Vukov Srpski rječnik, treći na Vukovu ulogu u jednoj od dve najznačajnije srpske naučne institucije u prvoj polovini 19.veka, dok četvrti govori o uticaju narodnih pripovedaka koje je objavio Vuk na srpsku prozu u 19. veku.
3.1.U članku Vukov Srpski rječnik iz 1818. godine: prve afirmativne javne reakcije (str. 129–135) autor analizira pozitivne kritike srpskih intelektualaca u ondašnjoj periodici na prvo izdanje Vukovog rečnika.
3.2.Prilog Vukova uloga u stvaranju ribolovne terminologije u Srpskom rječniku (1818) (str. 137–153) donosi informacije o leksici iz sfere ribolova koja je našla svoje mesto u prvom izdanju Vukovog rečnika (npr. slatkovodne riblje vrste: kečiga, mren, šaran; kulinarski oblici somovina, ikra; imenovanje procesa i alata: alas, ribar, mreža, udica itd.). Autor beleži i lekseme koje se nisu našle u Srpskom rječniku iz 1818. (npr. smuđ, škrge, bućkalo, plovak), a zatim pravi paralelu sa drugim, obimnijim izdanjem rečnika iz 1852. godine.
3.3.U uvodnom delu narednog rada, Vuk Karadžić u društvu srpske slovesno sti (str. 155–170), opisan je status Vuka i vukovaca u ovoj naučnoj instituciji, izneti su uzroci za takav status, a potom je pažnja posvećena Vukovim aktivnostima u Društvu koje su bile manje isticane u dosadašnjim istraživanjima.
3.4.Autor u tekstu Jezičkostilski uticaji narodnih pripovedaka na srpsku prozu u 19. veku (str. 171–181) ukazuje na podatak da su se jezičko-stilski kvaliteti narodnog pripovedanja, koje je nesumnjivo prošlo kroz Vukov filter odnosno kroz izvesna ujednačavanja, odrazili na folklorizaciju pisane proze, kao i na smenu stilskih formacija u opusu pojedinih pisaca (poput J. Subotića), tj. na njihov prelaz sa klasicizma na romantizam.
4.Naredna celina takođe sadrži četiri članka i nosi naslov Vukovi isto mišljenici, sledbenici, protivnici. U ovoj skupini svoje mesto našao je tekst o reformatorskom radu L. Milovanova, zatim članak koji predstavlja jedan drukčiji osvrt na 1847, prelomnu godinu u istoriji srpske kulture tokom koje je Vukov standardni jezik odneo neformalnu pobedu, potom rad o standardnojezičkoj situaciji u beogradskoj periodici sredinom 19. veka i prilog o stilističkoj analizi jednog leksičkog sloja – pozajmljenica – u Memoarima J. Ignjatovića.
4.1.Autor u radu Reforma ćirilice Luke Milovanova u kontekstu standard nojezičke situacije početkom 19. veka (str. 187–196) reaktuelizuje pitanja pozicije L. Milovanova u odnosu na S. Mrkalja i V. Karadžića i ističe ključne Milovanovljeve doprinose razvoju književnojezičkih shvatanja kod Srba i donošenju pojedinih grafijskih i fonoloških rešenja.
4.2.Članak Prelomna 1847. godina: drugačiji pogled (str. 197–210) analizira i u odgovarajući kulturološki kontekst smešta manje poznata dela nastala tokom 1847. godine, a koja su neposredno ili manje posredno učestvovala u srpskim književnojezičkim previranjima (časopis Glasnik Društva srpske slovesnosti, spev Lazarica ili boj na Kosovu između Srba i Turaka, na Vidov dan 1389. godine Joksima Novića, Novine čitališta beogradskog, Srpska gramatika Ilije Zaharijevića i Srpska gramatika Jovana Subotića).
4.3.U prilogu Odraz standardnojezičke situacije u Novinama čitališta beogradskog (1847–1849) (str. 211–231) autor proučava tekstove objavljene u Novi nama čitališta beogradskog koji su donosili analize i komentare aktuelne srpske standardnojezičke situacije. On zapaža kako se u Novinama detaljno prati rad Društva srpske slovesnosti, propagiraju se ideje o daljem normiranju dositejevskog jezika, ukazuje se na aktuelne jezičke probleme, pre svega iz oblasti grafije i ortografije, a vukov rad se ili ignoriše ili otvoreno napada.
4.4.U tekstu Stilistički aspekt pozajmljenica u Memoarima Jakova Ignja tovića (str. 233–246) autor je lingvističkom i lingvostilističkom analizom došao do zapažanja da pozajmljenice u ovome delu nisu aktivirane samo „u autorovoj leksičkoj iznudici zbog slabijeg poznavanja maternjeg srpskog jezika“ (str. 244), već da imaju različite stilske funkcije (od kojih je dominantna mimetička, zatim i isticanje pejorativne značenjske nijanse u hibridnim leksemama sa turskim sufikom luk, u kojima upravo on preuzima zadatak semantičko-stilskog intenzifikatora).
5.Četvrti, završni tematski blok u ovoj knjizi nosi naslov Na Vukovom i vukovskom putu i obuhvata šest radova. Na tome su se putu, prema autorovom izboru, našli L. Kostić, Č. Mijatović, P. Todorović i A. Belić.
5.1.U članku Razvoj srpske terminološke misli u 19. veku: doprinos Laze Kostića (str. 249–263) tumače se teorijsko-metodološke postavke razvitka i stabilizacije srpske terminologije koje je postavio L. Kostić. Autor zapaža da Kostić odbacuje aktuelne slavenizme ruskog i ruskoslovenskog porekla, oživljavajući istovremeno samo retke arhaične srpskoslovenizme, dok naporedo gradi neologizme u duhu narodnog jezika.
5.2.Naredni rad, Laza Kostić i vukovski standardni jezik (str. 265–273), posvećen je odnosu ovog srpskog romantičara prema vukovskoj tradiciji. Autor analizira Kostićeve kovanice sa derivatološkog, normativističkog i stilističkog aspekta, zatim pesnika smešta u romantičarski kontekst, sa Đ. Jakšićem i Zmajem i, na kraju, rad zaključuje Kostićevim ključnim doprinosima razvoju mladog standardnog jezika.
5.3.Stabilizacija vukovskog jezika u delu Nauka o državnom gazdinstvu ili nauka o financiji (1869) Čedomilja Mijatovića (str. 275–287) predmet je autorovog narednog istraživanja. Analizom jezika ovog Mijatovićevog udžbenika prati se stabilizacija vukovskog jezika na svim novoima kroz paralelu sa napuštenim dositejevskim idiomom, uz beleženje pojedinih kolebanja, vidljivih u konkurenciji sinonimnih sredstava karakterističnih za različite tipove književnih jezika.
5.4.Naredna dva članka nastala su na materijalu Todorovićevih memoarskopublicističkih tekstova objavljenih u Ogledalu. U radu Standardnojezičke raz vojne tendencije u Todorovićevom Ogledalu (1903) (str. 289–301) autor analizira jezičko-stilske postupke u kontekstu književnojezičkih promena karakterističnih za epohu „beogradskog stila“. Tekst Stilski valeri u Ogledalu Pere Todoro vića (str. 303–322) posvećen je pitanju funkcionalnosti i žanrovskog određenja tekstova.
5.5.Poslednji, ali ne i manje značajan, jeste članak Aleksandar Belić i ’beo gradski stil’ (str. 323–342). Ovaj rad posvećen je najvećem srpskom lingvisti 20. veka, odnosno prvom lingvisti koji se posvetio istraživanju beogradskog stila, davši ovom pojmu i terminu prave naučne osnove.
6.Na kraju knjige nalazi se odeljak Napomene o ovom izdanju i u njemu su naveden spisak naslova i publikacije u kojima su prethodno štampani radovi koji čine okosnicu Vukovog veka.
7.Iako je o Vuku i njegovom stvaralaštvu napisano nebrojeno studija kako u srbistici, tako i u slavističkoj literaturi, pojava knjige Vukov vek Aleksandra Milanovića na srpsku filološku scenu donosi sintetički uvid u razvojni tok i glavne faze Vukovog jezičko-reformatorskog rada i daje novi osvrt na delanja Vukovih istomišljenika, sledbenika i protivnika, kao i onih književnojezičkih pregalaca koji su se krajem 19. i početkom 20. veka našli na putu Vukovom i vu kovskom.
Pisan jasnim i jednostavnim jezikom, metodološki dosledan, uz izrazitu preglednost i terminološku ujednačenost, obogaćen pažljivo i s merom odabranom građom, izvorima i literaturom, Vukov vek svesrdno preporučujemo svim ljubiteljima jezika i književnosti – od zainteresovanih laika, preko studenata srbistike i srodnih grupa, do naučne i stručne javnosti.
Dr Ana Z. Macanović
