01.06.17
Tokovi istorije
Prošle godine je u Beogradu objavljena monografija Ideologija varvarstva. Fašističke i nacionalsocijalističke ideje kod intelektualaca u Beogradu (1929–1941) autora dr Nenada Ž. Petrovića, istoričara i književnika, saradnika Instituta za strategijska istraživanja Ministarstva odbrane. Petrović (Vranje, 1961) se osim istoriografskim radom u javnosti oglašavao i objavljivanjem romana, eseja, priča i radio-drama, a pomenuta monografija predstavlja neznatno izmenjenu verziju njegovog magistarskog rada, odbranjenog na Filozofskom fakultetu u Beogradu leta 1993. godine.
Monografija se sastoji iz kratkog predgovora, uvoda, šest zaokruženih tematskih poglavlja, zaključka, te dodatka – kratke informacije o važnim časopisima i listovima, napomena (endnota), spiska korišćenih izvora i literature i beleške o autoru.
Uvodno poglavlje Petrović je posvetio pojmovima fašizma i nacionalsocijalizma (str. 11–14). Analiziran je istorijski kontekst nastanka i razvoja ovih političkih pokreta i sistema, pomenute su neke od glavnih odlika i za njih karakterističnih političkih ideja, a učinjena je i osnovna diferencijacija između italijanskog fašizma i nemačkog nacizma. Autor se u teorijskom određenju fašizma mahom oslonio na starija istraživanja Ernsta Noltea, Todora Kuljića, Alastera Hamiltona i Andreja Mitrovića.
Prvo tematsko poglavlje koje tretira osnovni predmet istraživanja Petrović je naslovio „Idejne celine fašizma i nacionalsocijalizma kod beogradskih intelektualaca“ (15–20). U njemu se osvrnuo na pokrete jugoslovenske desnice – Orjunu i Narodnu odbranu – zaključujući da, iako je kod njih bilo određenih segemenata ideologije i političke prakse koji su postojali i u Nemačkoj i Italiji tridesetih godina, ipak nije reč o fašističkim, odnosno nacističkim pokretima. Dosta prostora posvećeno je pokretu „Zenit“ i njegovom predvodniku Ljubomiru Miciću, uz veoma originalno tumačenje da je zenitizam bio „čudan amalgam anarhizma, fašizma i velikosrpskog šovinizma“ (16). Petrović poglavlje zaokružuje zaključkom:
„ono što je bilo zajedničko ideologijama domaćeg fašizma i nacizma bilo je odbacivanje demokratije, rasizam i antisemitizam; kult seljaštva kao najzdravijeg dela naroda i temelja nacije; poziv na korporativizam ili staleško uređenje države“ (19).
Drugo tematsko poglavlje svoje monografije Petrović je posvetio iscrpnoj analizi rasno-bioloških pogleda i teorija o povezanosti rase sa društvom, kulturom i civilizacijom (21–38). On je detaljno predstavio gotovo sve rasističke i eugeničke poglede prisutne kod srpskih intelektualaca, počev od teorija zasnovanih na uporednoj analizi krvnih grupa do razmatranja o uticaju rase na kulturu i civilizaciju. Posebno je detaljno analizirao radove dr Svetislava Stefanovića, dr Branimira Maleša i dr Stevana Z. Ivanića. Takođe, Petrović je ukazao na strane uticaje i podsticaje na širenje rasno-bioloških shvatanja na jugoslovenskom prostoru, a analizirao je i rasističke konotacije Micićevog „Manifesta Srbijanstva“ iz 1940. godine (37).
Podjednako detaljna i kvalitetna je i Petrovićeva analiza antisemitizma kod beogradske inteligencije i političara (39–58). Iako inicijalno pogrešno definiše antisemitizam kao „poseban vid rasizma usmeren prema Jevrejima“,1 Petrović brojnim primerima ilustruje i dokazuje da je on znatno češće nego rasnu imao ekonomsku, versku ili političku (antikomunističku i antidemokratsku) podlogu. Temeljno su analizirani antisemitski diskursi prisutni u štampi i političkim nastupima pokreta „Zbor“ i njegovog vođe Dimitrija Ljotića, koji je za relativno kratko vreme prešao dug put od „Dijaloga sa Jevrejinom“ do „Drame savremenog čovečanstva“.
Četvrto tematsko poglavlje svoje monografije dr Nenad Petrović posvetio je analizi antiurbanih i antievropskih sadržaja u političkom narativu, kao i idealizaciji sela i seljaštva (59–76).
Istaknuta je neraskidiva veza između kritike grada i kritike savremene civilizacije (tj. Evrope), koji su često predstavljani kao nešto tuđe, imperijalističko-eksploatatorsko, neretko jevrejsko ili cincarsko, a gotovo uvek nesrpsko, odnosno antisrpsko. Petrović je sa pravom istakao apsurd činjenice da su iza priče o „prljavom gradu“, „odrođenoj/degenerisanoj inteligenciji“, kao i o selu kao izvoru narodne vrline, snage i rasne čistote, stajali mahom intelektualci koji su živeli u gradovima, a koji su neretko bili i školovani na Zapadu, iako su ga sa toliko gorčine kritikovali.
Peto tematsko poglavlje monografije posvećeno je odbacivanju demokratije, odnosno korporativnim i staleškim uređenjima kao alternativi parlamentarnoj demokratiji (77–94). Parlamentarno iskustvo Kraljevine SHS/Jugoslavije do uvođenja monarhodiktature pokazalo se kao bezuspešno i u pojedinim trenucima tragično, što je samo podstaklo razvoj antidemokratskih tendencija u društvu. Petrović je analizirao korporativističke ideje prisutne na tlu Srbije 1929–1941, identifikujući Dimitrija Ljotića, dr Svetislava Stefanovića i dr Danila Gregorića kao njihove najglasnije zastupnike. Petrovićev zaključak ukazuje da je Stefanović zagovarao italijanski model, Gregorić mešavinu italijanskog i nemačkog, dok se Ljotić najčešće zadržavao na ideji staleža i staleškog parlamenta, što ukazuje na dominantan uticaj Francuske akcije i organske političke misli. Sva troijca su, međutim, u korporativnom uređenju i praksi videli način da se suzbije klasna borba, prevaziđu neke od mana kapitalizma i parlamentarizma i efikasnije organizuje privreda.
Poslednje tematsko poglavlje svoje monografije Petrović je naslovio „‘Novi nacionalizam’ i ‘Totalna organska država’“ (95–104). Pod pojmom „novog nacionalizma“ Petrović uglavnom podrazumeva ekstremni nacionalizam praćen ksenofobijom i autokratskim aspiracijama, koji se razvio u eposi fašizma i nacizma, a koji je na srpskoj političkoj sceni najvećeg zagovrnika imao u Milošu Crnjanskom. Za „novi nacionalizam“ zalagali su se i drugi, poput Vladimira Vujića, uz isticanje da je vreme da se napusti „tradicionalni“ nacionalistički koncept definisan u romantizmu. „Novi nacionalizam“ podrazumevao je i „totalnu državu“, odnosno totalitarnu državu nalik Musolinijevoj Italiji. Petrović je istakao da je svoju verziju „totalne države“ imao i Dimitrije Ljotić, koji je u državi video presek nacionalne discipline i klasne harmonije, tj. „najveće ostvarenje ljudskog društva“. U skladu sa organskim shvatanjima države, Ljotić se zalagao za to da ona upravlja celim narodnim životom i da joj se moraju podređivati individualni interesi.
Petrović je najznačajnija ishodišta svojih istraživanja sublimirao u formi zaključka (105–108), a potom i priložio veoma koristan dodatak – kratku belešku o važnijim časopisima i novinama (109–112).3 Njegova monografija Ideologija varvarstva. Fašističke i nacionalsocijalističke ideje kod intelektualaca u Beogradu (1929–1941) štampana je u tiražu od 200 primeraka, a posvećena je pokojnom akademiku Andreju Mitroviću, koji je Petroviću bio mentor pri izradi magistarskog rada.
Izvornu osnovu Petrovićeve monografije čine brojni časopisi, novine i politički listovi koji su izlazili u Beogradu u periodu 1929–1941. godine, a sem njih, i nekoliko fondova Arhiva Jugoslavije. U vreme kada je pisan magistarski rad iz koga je proizašla ova monografija uistinu nije bilo mnogo objavljenih radova koji su se bavili političkim idejama fašizma i nacizma (ali i šire gledano – političke desnice) i njihovom recepcijom kod srpske i beogradske inteligencije.4 Pošteno je reći, posebno ako se uzme u obzir da su radovi Branislava Gligorijevića više bili usmereni na analizu političke akcije nego ideja, da su Petrovićeva istraživanja bila gotovo pionirska u ovom domenu. On je savesno pregledao veliki broj novinskih članaka i političkih tekstova, istražujući političku, kulturnu i medicinsku periodiku, analizirajući ih sveobuhvatno i dajući vredne zaključke. Ipak, postoji niz pojedinosti u Petrovićevoj knjizi, koje se danas, 2016. godine, čine problematičnim sa stanovišta istorijske nauke.
Sama ideja da se u monografskoj formi objavi neznatno izmenjen magistarski rad star 23 godine dovela je do niza problema, netačnosti i anahronizama. Prva rečenica predgovora, odnosno autorskog dela publikacije glasi: „O pojavama fašizma i nacionalsocijalizma u prvoj Jugoslaviji pisano je veoma malo“ (9). Ako je ova rezolutna tvrdnja i bila istinita 1993. (a autor ovih redova smatra da jeste, bar kada je reč o istoriografiji na srpskom jeziku), ona nikako ne odgovara istini 2016. Nerazumljivo je i sa stanovišta nauke neprihvatljivo da je Petrović prosto odlučio da ignoriše 23 godine istoriografske, sociološke i politikološke naučne produkcije i da ne uključi u svoje istraživanje nijedan od veoma brojnih i kvalitetnih radova objavljenih u poslednjih dvadesetak godina.5 Podjednaka je žal zbog činjenice da nije produbio arhivska istraživanja koja je započeo, budući da samo u Beogradu postoji bar desetak arhivskih fondova i zbirki koji bi predstavljali dragocenu dopunu Petrovićevim istraživanjima.6 Isto važi i za konsultovanje obimne memoarske, dnevničke, biografske i autobiografske literature koja bi donela značajan nov kvalitet postojećem narativu.
Delimična prevaziđenost korišćene teorijske litrature, ali i njena ideološka monolitnost (levičarske provenijencije), posebno su primetni u uvodnom i prvom tematskom poglavlju Petrovićeve monografije, koji su sa saznajnog i metodoškog stanovišta najslabiji deo knjige. To samo po sebi možda i ne bi bilo problem da pomenuta literatura nije autora navela na niz diskutabilnih zaključaka. Obimno oslanjanje na (u velikoj meri prevaziđene) radove Noltea, Kuljića i Hamiltona7 dovelo je do preširokog shvatanja fašizma i nacionalsocijalizma, a uticalo je i na terminologiju koja je korišćena u analizi i kritici desničarskih i fašističkih pokreta.
Definisanje pojma fašizma i određenje šta sve neki pokret čini fašističkim Petrović je dao na 18. stranici svoje knjige. Iako on sam ističe da se ne sme upadati u zamku i svaki nacionalizam smatrati fašizmom, jasno teorijsko razgraničenje fašističke od nefašističke desnice nije postavljeno, a korišćena literatura (uglavnom marksističkog usmerenja) pod različitim oblicma fašizma podrazumevala je brojne nacionalističke i konzervativne pokrete. Sledeći taj model, Petrović je ponudio niz originalnih, ali nedovoljno teorijski i heuristički potkrepljenih zaključaka, poput onog o politici Nikole Pašića kao „fašizmu pre fašizma“9 ili o zenitizmu kao vidu fašizma.
„srpskim fašizmom“ gotovo obavezno su podrazumevani Zbor Dimitrija Ljotića, Nedićeva i Aćimovićeva uprava tokom okupacije 1941–1944. godine, kao i pokret otpora generala Dragoljuba Mihailovića. Ponekad su se pod „fašističke“ pojave podvlačili i kralj Aleksandar Karađorđević i dr Milan Stojadinović. Koliko je autoru ovih redova poznato, Petrović je prvi koji je fašizam pripisao Nikoli Pašiću, čineći pri tom nekoliko vrlo diskutabilnih istorijskih paralela i analogija, poređenjem Pašića sa Musolinijem, odnosno Slobodanom Miloševićem (str. 113–114). Prikazujući Musolinijevo „renegatstvo“ kao prelazak jednog levičara u tabor imperijalizma i kapitalizma, Petrović ukazuje da je isto to pre njega učinio i Pašić. Sa izvesnim emotivnim nabojem, Petrović optužuje Pašića da je napustio izvorne ideje NRS i dopustio da nacionalizam apsorbuje ceo idejni korpus stranke, te da je na čelu države militarizovao društvo, vodio ekspanzionističku politiku i ratove „nominalno za oslobođenje i ujedinjenje a stvarno za osvajanje teritorija“. Zaista je veliki anahronizam poređenje spoljne i nacionalne politike male Kraljevine Srbije sa imperijalističkim, kolonijalnim osvajanjima fašističke Italije. Ratovi za oslobođenje i ujedinjenje Srba i drugih Južnih Slovena vrednosno svakako pripadaju antimperijalizmu i romantizmu, poput procesa ujedinjenja Italije ili Nemačke u 19. veku, što znaju i oni koji nisu doktori istorijskih nauka. Promašena je i neumesna analogija Pašića sa Musolinijem, kao i analogija Miloševića sa Pašićem, odnosno predstavljanje Pašića kao utemeljitelja politike koju je početkom 90-ih vodio i Milošević. Kao dokaz o postojanju idejnog kontinuiteta Petrović je predstavio činjenicu da je za Miloševićeve vlasti podignut spomenik Pašiću na nekadašnjem Trgu Marksa i Engelsa, kao i činjenicu da se u postkomunističkoj Srbiji Pašić „slavi“ kao veliki državnik.
Jedna od zamki literature (konkretno Noltea) jeste i zaključak o francuskom poreklu fašističkog idejnog korpusa, valjda na osnovu toga što je Francuska akcija, koja se u savremenoj stranoj literaturi inače uglavnom ne smatra fašističkim pokretom,11 starija od italijanskog fašizma i nemačkog nacizma.
Petrović je na stranicama svoje monografije objavio i određene tvrdnje i zaključke koji su u suprotnosti sa osnovnom metodologijom i predmetom istorijske nauke. U tom smislu posebno je problematičan zaključak objavljen na 106. stranici, koji je zbog svoje senzacionalnosti preštampan i na zadnjoj korici knjige. On će ovde biti naveden u širem obliku radi što verodostojnije kontekstualizacije: „Što se tiče Srbije dugo se smatralo, a i danas su takva mišljenja rasprostranjena, da ovde fašizam nije imao dubljih preteča u prošlosti već da je u jednom rastrganom vremenu to postao pomodni trend iz ‘uvoza’. Još je opasnije gledište da je on bio minorna pojava u odnosu na fašizme iz okruženja. Da li će neki fašizam potamaniti više ljudi ili manje, počiniti veće zločine ili manje – to je samo stvar stvorene ili pružene mu prilike. To što je hrvatski fašizam počinio mnogo gore i obimnije zločine od srpskog tokom Drugog svetskog rata posledica je položaja Srbije u sistemu ‘novog evropskog poretka’ osmišljenog u Berlinu i Rimu. NDH je bila priznati saveznik Osovine i teoretski samostalni subjekt dok je Srbija bila pod neposrednom okupacijom a njena ‘vlada’ slaba i pod stalnim pritiskom okupatora. Da je Nedić sa Ljotićem mogao da vodi samostalnu politiku, da su im se pružile prilike da izvrše genocid nad nekim, oni bi to bez sumnje učinili (podvukao A. S.). To što nisu, nije posledica neke dobroćudnosti našeg fašizma u odnosu na njihov, već prosto nedostatak prilike“. Iako bi se i o meritumu navedenog zaključka itekako moglo raspravljati (ali bi to oduzelo previše vremena i prostora), on je primarno neprihvatljiv sa stanovišta osnovne istoriografske metodoligije. Poznato je da je isključivi predmet istorijske nauke prošlost ljudskog društva, tj. događaji i procesi koji su se odigrali, a da se istoričar nikada ne sme povoditi za spekulacijama tipa „šta bi bilo kad bi bilo“. Gore navedeni primer je najflagrantiniji, ali ne i jedini koga srećemo u monografiji dr Nenada Petrovića.
Petrovićeva monografija sadrži i nekoliko značajnih materijalnih grešaka, koje su, takođe, uglavnom plod nekritičkog preuzimanja podataka i stavova iz starije literature. Tako na 56. strani Petrović piše o postojanju „osnovane sumnje“ da je dr Danilo Gregorić fingirao sukob sa Ljotićem i Zborom, kako bi „po zadatku“ (Ljotića, prim. A. S.) prešao u režim (JRZ) i otuda „širio zboraški fašizam“. Poznato je, međutim, da je Gregorić bio deo nemačke obaveštajne agenture u Kraljevini Jugoslaviji, te da se krajem tridesetih, a posebno u periodu od leta 1940. do Aprilskog rata, uopšte nije bavio širenjem zboraških ideja, već direktnim zastupanjem nemačkih interesa u jugoslovenskoj javnosti.13 Tada je Gregorić, kao direktni izvršilac nemačkih naloga, faktički i politički bio mnogo snažnija figura od Ljotića, a do njihove idejne diferencijacije i ličnog razlaza (doduše, u okvirima ekstremne desnice) došlo je znatno pre nego što je Gregorić postao direktor (sic), odnosno komesar lista Vreme.
Druga materijalna greška preuzeta iz starije, uglavnom ideološki opterećene literature, vezana je za navodno štampanje ilegalnog Biltena JNP Zbor u Vojnoj štamapriji, u vreme dok se na čelu Ministarstva vojske i mornarice nalazio Milan Nedić. Ova nikada dokazana indicija (kao indiciju je, s dozom obazrivosti, navodi i Petrović na str. 82) kod brojnih autora vremenom je prerasla u neupitnu činjenicu, iako Arhiv Jugoslavije i danas čuva izveštaj Ministarstva unutrašnjih poslova o istrazi vođenoj tim povodom i o policijskoj akciji u Kovačici, prilikom koje je otkrivena ilegalna zboraška štamparija, izvršeno hapšenje odgovornih lica i zaplena štamparskih mašina, kao i velikog broj odštampanih primeraka Biltena.
Petrovićevoj knjizi mogu se staviti manje primedbe i po nekoliko sasvim formalnih osnova. Prva od njih je činjenica da monografija ima samo jednog recenzenta (pok. prof. dr Oliveru Milosavljević), što je problematično, tim pre jer izdavač knjige nije naučna ustanova koja ima sopstvenu redakciju sačinjenu od članova u naučnim zvanjima.16 Druga primedba odnosi se na stil autora, koji je često isuviše emotivan, publicistički i senzacionalistički, odnosno praćen, za jedno naučno delo, neuobičajeno velikim brojem uskličnih i usklično-upitnih rečenica. Naposletku, šteta je što ova monografija, u kojoj se javlja veliki broj ličnosti, nema makar indeks ličnih imena, koji bi olaškao praćenje sadržaja i upotrebu knjige u istraživačke svrhe.
I pored svih istaknutih nedostataka, monografija Ideologija varvarstva. Fašističke i nacionalsocijalističke ideje kod intelektualaca u Beogradu (1929–1941) Nenada Ž. Petrovića predstavlja vredno i korisno istraživanje, ponajviše zbog zaista temeljne i na trenutke izvanredne analize međuratne periodike, čija vrednost nije izbledela ni nakon gotovo četvrt veka. Ostaće žal što autor nije uložio još dodatnog napora da osavremeni i proširi svoje istraživanje, te revidira neke od spornih stavova i zaključaka na koje su ga naveli kako starija literatura tako i društvene okolnosti (raspad Jugoslavije i rat) iz vremena kada je pisan najveći deo knjige. Za istraživače i poštovaoce istorije političkih ideja Petrovićeva monografija svakako će predstavljati nezaobilazno štivo.
Aleksandar Stojanović
01.06.16
Tokovi istorije
Prošle godine je u Beogradu objavljena monografija Ideologija varvarstva. Fašističke i nacionalsocijalističke ideje kod intelektualaca u Beogradu (1929–1941) autora dr Nenada Ž. Petrovića, istoričara i književnika, saradnika Instituta za strategijska istraživanja Ministarstva odbrane. Petrović (Vranje, 1961) se osim istoriografskim radom u javnosti oglašavao i objavljivanjem romana, eseja, priča i radio-drama, a pomenuta monografija predstavlja neznatno izmenjenu verziju njegovog magistarskog rada, odbranjenog na Filozofskom fakultetu u Beogradu leta 1993. godine.
Monografija se sastoji iz kratkog predgovora, uvoda, šest zaokruženih tematskih poglavlja, zaključka, te dodatka – kratke informacije o važnim časopisima i listovima, napomena (endnota), spiska korišćenih izvora i literature i beleške o autoru.
Uvodno poglavlje Petrović je posvetio pojmovima fašizma i nacionalsocijalizma (str. 11–14). Analiziran je istorijski kontekst nastanka i razvoja ovih političkih pokreta i sistema, pomenute su neke od glavnih odlika i za njih karakterističnih političkih ideja, a učinjena je i osnovna diferencijacija između italijanskog fašizma i nemačkog nacizma. Autor se u teorijskom određenju fašizma mahom oslonio na starija istraživanja Ernsta Noltea, Todora Kuljića, Alastera Hamiltona i Andreja Mitrovića.
Prvo tematsko poglavlje koje tretira osnovni predmet istraživanja Petrović je naslovio „Idejne celine fašizma i nacionalsocijalizma kod beogradskih intelektualaca“ (15–20). U njemu se osvrnuo na pokrete jugoslovenske desnice – Orjunu i Narodnu odbranu – zaključujući da, iako je kod njih bilo određenih segemenata ideologije i političke prakse koji su postojali i u Nemačkoj i Italiji tridesetih godina, ipak nije reč o fašističkim, odnosno nacističkim pokretima. Dosta prostora posvećeno je pokretu „Zenit“ i njegovom predvodniku Ljubomiru Miciću, uz veoma originalno tumačenje da je zenitizam bio „čudan amalgam anarhizma, fašizma i velikosrpskog šovinizma“ (16). Petrović poglavlje zaokružuje zaključkom:
„ono što je bilo zajedničko ideologijama domaćeg fašizma i nacizma bilo je odbacivanje demokratije, rasizam i antisemitizam; kult seljaštva kao najzdravijeg dela naroda i temelja nacije; poziv na korporativizam ili staleško uređenje države“ (19).
Drugo tematsko poglavlje svoje monografije Petrović je posvetio iscrpnoj analizi rasno-bioloških pogleda i teorija o povezanosti rase sa društvom, kulturom i civilizacijom (21–38). On je detaljno predstavio gotovo sve rasističke i eugeničke poglede prisutne kod srpskih intelektualaca, počev od teorija zasnovanih na uporednoj analizi krvnih grupa do razmatranja o uticaju rase na kulturu i civilizaciju. Posebno je detaljno analizirao radove dr Svetislava Stefanovića, dr Branimira Maleša i dr Stevana Z. Ivanića. Takođe, Petrović je ukazao na strane uticaje i podsticaje na širenje rasno-bioloških shvatanja na jugoslovenskom prostoru, a analizirao je i rasističke konotacije Micićevog „Manifesta Srbijanstva“ iz 1940. godine (37).
Podjednako detaljna i kvalitetna je i Petrovićeva analiza antisemitizma kod beogradske inteligencije i političara (39–58). Iako inicijalno pogrešno definiše antisemitizam kao „poseban vid rasizma usmeren prema Jevrejima“,1 Petrović brojnim primerima ilustruje i dokazuje da je on znatno češće nego rasnu imao ekonomsku, versku ili političku (antikomunističku i antidemokratsku) podlogu. Temeljno su analizirani antisemitski diskursi prisutni u štampi i političkim nastupima pokreta „Zbor“ i njegovog vođe Dimitrija Ljotića, koji je za relativno kratko vreme prešao dug put od „Dijaloga sa Jevrejinom“ do „Drame savremenog čovečanstva“.
Četvrto tematsko poglavlje svoje monografije dr Nenad Petrović posvetio je analizi antiurbanih i antievropskih sadržaja u političkom narativu, kao i idealizaciji sela i seljaštva (59–76).
Istaknuta je neraskidiva veza između kritike grada i kritike savremene civilizacije (tj. Evrope), koji su često predstavljani kao nešto tuđe, imperijalističko-eksploatatorsko, neretko jevrejsko ili cincarsko, a gotovo uvek nesrpsko, odnosno antisrpsko. Petrović je sa pravom istakao apsurd činjenice da su iza priče o „prljavom gradu“, „odrođenoj/degenerisanoj inteligenciji“, kao i o selu kao izvoru narodne vrline, snage i rasne čistote, stajali mahom intelektualci koji su živeli u gradovima, a koji su neretko bili i školovani na Zapadu, iako su ga sa toliko gorčine kritikovali.
Peto tematsko poglavlje monografije posvećeno je odbacivanju demokratije, odnosno korporativnim i staleškim uređenjima kao alternativi parlamentarnoj demokratiji (77–94). Parlamentarno iskustvo Kraljevine SHS/Jugoslavije do uvođenja monarhodiktature pokazalo se kao bezuspešno i u pojedinim trenucima tragično, što je samo podstaklo razvoj antidemokratskih tendencija u društvu. Petrović je analizirao korporativističke ideje prisutne na tlu Srbije 1929–1941, identifikujući Dimitrija Ljotića, dr Svetislava Stefanovića i dr Danila Gregorića kao njihove najglasnije zastupnike. Petrovićev zaključak ukazuje da je Stefanović zagovarao italijanski model, Gregorić mešavinu italijanskog i nemačkog, dok se Ljotić najčešće zadržavao na ideji staleža i staleškog parlamenta, što ukazuje na dominantan uticaj Francuske akcije i organske političke misli. Sva troijca su, međutim, u korporativnom uređenju i praksi videli način da se suzbije klasna borba, prevaziđu neke od mana kapitalizma i parlamentarizma i efikasnije organizuje privreda.
Poslednje tematsko poglavlje svoje monografije Petrović je naslovio „‘Novi nacionalizam’ i ‘Totalna organska država’“ (95–104). Pod pojmom „novog nacionalizma“ Petrović uglavnom podrazumeva ekstremni nacionalizam praćen ksenofobijom i autokratskim aspiracijama, koji se razvio u eposi fašizma i nacizma, a koji je na srpskoj političkoj sceni najvećeg zagovrnika imao u Milošu Crnjanskom. Za „novi nacionalizam“ zalagali su se i drugi, poput Vladimira Vujića, uz isticanje da je vreme da se napusti „tradicionalni“ nacionalistički koncept definisan u romantizmu. „Novi nacionalizam“ podrazumevao je i „totalnu državu“, odnosno totalitarnu državu nalik Musolinijevoj Italiji. Petrović je istakao da je svoju verziju „totalne države“ imao i Dimitrije Ljotić, koji je u državi video presek nacionalne discipline i klasne harmonije, tj. „najveće ostvarenje ljudskog društva“. U skladu sa organskim shvatanjima države, Ljotić se zalagao za to da ona upravlja celim narodnim životom i da joj se moraju podređivati individualni interesi.
Petrović je najznačajnija ishodišta svojih istraživanja sublimirao u formi zaključka (105–108), a potom i priložio veoma koristan dodatak – kratku belešku o važnijim časopisima i novinama (109–112).3 Njegova monografija Ideologija varvarstva. Fašističke i nacionalsocijalističke ideje kod intelektualaca u Beogradu (1929–1941) štampana je u tiražu od 200 primeraka, a posvećena je pokojnom akademiku Andreju Mitroviću, koji je Petroviću bio mentor pri izradi magistarskog rada.
Izvornu osnovu Petrovićeve monografije čine brojni časopisi, novine i politički listovi koji su izlazili u Beogradu u periodu 1929–1941. godine, a sem njih, i nekoliko fondova Arhiva Jugoslavije. U vreme kada je pisan magistarski rad iz koga je proizašla ova monografija uistinu nije bilo mnogo objavljenih radova koji su se bavili političkim idejama fašizma i nacizma (ali i šire gledano – političke desnice) i njihovom recepcijom kod srpske i beogradske inteligencije.4 Pošteno je reći, posebno ako se uzme u obzir da su radovi Branislava Gligorijevića više bili usmereni na analizu političke akcije nego ideja, da su Petrovićeva istraživanja bila gotovo pionirska u ovom domenu. On je savesno pregledao veliki broj novinskih članaka i političkih tekstova, istražujući političku, kulturnu i medicinsku periodiku, analizirajući ih sveobuhvatno i dajući vredne zaključke. Ipak, postoji niz pojedinosti u Petrovićevoj knjizi, koje se danas, 2016. godine, čine problematičnim sa stanovišta istorijske nauke.
Sama ideja da se u monografskoj formi objavi neznatno izmenjen magistarski rad star 23 godine dovela je do niza problema, netačnosti i anahronizama. Prva rečenica predgovora, odnosno autorskog dela publikacije glasi: „O pojavama fašizma i nacionalsocijalizma u prvoj Jugoslaviji pisano je veoma malo“ (9). Ako je ova rezolutna tvrdnja i bila istinita 1993. (a autor ovih redova smatra da jeste, bar kada je reč o istoriografiji na srpskom jeziku), ona nikako ne odgovara istini 2016. Nerazumljivo je i sa stanovišta nauke neprihvatljivo da je Petrović prosto odlučio da ignoriše 23 godine istoriografske, sociološke i politikološke naučne produkcije i da ne uključi u svoje istraživanje nijedan od veoma brojnih i kvalitetnih radova objavljenih u poslednjih dvadesetak godina.5 Podjednaka je žal zbog činjenice da nije produbio arhivska istraživanja koja je započeo, budući da samo u Beogradu postoji bar desetak arhivskih fondova i zbirki koji bi predstavljali dragocenu dopunu Petrovićevim istraživanjima.6 Isto važi i za konsultovanje obimne memoarske, dnevničke, biografske i autobiografske literature koja bi donela značajan nov kvalitet postojećem narativu.
Delimična prevaziđenost korišćene teorijske litrature, ali i njena ideološka monolitnost (levičarske provenijencije), posebno su primetni u uvodnom i prvom tematskom poglavlju Petrovićeve monografije, koji su sa saznajnog i metodoškog stanovišta najslabiji deo knjige. To samo po sebi možda i ne bi bilo problem da pomenuta literatura nije autora navela na niz diskutabilnih zaključaka. Obimno oslanjanje na (u velikoj meri prevaziđene) radove Noltea, Kuljića i Hamiltona7 dovelo je do preširokog shvatanja fašizma i nacionalsocijalizma, a uticalo je i na terminologiju koja je korišćena u analizi i kritici desničarskih i fašističkih pokreta.
Definisanje pojma fašizma i određenje šta sve neki pokret čini fašističkim8 Petrović je dao na 18. stranici svoje knjige. Iako on sam ističe da se ne sme upadati u zamku i svaki nacionalizam smatrati fašizmom, jasno teorijsko razgraničenje fašističke od nefašističke desnice nije postavljeno, a korišćena literatura (uglavnom marksističkog usmerenja) pod različitim oblicma fašizma podrazumevala je brojne nacionalističke i konzervativne pokrete. Sledeći taj model, Petrović je ponudio niz originalnih, ali nedovoljno teorijski i heuristički potkrepljenih zaključaka, poput onog o politici Nikole Pašića kao „fašizmu pre fašizma“9 ili o zenitizmu kao vidu fašizma.
Jedna od zamki literature (konkretno Noltea) jeste i zaključak o francuskom poreklu fašističkog idejnog korpusa, valjda na osnovu toga što je Francuska akcija, koja se u savremenoj stranoj literaturi inače uglavnom ne smatra fašističkim pokretom,11 starija od italijanskog fašizma i nemačkog nacizma.12
Petrović je na stranicama svoje monografije objavio i određene tvrdnje i zaključke koji su u suprotnosti sa osnovnom metodologijom i predmetom istorijske nauke. U tom smislu posebno je problematičan zaključak objavljen na 106. stranici, koji je zbog svoje senzacionalnosti preštampan i na zadnjoj korici knjige. On će ovde biti naveden u širem obliku radi što verodostojnije kontekstualizacije: „Što se tiče Srbije dugo se smatralo, a i danas su takva mišljenja rasprostranjena, da ovde fašizam nije imao dubljih preteča u prošlosti već da je u jednom rastrganom vremenu to postao pomodni trend iz ‘uvoza’. Još je opasnije gledište da je on bio minorna pojava u odnosu na fašizme iz okruženja. Da li će neki fašizam potamaniti više ljudi ili manje, počiniti veće zločine ili manje – to je samo stvar stvorene ili pružene mu prilike. To što je hrvatski fašizam počinio mnogo gore i obimnije zločine od srpskog tokom Drugog svetskog rata posledica je položaja Srbije u sistemu ‘novog evropskog poretka’ osmišljenog u Berlinu i Rimu. NDH je bila priznati saveznik Osovine i teoretski samostalni subjekt dok je Srbija bila pod neposrednom okupacijom a njena ‘vlada’ slaba i pod stalnim pritiskom okupatora. Da je Nedić sa Ljotićem mogao da vodi samostalnu politiku, da su im se pružile prilike da izvrše genocid nad nekim, oni bi to bez sumnje učinili (podvukao A. S.). To što nisu, nije posledica neke dobroćudnosti našeg fašizma u odnosu na njihov, već prosto nedostatak prilike“. Iako bi se i o meritumu navedenog zaključka itekako moglo raspravljati (ali bi to oduzelo previše vremena i prostora), on je primarno neprihvatljiv sa stanovišta osnovne istoriografske metodoligije. Poznato je da je isključivi predmet istorijske nauke prošlost ljudskog društva, tj. događaji i procesi koji su se odigrali, a da se istoričar nikada ne sme povoditi za spekulacijama tipa „šta bi bilo kad bi bilo“. Gore navedeni primer je najflagrantiniji, ali ne i jedini koga srećemo u monografiji dr Nenada Petrovića.
Petrovićeva monografija sadrži i nekoliko značajnih materijalnih grešaka, koje su, takođe, uglavnom plod nekritičkog preuzimanja podataka i stavova iz starije literature. Tako na 56. strani Petrović piše o postojanju „osnovane sumnje“ da je dr Danilo Gregorić fingirao sukob sa Ljotićem i Zborom, kako bi „po zadatku“ (Ljotića, prim. A. S.) prešao u režim (JRZ) i otuda „širio zboraški fašizam“. Poznato je, međutim, da je Gregorić bio deo nemačke obaveštajne agenture u Kraljevini Jugoslaviji, te da se krajem tridesetih, a posebno u periodu od leta 1940. do Aprilskog rata, uopšte nije bavio širenjem zboraških ideja, već direktnim zastupanjem nemačkih interesa u jugoslovenskoj javnosti.13 Tada je Gregorić, kao direktni izvršilac nemačkih naloga, faktički i politički bio mnogo snažnija figura od Ljotića, a do njihove idejne diferencijacije i ličnog razlaza (doduše, u okvirima ekstremne desnice) došlo je znatno pre nego što je Gregorić postao direktor (sic), odnosno komesar lista Vreme.
Druga materijalna greška preuzeta iz starije, uglavnom ideološki opterećene literature, vezana je za navodno štampanje ilegalnog Biltena JNP Zbor u Vojnoj štamapriji, u vreme dok se na čelu Ministarstva vojske i mornarice nalazio Milan Nedić. Ova nikada dokazana indicija (kao indiciju je, s dozom obazrivosti, navodi i Petrović na str. 82) kod brojnih autora vremenom je prerasla u neupitnu činjenicu, iako Arhiv Jugoslavije i danas čuva izveštaj Ministarstva unutrašnjih poslova o istrazi vođenoj tim povodom i o policijskoj akciji u Kovačici, prilikom koje je otkrivena ilegalna zboraška štamparija, izvršeno hapšenje odgovornih lica i zaplena štamparskih mašina, kao i velikog broj odštampanih primeraka Biltena.
Petrovićevoj knjizi mogu se staviti manje primedbe i po nekoliko sasvim formalnih osnova. Prva od njih je činjenica da monografija ima samo jednog recenzenta (pok. prof. dr Oliveru Milosavljević), što je problematično, tim pre jer izdavač knjige nije naučna ustanova koja ima sopstvenu redakciju sačinjenu od članova u naučnim zvanjima.16 Druga primedba odnosi se na stil autora, koji je često isuviše emotivan, publicistički i senzacionalistički, odnosno praćen, za jedno naučno delo, neuobičajeno velikim brojem uskličnih i usklično-upitnih rečenica. Naposletku, šteta je što ova monografija, u kojoj se javlja veliki broj ličnosti, nema makar indeks ličnih imena, koji bi olaškao praćenje sadržaja i upotrebu knjige u istraživačke svrhe.
I pored svih istaknutih nedostataka, monografija Ideologija varvarstva. Fašističke i nacionalsocijalističke ideje kod intelektualaca u Beogradu (1929–1941) Nenada Ž. Petrovića predstavlja vredno i korisno istraživanje, ponajviše zbog zaista temeljne i na trenutke izvanredne analize međuratne periodike, čija vrednost nije izbledela ni nakon gotovo četvrt veka. Ostaće žal što autor nije uložio još dodatnog napora da osavremeni i proširi svoje istraživanje, te revidira neke od spornih stavova i zaključaka na koje su ga naveli kako starija literatura tako i društvene okolnosti (raspad Jugoslavije i rat) iz vremena kada je pisan najveći deo knjige. Za istraživače i poštovaoce istorije političkih ideja Petrovićeva monografija svakako će predstavljati nezaobilazno štivo.
Aleksandar Stojanović
