Zlatno jagnje - u vidokrugu Andrićeve estetike

10.05.08

Naš pisac je jedinstven među svetskim proznim piscima po tome što se u njegovim delima pojavljuju svi oblici estetskog doživljaja i što takvi doživljaji sudbinski određuju pojedine potpuno različite likove.

Miloslav Šutić (1938), jedan od vodećih srpskih teoretičara književnosti i estetičara, radni vek je proveo u Institutu za književnost i umetnost u Beogradu. Prethodne dve godine bio je profesor na Fakultetu za kulturu i medije Megatrend univerziteta. Redovni je član je Nezavisne akademije za estetiku i slobodne umetnosti u Moskvi. Autor je knjiga: „Misao koja ne odustaje” (1971), „Pesnička slika” (1978), „Slika sveta u poeziji Momčila Nastasijevića” (1979), „Poezija slikovnog iskaza” (1984), „Poezija i ontologija” (1985), „Lirsko i lirika” (1987), „Odbrana lepe duše” (1990), „Vetar i melanholija” ((1998), „Književna arhetipologija” (2000), „Led i plamen” i „Antologija moderne srpske lirike” (2002).

„Čigoja štampa” iz Beograda upravo je objavila novu studiju Miloslava Šutića „Zlatno jagnje” (U vidokrugu Andrićeve estetike).

U Analizama Andrićevog dela najmanje su zastupljena estetička tumačenja. Kako to objašnjavate?

Razlog za ovo nije Andrićevo književno delo, već nedostatak estetički utemeljene književne kritike u našoj nauci o književnosti. To je ona kritika koju Bjelinski naziva „estetikom u pokretu”, a koja se kod nas nešto više pojavljuje tek u poslednje vreme. Ali je takva, retko pisana kritika, najčešće samo delimično estetički utemeljena, odnosno, isključivo je usmerena na pojedinačne estetičke probleme. Još ređe se u našoj nauci o književnosti primenjuje estetički pristup, koji je instrument „estetike književnosti” kao posebnog oblika opšte estetike umetnosti.

Da li je moguće umetničko delo analizirati bez uključivanja estetskih kriterijuma?
Književno delo se može tumačiti putem različitih pristupa. Na prvi pogled, estetički pristup književnosti ne bi trebalo da ima prednost u odnosu na sociološki, psihološki, psihoanalitički, ili neki drugi interdisciplinarni pristup. Ali, s obirom na činjenicu da je književnost jedna vrsta umetnosti, a umetnost je, uz „estetsko”, osnovni predmet estetičkih proučavanja, onda pomenutom pristupu pripada povlašćena metodološka pozicija. Istovremeno, ova činjenica ne podrazumeva odsustvo, već, makar u manjoj meri, prisustvo estetičkih kriterijuma u drugim pristupima.

Šta ste otkrili analizirajući Andrićevo delo?
Polazeći od sopstvenih, ranijih iskustava iz primene estetičkog pristupa književnosti, imajući u vidu ne tako dug istorijat pojma „estetika književnosti”, koju je tokom treće decenije dvadesetog veka zasnovao Mihail Bahtin, nastojao sam da ostvarim celoviti estetički pristup Andrićevom književnom delu. Ovakva namera ostvarena je postupkom dovođenja najvažnijih estetičkih pojmova u vezu sa tim delom. Pri tom sam pokušao da te pojmove sagledam u okviru organske celine pojedinih Andrićevih književnih dela, kao i da pratim estetičke asocijacije književnih činjenica. Prema kriterijumu važećem za ovakav pristup, imao sam u vidu i Andrićeve eksplicitne estetičke stavove, prevashodno iskazane u njegovim metaknjiževnim tekstovima, i njegove implicitne stavove sadržane u njegovim književnim tekstovima. Verovao sam da samo ovakav, što obuhvatniji, pristup može da otkrije estetiku jednog pisca, vezanu za suštinu njegovog dela.

Mogu li se sva književna dela koja nastaju danas analizirati primenom estetskih kriterijuma?
S obzirom na ranije zaključke, odgovor na ovo pitanje mora biti potvrdan. Ako, sasvim opravdano, insistirate na vremenskoj odrednici „danas”, onda je primena estetičkog kriterijuma u prosuđivanju savremene umetnosti posebno važna i nužna, da bi se, u moru eksperimenata i u poplavi knjiga različitih žanrova i međužanrova, razlučila istinska od lažne umetnosti.

Pretpostavljam da je odgovor znatno lakši kada su u pitanju vrhunski svetski pisci?
Opravdana je vaša pretpostavka, jer dela „vrhunskih svetskih pisaca” imaju najvišu estetsku, odnosno umetničku vrednost, pa su tako najadekvatniji odgovor na pitanja proistekla iz estetičkog pristupa. Zato, u ovom slučaju, estetički pristup, naravno zavisno od njegove obuhvatnosti i analitičke doslednosti, otkriva celovite i kompleksne estetike takvih pisaca, dok dela nekih osrednjih, pa i većih pisaca jedva pokreću estetičke asocijacije.

A gde je Andrić, kojim ste se intenzivno bavili, u odnosu na vrhove svetske književnosti?
Andrićevo književno delo, na osnovu rezultata proisteklih iz primene, po našem mišljenju, najuniverzalnijeg, estetičkog pristupa, ima karakter „opštečovečanskog u umetnosti”, a umetnički opštečovečansko, prema Nastasijeviću, „koliko je cvetom iznad, toliko je korenom ispod nacionalnog”. Može se reći da je Andrić jedinstven među svetskim proznim piscima po tome što se u njegovim delima pojavljuju svi oblici estetskog doživljaja i što takvi doživljaji sudbinski određuju pojedine, potpuno različite likove. Ovo, samo po sebi, ukazuje na izuzetan značaj estetičkog opredeljenja u stvaralaštvu našeg pisca. Takođe je dominantno Andrićevo arhetipsko estetičko opredeljenje, opet, blisko uskom krugu svetskih pisaca dvadesetog veka.

Posebnu pažnju posvećujete kategoriji lepog u Andrićevom delu?
Estetiku jednog pisca posebno potvrđuje njegov eksplicitni ili implicitni odnos prema estetičkim kategorijama. Kao estetske vrednosti estetičke kategorije su u srazmeri sa književnom strukturom, pa, ukoliko pojedini elementi te strukture uspostave čvrstu vezu sa tim vrednostima, i obrnuto, onda je to sigurna potvrda da je stvaralaštvo jednog pisca estetički usmereno, odnosno da takav pisac ima svoju književnu estetiku. Andrić je posebnu pažnju posvetio lepom, kao vrhovnoj estetičkoj kategoriji. Imao je u vidu sve oblike ove estetske vrednosti, razlikovao je apsolutnu i relativnu lepotu, razmišljao je u dosluhu sa klasičnim i savremenim teorijama te lepote. Zanimljivo je da Andrića naročito interesuje „prirodno lepo”, između ostalog i tamo gde se to najmanje očekuje: u romanu „Gospođica”, nebo nad Beogradom ovekovečeno je upečatljivim opisom zalaska sunca kao ustaljenog oblika prirodne lepote.

A onda dolaze: savršenstvo, harmonija, igra?
Andrić često koristi neke čisto književne žanrove da bi u njima implicitno uputio na pojedine estetičke kategorije i tako na nov način potvrdio svoju estetičku usmerenost. U njegovom putopisnom tekstu „Leteći nad morem” ostvarena je mala implicitna teorija „savršenstva”, a forma basne („Aska i vuk”), sadrži estetiku jednog od najvažnijih estetičkih pojmova – „igre”. Andrićeva estetika „harmonije” upućuje na različite, opet, pre svega literarne izvore.

Važno mesto zauzimaju i znak, osećanja i sama umetnost?
S obzirom na naglašeno prisustvo reči „znak” u Andrićevim delima, opravdano se može govoriti o njegovom značajnom doprinosu semiotičkoj estetici. Andrićevo originalno shvatanje piščevih „osećanja” u domenu je emocionalističke estetike, a njegovo komentarisanje pojedinih umetnosti i odnosa među njima upućuje na neke od najznačajnijih savremenih teorija umetničkog stvaralaštva.

Zoran Radisavljević