Partriša Hajsmit rođena 1924. u Fort Vortu u Teksasu. Veliki deo života provela je u Švajcarskoj i Francuskoj. Obrazovanje je stekla na Koledžu Barnard, gde je studirala engleski, latinski i grčki. Njen prvi roman Neznanci u vozu, objavljen 1950, postigao je veliki komercijalni uspeh, i po njemu je Alfred Hičkok snimio film. Uprkos ovom ranom uspehu, tokom čitave karijere Patriša Hajsmit u Sjedinjenim Državama nije stekla istinsko priznanje.
Pod pseudonimom Kler Morgan 1952. objavila je roman Cena soli, koju je njen dotadašnji američki izdavač odbio zbog otvorene homoseksualne tematike. Njen najpopularniji književni lik je Tom Ripli, gizdavi sociopata koji je debitovao u romanu Talentovani gospodin Ripli, objavljenom 1955. Nakon toga napisala je još četiri romana s istim junakom. Pošto je posle autorkine smrti po tom romanu snimljen visokobudžetni film, Talentovani gospodin Ripli doprineo je obnovi interesovanja za dela Patriše Hajsmit u Sjedinjenim Državama. Patriša Hajsmit napisala je više od dvadeset knjiga, za koje je nagrađena Memorijalnom nagradom „O’Henri“, Nagradom „Edgar Alan Po“, Velikom nagradom za policijske romane, i Nagradom Udruženja pisaca kriminalističke proze Velike Britanije. Umrla je u Švajcarskoj 4. februara 1995, a njena književna arhiva čuva se u Bernu.
17.12.15 Vreme
KNJIŽEVNOST KAO PREDLOŽAK ZA FILM – SLUČAJ PATRIŠE HAJSMIT
Cena talenta
Ima umjetnika iz čijih se životnih navika naslućuju demoni koji ih progone. Takvo prokletstvo poslije njihove smrti zna da postane tek vrelo za anegdote, manje ili više bizarne. Patriša Hajsmit (1921–1995) je još za života, osim kao književnica, stekla slavu kao teška, usamljena i mizantropski nastrojena osoba, potpuno posvećena pisanju. Nikad joj nije ponestajalo inspiracije i ideja. U dnevnik je jedanput zapisala: "Imam ideje kao što pacovi imaju orgazme." Njen biograf bilježi da je pisala tri ili četiri sata svakog jutra, a kad bi joj dobro išlo u tom je intervalu znala da napiše i dvije hiljade riječi. Pušila je praktično cijelog života, najmanje paklu Goloaza dnevno, redovno je ispijala silne količine votke, a jela je skoro isključivo slaninu, pržena jaja i zobene pahuljice. S takvim navikama je, eto, doživjela solidne sedamdeset i četiri godine. Obožavala je mačke i uzgajala puževe. Napisala je više od dvadeset romana i nekoliko desetina kratkih priča. Među književnim sladokuscima je od početka imala visoku reputaciju. Grejem Grin je u predgovoru za jednu njenu knjigu zapisao: "Gospođica Hajsmit je pisac kriminalističkih romana čije knjige čovjek može ponovo iščitavati mnogo puta. Malo je onih za koje se takvo što može reći. Ona je spisateljica koja je stvorila svoj svijet – klaustrofobičan i iracionalan svijet u koji čitalac svaki put ulazi sa osjećanjem lične opasnosti."
NEZNANKA I HIČKOK: Ono što je posebno karakteristično za Patrišu Hajsmit jest činjenica da njeni romani već, evo, skoro sedam decenija kontinuirano inspirišu velike režisere. Svoj prvi roman Neznanci u vozu Patriša Hajsmit objavljuje 1950, kad je imala dvadeset devet godina. Već iduće godine, Alfred Hičkok po tom romanu snima čuveni istoimeni film. Na scenariju je, između ostalih, radio i Rejmond Čendler. Nije ovo jedina ekranizacija romana prvenca Hajsmitove, ali je ubjedljivo najbolja i najčuvenija. Svoj naredni roman Cena soli, Patriša Hajsmit objavljuje 1952. godine pod pseudonimom Kler Morgan. Lezbejska tematika u ono je vrijeme bila mnogo kontroverznija nego danas, pa se autorka nije usudila da svoju već izraslu reputaciju ugrozi potpisavši roman pravim imenom. Već neko vrijeme, međutim, roman se u novim izdanjima štampa sa imenom Patriše Hajsmit na koricama. Takav je slučaj i sa srpskim izdanjem (Samizdat, Beograd, 2014; preveli sa engleskog Ivan Radosavljević i Aleksandra Rašić). Upravo po ovom romanu Tod Hejns je snimio ovogodišnji filmski hit Kerol.
EKRANIZACIJA CENE SOLI: Kejt Blanšet u filmu Kerol Toda Hejnsa
RIPLIJEVE KNJIGE: U periodu između 1955. i 1991. godine, u intervalu koji pokriva trideset šest godina, što će reći lavovski dio njene spisateljske karijere, Patriša Hajsmit je uz ostalih dva tuceta knjiga objavila i pet romana o svom najslavnijem književnom liku i antologijskom protagonistu književnosti dvadesetog vijeka uopšte – Tomu Ripliju. Počelo je 1955. godine s romanom Talentovani gospodin Ripli, nastavilo se sa Riplijem ispod zemlje (1970) i Riplijevom igrom (1974) te Dječakom koji je slijedio Riplija (1980) da bi saga završila 1990. sa Riplijem ispod vode. I filmičnost Toma Riplija je jako brzo prepoznata. 1960. godine Rene Kleman snima film U zenitu sunca u kojem Toma Riplija igra Alen Delon. 1977. godine, Vim Venders ekranizuje Riplijevu igru pod naslovom Američki prijatelj. Riplija je igrao Denis Hoper. Godine 1999, Entoni Mingela se vraća Talentovanom gospodinu Ripliju sa filmom pod istim naslovom. Glavnu ulogu je igrao Met Dejmon. Godine 2002. Lilijana Kavani snima Riplijevu igru (po istoimenom romanu) sa Džonom Malkovičem u naslovnoj ulozi. Dosad posljednji filmski Ripli je Bari Peper iz Riplija ispod zemlje Rodžera Spotisvuda. Ima nečeg indikativnog u tome kako je, kako je vrijeme prolazilo, sociopatska priroda Toma Riplija sve više postajala popularna. Rene Kleman je onomad promijenio jednu od osnovnih karakteristika raspleta, odnosno činjenicu da se Ripli izvlači nekažnjeno. To se Hajsmitovoj nije dopalo, ali bilo je valjda u duhu vremena. U kasnijim verzijama gledaocima je valjda bilo normalno (i skoro poželjno) da se talentovani ubica izvuče.
MINERVINA SOVA: Ovo, međutim, nije sve. Još su neki njeni romani pretočeni u solidne i odlične filmove. (Brojne televizijske adaptacije ovdje svjesno ne pominjemo.) Klod Otan-Lara je 1963. godine snimio film Ubica po romanu Hajsmitove Šeprtlja, Mišel Devil je 1981. ekranizovao Duboku vodu (sa izvrsnom Izabel Iper u glavnoj ulozi) dok je 1987. Klod Šabrol snimio Sovin huk po istoimenoj knjizi. Prošle (2014.) godine, Hosein Amini je snimio film Dva lica januara po istoimenom romanu Patriše Hajsmit sa Vigom Mortensenom i Kirsten Danst u glavnim ulogama. Za života je Patriša Hajsmit znala da požali zbog činjenice da pojedini uticajni elitisti kriminalističku prozu smatraju inferiornim žanrom. Napisala je kako misli da bi knjige Dostojevskog da su objavljene u dvadesetom vijeku bile nazvane krimićima te da bi ga izdavači iz komercijalnih razloga nagovarali da ih skrati. I mada pravi znalci nikad nisu dvojili o literarnoj vrijednosti njene proze (uz već citiranog Grejema Grina vrijedi navesti i stav Rasela Harisona koji je njena djela poredio sa Sartrovim i Kamijevim), kako godine prolaze njezina reputacija uporno i kontinuirano raste. Ima to veze zasigurno i sa filmovima snimljenim po njenim knjigama. Jer nije da u istoriji književnosti nema pisaca čija su djela doživjela veći broj ekranizacija, ali teško da uopšte postoji drugi pisac koji može da okupi toliko jaku "filmsku reprezentaciju".
muharem bazdulj
28.06.14 City magazine
Samo žena zna šta žena želi…
Patriša Hajsmit „Cena soli“
Samo žena zna šta žena želi... o romanu Patriše Hajsmit „Cena soli“
Ne tako davno sam na jednom neobičnom mestu naleteo na grafit koji se sastojao od rečenice „Samo žena zna šta žena želi“ i dva spojena Venerina simbola. Neko se, doduše, dosetio i odmah ispod replicirao „...ali samo muškarac ima to što ženi treba.“ Pitanje seksualnih preferenci i sloboda je još uvek jedno od gorućih, ali roman „Cena soli“, napisan pre više od pola veka, dokazuje da smo, ipak, napravili određeni pomak.
Američka književnica Patriša Hajsmit (1921 – 1995) ostala je upamćena po svojim psihološkim trilerima (po njenom prvom romanu, Hičkok je snimio čuveni film Neznanci u vozu) i antiheroju Tomu Ripliju. Svoj drugi roman, Cenu soli (1952), Hajsmit je objavila pod pseudonimom Kler Morgan kako bi, po vlastitom priznanju, izbegla stigmu pisca lezbijskih knjiga (izdanje Samizdata B92 sadrži kratak ali izuzetno informativan pogovor autorke napisan krajem osamdesetih u kome je ovo objašnjeno), a delo je, sasvim neočekivano, doživelo ogroman uspeh i danas se, ne bez razloga, smatra jednim od klasika američke književnosti.
Cena soli razbija „kalup“ dotadašnjih romana o žensko-ženskoj ljubavi, dela (uglavnom) nevelike književne vrednosti koja su na senzacionalistički način tretirala ovu temu i odbijala mogućnost, pa čak i nagoveštaj, srećnog kraja za svoje junake. Bez obzira na korice prvog izdanja koje obećavaju pulp ugođaj, u pitanju je jedan izuzetno ozbiljno napisan roman, vanserijska studija odnosa dve žene kojima slučajni susret u robnoj kući menja život. Da, pred nama jeste lezbijski roman, ali i ujedno i delo koje se (kao, uostalom, i njegova autorka) protivi kategorizaciji. Njegova snaga nije samo u (za to vreme) smelom odabiru teme, već se prvenstveno ogleda u umeću na koji je ta tema obrađena.
Nema svrhe, kako piše jedna od junakinja romana u pismu, raspravljati o tome šta pruža veće zadovoljstvo, kornet sladoleda ili fudbalska utakmica, neki Betovenov koncert ili Mona Liza... Odgovor na to pitanje treba ostaviti filozofima, a srce će, kao što to uvek biva, želeti ono što želi. Cena soli opisuje ljubav dve žene na uzbudljiv, ali istovremeno i ubedljiv način, bez eksploatacijskog žara i opštih mesta. Glavne junakinje Tereza i Kerol su tako nadahnuto književno izrezbarene da postaju više od književnih likova. Dok okrećete stranice romana gotovo da možete da čujete njihovo disanje. Za čitaoce Cene soli, one nisi puki zbir slova na papiru, već postaju bića od krvi i mesa.
Intersovanje za stvaralaštvo Patriše Hajsmit u poslednje vreme doživljava novu renesansu. Na ovogodišnjem Berlinskom festivalu prikazan je triler Dva lica januara, zasnovan na njenom istoimenom romanu, a sledeće godine nas očekuje premijera Kerol Toda Hejnsa, adaptacije Cene soli u kojoj glume Runi Mara i Kejt Blančet kojoj je ovo drugo pojavljivanje u filmu po romanu Patriše Hajsmit (prvo je bilo pre petnaest godina u Talentovanom gospodinu Ripliju). Patriša Hajsmit je čitavog života pokušavala da izbegne stigmu pisca „napetih krimića“, a obnovljeno zanimanje za Cenu soli i predstojeća filmska adaptacija će joj verovatno pomoći, doduše posthumno, da u tome i uspe.
