01.11.21
KAPITALNA ISTORIOGRAFSKA SINTEZA
Zbornik Matice srpske za društvene nauke
Duško M. Kovačević, profesor Opšte istorije novog veka na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu, jedan je od malobrojnih srpskih istoričara koji, uporedo sa srpskom istorijom, istražuje i različite teme evropske istorije 19. i 20. stoleća. Kao rezultat njegovog višedecenijskog bavljenja istorijom Rusije i logičan nastavak prethodnih istraživanja predstavljenih u monografijama posvećenim srpsko-ruskim odnosima u razdoblju od Berlinskog kongresa do abdikacije kralja Milana (2003), odnosno, Rusiji u međunarodnim odnosima tokom druge polovine 19. veka (2012), nastala je i velika sinteza istorije spoljne politike Ruske imperije tokom „dugog 19. veka”.
Predmetu istraživanja profesor Kovačević pristupio je sa stanovišta diplomatske istorije i istorije međunarodnih odnosa što je odredilo i karakterističan metod koji je primenio u eksplikaciji događaja, pojava i procesa koji predstavljaju težište njegove analize. Ono što svakako valja istaći jeste da je monografija izuzetno ambiciozno postavljena, i u hronološkom i u prostornom pogledu. Ovo posebno budući da obuhvata više od punog stoleća ruske i evropske istorije (od početka 19. veka sve do urušavanja i propasti Ruske imperije u požaru Prvog svetskog rata i boljševičke revolucije 1917), kao i da predmet autorove analize predstavlja spoljna politika Ruske imperije ne samo u Evropi (što je neretko slučaj u radovima ove vrste), nego i na Bliskom, Srednjem i Dalekom istoku.
Široko postavljeni hronološki i prostorni okviri rada primorali su autora da izvrši selekciju gotovo nepregledne istorijske faktografije kako bi ukazao na one istorijske pojave i procese koji su presudno uticali na oblikovanje ruske spoljne politike. Imajući u vidu karakter političkog sistema Ruskog carstva obeleženog samodržavljem, autor je u središte svog razmatranja postavio ruske imperatore kao ličnosti koje su presudno uticale na oblikovanje i usmeravanje glavnih pravaca ruske spoljne politike u pomenutom razdoblju, kao i njihove bliske saradnike (najviše diplomatske i vojne zvaničnike) koji su sprovodili imperatorsku politiku. Uprkos tome, autor nije propustio da uključi u razmatranje ne samo opšte političke, vojne i ekonomske, nego i društvene i idejne činioce koji su vršili odlučujući uticaj na oblikovanje spoljnopolitičkih koncepcija samodržavnih vladara. Važno je, takođe, napomenuti i da je autor spoljnu politiku Ruske imperije sagledao u širokom kontekstu međusobnih odnosa „evropskog koncerta” (velikih evropskih sila) koji je, najvećim delom, određivao međunarodne odnose u 19. veku dok je u slučaju Dalekog istoka, u svoja razmatranja uključio odnose Ruske imperije s Kinom, Japanom i Sjedinjenim Američkim Državama.
Autor je tekst strukturirao u tri hronološki zaokružene celine unutar kojih je rasporedio sadržinu u ukupno 18 jasno omeđenih i problemski postavljenih poglavlja. U prvom delu „Od smrti Pavla I do Krimskog rata 1801–1856.” (str. 21–239) autor je prikazao spoljnu politiku Ruske imperije tokom razdoblja koje su obeležili ratovi protiv francuske hegemonije na evropskom kontinentu, Bečki kongres, restauracija „starog režima” i suprotstavljanje novim revolucionarnim potresima posredstvom „Svete alijanse”, ponovno otvaranje Istočnog pitanja podstaknuto srpskim i grčkim ustancima, Revolucija 1830. i, naročito, Revolucija 1848, Krimski rat i, konačno, penetracija Ruskog carstva u područje Srednje Azije i Dalekog istoka.
U drugoj celini pod nazivom „Od Pariskog mira do saveza sa Francuskom 1856–1894.” (str. 243–388) autor je prikazao izazove sa kojima se suočila ruska spoljna politika tokom šezdesetih (Poljski ustanak, nemački i italijanski ratovi za nacionalno ujedinjenje) i sedamdesetih-osamdesetih godina 19. veka (Velika istočna kriza, 1875–1878). U pomenutom kontekstu on je značajnu pažnju posvetio i stvaranju Trojecarskog saveza (savez Rusije, Nemačke i Austrougarske), kao i njegovim unutrašnjim protivrečnostima koje su sredinom osamdesetih godina usmerile rusku spoljnu politiku ka traženju sporazuma sa francuskom Trećom republikom. Uporedo sa prikazom evropske dimenzije ruske spoljne politike, autor je istakao i njene najvažnije ciljeve i pravce delovanja na Kavkazu, Srednjoj Aziji i Dalekom istoku kao i odnose sa Sjedinjenim Američkim Državama (prodaja Aljaske).
Treća celina „Od stupanja na presto Nikole II do kraja Ruske imperije 1894–1917.” (str. 391–609) posvećena je spoljnoj politici Rusije na prelomu 19. i 20. veka koja je koincidirala s razdobljem vladavine poslednjeg ruskog imperatora Nikole II. Iscrpno prikazavši vodeće činioce koje su određivali međunarodne odnose u pomenutom raz-doblju (borba za kolonijalnu podelu sveta, težnje Nemačkog rajha za „mesto pod suncem”, stvaranje evropskog sistema savezništava), autor je naročitu pažnju posvetio ruskoj penetraciji na Dalekom istoku i Rusko-japanskom ratu 1904–1905. godine. Ukazavši na posledice koje je poraz u ratu imao po njen društveno-politički razvoj ali i njen status velike sile, autor je detaljno analizirao ulogu Rusije u međunarodnim odnosima obeleženim suparništvom između dvaju vojno-političkih blokova – Antante i Trojnog saveza. Konstantne napetosti u njihovim odnosima uzrokovali su niz međunarodnih kriza – od Prve marokanske krize (1905/06), preko Aneksione krize (1908/09) i Druge marokanske krize (1911) zaključno sa balkanskim ratovima (1912/13), koji su obeležili međunarodne odnose tokom decenije koja je prethodila izbijanju Prvog svetskog rata. Razmatrajući držanje Rusije tokom Julske krize 1914. kao i njenu spoljnu politiku u temeljno promenjenim uslovima tokom prve dve godine svetskog rata, autor je svoju analizu završio sa Februarskom revolucijom i abdikacijom imperatora Nikole II 1917. godine koje, ujedno, predstavlja i završetak jedne epohe.
Autor je svoje zaključke zasnovao na relevantnim istorijskim izvorima. Osim arhivskih izvora koje je prikupio istražujući u nekoliko navrata u ruskim arhivima tokom devedesetih godina prošlog veka, on se prvenstveno služio ruskim zbornicima dokumenata kao i najvažnijim kolekcijama nemačkih, britanskih i francuskih diplomatskih dokumenata koji predstavljaju istorijske izvore prvog reda. Korišćenje mnoštva narativnih izvora – memoara, dnevnika, autobiografija te prepiske vodećih ruskih državnika – umnogome je doprinelo živopisnosti njegovog izlaganja. Kada je reč o istoriografskoj literaturi, autor je kritički vrednovao gotovo svu naučnu literaturu koja se odnosi na temu ovoga rada koja, osim one na ruskom jeziku, uključuje i najvažnija ostvarenja svetske istoriografije.
Osim toga, potrebno je istaći još i sledeće činjenice. Autor je na sintetičan način, u vidu zaokružene naučne monografije, prikazao glavne tokove ruske spoljne politike tokom razdoblja od početka 19. veka do propasti Ruskog carstva 1917. godine. Ispoljivši nesvakidašnju erudiciju (savladavši ogroman broj istorijskih izvora i istoriografskeliterature), autor je unutar konteksta međunarodnih odnosa uspeo da prikaže one istorijske činioce koji su odsudno određivale spoljnu politiku Ruske imperije u navedenom periodu. Naročitu pažnju zaslužuje i autorov izvanredan smisao za istorijsku sintezu – rezultate svoga istraživanja predočio je u vidu logički čvrsto strukturisanog i jezički besprekorno napisanog naučnog dela, koje upotpunjuje izrazitu prazninu u postojećoj literaturi posvećenoj ovoj temi. Ovo posebno imajući u vidu da su srpski istoričari najčešće istraživali pojedine segmente iz istorije rusko-srpskih odnosa, dok je istorija ruske spoljne politike izmicala njihovim interesovanjima te, sve do sada, ona nije monografski obrađena u srpskoj istoriografiji. Stoga je potrebno naglasiti da je reč o prvom celovitom prikazu ruske spolj-ne politike tokom „dugog 19. veka” napisanom na srpskom jeziku koji sintetizuje rezultate autorovog višedecenijskog istraživanja istorije Ruskog carstva i njegove uloge u međunarodnim odnosima. Ova kapitalna istoriografska publikacija, osim što pleni svojim zapanjujućim faktografskim bogatstvom, nesumnjivo će da posluži kao pouzdan i naučno utemeljen vodič svima onima koji istražuju ne samo istoriju spoljne politike Ruske imperije već i međunarodne odnose u 19. veku. S obzirom na prijemčivost jezika kojim je napisana, ona će svakako pronaći put i do šireg kruga srpskih čitalaca tradicionalno zainteresovanih za istoriju Rusije. Konačno, reč je o nesvakidašnjem ostvarenju srpske istoriografije koje predstavlja krunu istraživačkih nastojanja profesora Duška M. Kovačevića i, ujedno, njegov magnum opus.
Mihael Antolović
