Jedini put : sile Antante i odbrana Srbije 1915. godine

15.02.17 Politika

U srpsku nacionalnu tradiciju najdublje su utisnuti Prvi srpski ustanak, Balkanski ratovi i, naročito, nemački ratovi – Prvi i Drugi svetski rat (1914–1945), kaže Miloš Ković, autor knjige „Jedini put”
Odbrana Srbije od udruženog napada Nemačke, Austrougarske i Bugarske, 1915. godine, povlačenje preko Crne Gore i Albanije, obnova na Krfu i pobeda na Solunskom frontu, sa puno prava su nazvani Golgotom i Vaskrsom. Poraz i egzodus iz 1915–1916, događaji koji se ubrajaju u najtragičnije trenutke srpske istorije, dobili su svoj naknadni, dubinski smisao pošto su u nacionalnoj tradiciji i sećanju spojeni sa potonjom obnovom i pobedom.
Izdavačka kuća „Filip Višnjić” iz Beograda objavila je knjigu istoričara Miloša Kovića „Jedini put” (Sile Antante i odbrana Srbije 1915. godine). Kada se proučava samo godina 1915, od napada na Srbiju prvih dana oktobra do napuštanja otadžbine i uspona srpske vojske i izbeglica ka crnogorskim i albanskim planinama početkom decembra, objašnjava autor, slika srpskog poraza postaje mnogo stvarnija i mračnija. Šta se i zašto dogodilo? Ova knjiga ne nudi jednostavne i uprošćene odgovore. Njena ključna teza je, ipak, da su sile Antante Srbima pomoć prvo obećale, potom su ih sprečile da preventivnim napadom na Bugarsku sami sebi pomognu, da bi ih na kraju prepustile milosti i nemilosti neprijatelja.
Istorija odbrane Srbije 1915. sagledana je kao celina koja obuhvata i vojnu i diplomatsku istoriju, kao i svakodnevna iskustva „običnih ljudi”. Pripovedanje o srpskom Velikom ratu ne sme da izostavi ni epsko junaštvo, ni mučenička stradanja. U knjizi su, zato, sa skoro podjednakom pažnjom saslušani glasovi kralja Petra, njegovih oficira i vojnika, srpskih i savezničkih ministara i diplomata, novinara, pripadnika medicinskih misija i zarobljenih neprijatelja, žena i dece iz izbegličkih kolona.
Ratovi su usud srpske istorije. Srbi su, ponajviše zbog geografskih datosti, objašnjava Miloš Ković, ratovali više i duže od mnogih nacija. Ratovi su donosili rasulo i posrnuća, ali su se u njima uobličavali srpski kultovi i predanja, sa središtem u Kosovskom zavetu. Ti kultovi, predanja i zaveti učinili su Srbe samosvesnijim i borbenijim u suočavanju sa iskušenjima.
Srbi se, međutim, ne razlikuju od ostalih nacija po tome što su sećanje na ratna junaštva i stradanja ugradili u temelje svog nacionalnog identiteta. Od britanskih do pacifičkih ostrva, i od ruskih tajgi do kanadskih prerija, nacije pamte i obeležavaju svoje pobede i svoje patnje. Još je Ernest Renan u ogledu „Šta je nacija” (1882), koji su Srbi brzo preveli i rado čitali, utvrdio da su nacije, pored ostalog, zajednice sećanja na zajednička stradanja. Istorija i identitet Srba to, zaista, mogu da potvrde. Postoje, naime, ratovi koje su oni pažljivo sačuvali u svojoj tradiciji, jer su im doneli izuzetno masovne pogibije, smišljena zatiranja, pomore od bolesti i gladi, seobe i preveravanja.
Takvi su bili turski ratovi, od Maričke bitke 1371. do pada Budima 1541. godine. U tu vrstu istorijskog iskustva spadaju i ratovi između Osmanskog carstva, Habzburškog carstva i Mletačke republike, koji su obeležili potonje vekove srpske istorije. Među njima je, po Srbe, najpogubniji bio Veliki bečki rat 1683–1699. U vremenu oslobodilačkih ratova 1804–1945. u nacionalnu tradiciju najdublje su utisnuti Prvi srpski ustanak, Balkanski ratovi i, naročito, nemački ratovi – Prvi i Drugi svetski rat (1914–1945). Konačno, ovom nizu vreme će dodati i ratove koji su pratili drugo razbijanje Jugoslavije i uništavanje srpskog stanovništva u Krajini, Sarajevu, na Kosovu i Metohiji (1991–1999).
Prvi svetski rat, po mnogo čemu, naglašava Ković, izdvaja se među srpskim vojevanjima. Obeležile su ga i najveće pobede i najveća stradanja. On je velika raskrsnica ne samo svetske i evropske, nego i srpske istorije. Kultura, privreda, politika – posle njega ništa više nije bilo kao pre. Drugi svetski rat bio je samo njegov nastavak. Posledice Prvog svetskog rata osećamo i danas, posle punih sto godina. Sadržaji i smisao srpskih sećanja na Prvi svetski rat menjali su se od 1918. do danas. Svako vreme, od doba Kraljevine Jugoslavije do današnje Republike Srbije, imalo je svoj Veliki rat. Srbi su dobar primer za to kako predanja menjaju oblike i kako ona, u isto vreme, mogu da budu neobično otporna i trajna. Sećanje na Veliki rat oduvek je podrazumevalo ponos na pretke, zbog junaštva i pobeda na Ceru, Kolubari i Solunskom frontu. Tu je i priča o porazu i stradanju, o Albanskoj golgoti, ali se ona uvek vezuje za Krfski vaskrs i Solunsku pobedu. Hrišćanstvo i patriotizam, koji vekovima čine osnove evropske kulture, pronalaze smisao golgote u neminovnom vaskrsu. Istorijsko iskustvo Srba to, uostalom, potvrđuje.
Teško je, ukratko, ističe Ković, opisati svu dubinu propasti iz 1915. godine. Srbija koju je, počevši od 1804, u mukama i pobedama uporno gradilo nekoliko naraštaja, tada je izbrisana sa mape Evrope. Napale su je i razorile tri države – Nemačka, Austrougarska i Bugarska. Njena vojska, proslavljena u epskim bitkama na Kumanovu, Bitolju, Bregalnici, Ceru i Kolubari, bila je pobeđena. Država i vojska napustile su teritoriju Srbije, da bi nastavile borbu. Civilno stanovništvo, već desetkovano represalijama i epidemijama, prepušteno je na milost i nemilost osvajačima.

Zoran Radisavljević