Ivan V. Lalić i njemačka lirika

26.02.12

Mostovi su važniji čak i od hramova: pripadaju svima i ne služe ničem sumnjivom i zlom

Jovan Delić (1949), profesor Filološkog fakulteta u Beogradu (savremena srpska književnost), književni kritičar i istoričar književnosti, autor petnaestak knjiga eseja, dobitnik je nagrade „Matijević”, koju dodeljuje Fondacija „Dr Špiro Matijević” iz Novog Sada – za monografiju „Ivo Andrić – Most i žrtva”, koju su objavili „Pravoslavna reč” iz Novog Sada i Muzej grada Beograda. Ova luksuzno opremljena knjiga zauzela je peto mesto u trci za nagradu „Meša Selimović”. Knjiga Jovana Delića „Ivan V. Lalić i njemačka lirika”, koju je objavila „Srpska književna zadruga”, dobila je nagradu „Đorđe Jovanović”. Delić je dobitnik i nagrade „Zlatna srpska književnost, koju dodeljuje Fondacija „Aleksandar Arnautović”, za izuzetan doprinos izučavanju srpske književnosti.

U naslovu vaše knjige stoji: „Most i žrtva”. Između ova dva pojma smeštena je čitava Andrićeva poetika i životna filozofija?
Ne samo po mom osećanju, Andrićev ključni simbol jeste – most. Od pripovetke „Most na Žepi”, preko briljantne pesme u prozi „Mostovi”, kojom je Andrić otvorio liriku prema eseju, pa do romana „Na Drini ćuprija”, ali i kroz celokupno njegovo delo, Andrić provlači simbol mosta kao simbol najviše ljudske vrednosti. Mostovi su važniji čak i od hramova: pripadaju svima i ne služe ničem sumnjivom i zlom. Sve je naše uvek na drugoj obali od one na kojoj se nalazimo. Simbol ima više nivoa: od konkretne zavičajne slike do metafizičke slutnje druge obale. A o žrtvi Andrić je pisao celog svog života. Ja sam skrenuo pažnju na najpoznatiju žrtvu – na Radisava – kao na obnovu žanra martirija u modernom romanu. Žrtva je za Andrića uvek svetinja, bez obzira da li njome plaćamo građenje ili rušenje. I Radisav se kao žrtva, kao hristoliko jagnje, uzdiže na kocu iznad ostaloga sveta, i samoga mosta, za visinu toga koca, odnosno svoga stradanja.

Zla sudbina zadesila je i pisca čiju ste nagradu dobili?
Zato mi je neobično drago što je knjiga koja nosi naslov „Most i žrtva” nagrađena imenom jedne nevine hristolike žrtve – dr Špira Matijevića. Matijević je personifikacija mosta, kao Kninjanin koji je prevodio sa slovenačkog i nemačkog jezika, i kao profesor Univerziteta u Tuzli. A stradao je, na pravdi boga, pošto mu je, prethodno, na prevaru odveden i ubijen sin, a zatim uzeto 5.000 maraka. Potom su, u njegovom stanu, ubili i samog Matijevića. Naravno da se sve zna kako je bilo i da će literatura to zapamtiti i zapisati. Uveren u svoju nevinost, Matijević nije hteo da napusti Tuzlu, iako ga je otac savetovao, još dok je bio dete, da kada i ako zapuca, sve ostave i beže u Srbiju. Dr Špiro Matijević personifikuje i most i žrtvu iz naslova knjige.

Andrić je pisao o Vuku i Njegošu. To su vrlo lucidna zapažanja?
Andrić vidi Vuka i kao rušitelja i kao graditelja, graditelja koji ruši da bi stvarao novo i bolje. Zato su njegovi kriterijumi „od samog početka, vrlo visoki, a njegova načelnost nesumnjivo kruta kad god se radi o suštini”. On je jednako „strog i prema sebi i prema drugima”. Kada govori o Njegošu kaže: „Ponekad ga sve što raste u njemu diže i razapinje da mu se čini: razneće ga kao vihor kap letnje kiše nad morem; ponekad, opet toliko oteža i tako pritiskuje da ga zaustavi u hodu i savije ka zemlji”.

Zanimljiv je i odnos Andrića i Miloša Crnjanskog?
Ivo Andrić i Miloš Crnjanski vrhunske su nacionalne književne veličine, barem što se 20. stoleća tiče, a 1919. godine bili su gotovo početnici, istina – s imenom, ali tek s prvom knjigom, odnosno s drugom knjigom u pripremi. Iz ogleda „Ivo Andrić: Ex Ponto” vidi se odnos Crnjanskog prema mladom Andriću i prema njegovoj poeziji. Crnjanski je napisao i pesmu „Eterizam”, posvećenu Ivi Andriću, a Andrić je napisao pesmu „M. C.”, s inicijalima Miloša Crnjanskog. Ovaj esejistički tekst Miloša Crnjanskog, i pesme dva velika pisca, izmicali su pažnji kritičara i tumača književnosti.

U knjizi „Ivan V. Lalić i njemačka lirika”, govorite o uticaju nemačkih pisaca na stvaralaštvo našeg pesnika, a posebno Fridriha Helderlina i Johana Volfganga Getea?
Da bi se bolje razumela Lalićeva čvrsta veza s modernom nemačkom lirikom 20. veka, valjalo bi se vratiti više od stoleća unazad – Fridrihu Helderlinu i Johanu Volfgangu Geteu – nemačkoj klasici. Tu je Lalić u najintenzivnijoj vezi sa nemačkom poezijom, posebno kada je reč o Helderlinu. Lalićev prevod Helderlinovih „Odabranih dela” (1969) smatram prvorazrednim kulturnim događajem. Lalić je otkrio Helderlina srpskim, pa i jugoslovenskim čitaocima. Ne pamtim kad me je tako neki pesnički prevod obuzeo.

A veza s Geteom?
Geteove „Rimske elegije” elegične su samo po elegijskom distihu i nalaze se u podtekstu Lalićeve „Rimske elegije”, koja, takođe, poštuje elegijsku formu, ali unosi i elegične tonove. Rim je za Lalića mesto ljubavi, jedno od povlašćenih među povlašćenima, među „mestima koje volimo”. Bez ljubavi svet nije svet, niti bi Rim bio Rim, pa Lalić citira Getea: „Ceo si svet, o Rime, ali ljubavi lišen/ Niti bi svet bio svet, niti bi Rim bio Rim”.

Pesnici su „pčele nevidljivog”

Na Lalića su uticali i Rilke i Celan?
Lalić rado citira Rilkea, po kojem su pesnici „pčele nevidljivog”. One sakupljaju med vidljivoga da bi njime napunile zlatnu košnicu – nevidljivog. Pesme su izraz iskustva, sama srž iskustva. Rilkeove „Devinske elegije” bile su podsticajne za Lalića i na planu elegijskog distiha, i na planu pesničke slike. S druge strane, Celanova „Fuga smrti” privukla je Lalića svojim muzičkim naslovom i svojom muzičkom prirodom, i oksimoronom – omiljenim Lalićevim sredstvom – „crno mleko” zore, odnosno preranosti, oksimoronom koji sam ocenio oksimoronom 20. stoleća.

Zoran Radisavljević