01.08.19
Kosta Nikolić. Jedna izgubljena istorija
Tokovi istorije 2019 / 2
Srpska istoriografija nije bogata istorijskim sintezama. Nisu samo u pitanju sinteze koje obuhvataju istoriju Srbije i istoriju srpskog naroda u 20. veku. Nema dovoljno ni celovitih pregleda istorije Jugoslavije, u čijem je okviru razmatrana i istorija Srbije odnosno srpskog naroda. Valja podsetiti kroz jednu malu rekapitulaciju koliko su malobrojni sintetički radovi u srpskoj istoriografiji. Jedna od prvih sinteza je ona Jovana Rajića (Istorija raznih slovenskih narodov, naipače Bolgar, Horvatov i Serbov), nastala još krajem 18. veka. Posle nje nastupila je duga pauza, sve do pred kraj 19. veka i pojave sinteze Ljubomira Kovačevića i Ljubomira Jovanovića, koja nije bila celovita. Ubrzo iza nje, početkom 20. veka izašle su dve sinteze istorije srpskog naroda, jedna Stanoja Stanojevića (Istorija srpskog naroda,1908) i druga Konstatina Jirečeka (Istorija Srba,1911). Posle kraće pauze, tridesetih godina Vladimir Ćorović je napisao dve sinteze (Istorija Jugoslavije, 1930. i posthumno objavljena Istorija Srba, 1989). Novi pokušaji usledili su posle Drugog svetskog rata. Prvi je nezavršena Istorija naroda Jugoslavije I–II (1953–1960). Početkom sedamdesetih godina 20. veka Ivan Božić, Sima Ćirković, Vladimir Dedijer i Milorad Ekmečić napisali su Istoriju Jugoslavije (1972), a onda je Branko Petranović objavio i svoju prvu sintezu Istorije Jugoslavije 1918–1978 (1978), da bi deset godina kasnije dao novu, proširenu i dopunjenu, trotomnu verziju, koja se završava sa 1988. Osamdesetih je počela da izlazi višetomna Istorija srpskog naroda, kao delo grupe autora, a onda i još jedna sinteza Milorada Ekmečića u kojoj govori o predistoriji nastanka Jugoslavije (Stvaranje Jugoslavije 1790–1918, 1989). Posle razbijanja jugoslovenske države pojavilo se više sintetičkih radova koji akcenat stavljaju pre svega na srpski narod. Branko Petranović piše o srpskom iskustvu u jugoslovenskoj državi (Srpsko iskustvo jugoslovenske nacionalne integracije, 1992), Dušan Bataković, pored istorije Jugoslavije na francuskom jeziku (La Yougoslavie: nations, religions, idéologies, 1994), daje, zajedno sa Milanom Protićem i Nikolom Samardžićem, novi pregled istorije srpskog naroda (Nova istorija srpskog naroda, 2000), dok Ljubodrag Dimić, osim nevelike sinteze u kojoj je pružio sumarni prikaz sudbine srpskog naroda u Jugoslaviji (Srbi i Jugoslavija, 1998), učestvuje, zajedno sa Milošem Blagojevićem, Dejanom Medakovićem i Radošem Ljušićem, u stvaranju trotomne Istorije srpske državnosti 1–3 (2001). Čedomir Antić je dao kratki popularni pregled srpske istorije 19. i 20. veka (Kratka istorija Srbije 1918–1004, 2004). Sima Ćirković je ponudio važnu sintezu istorije srpskog naroda u širem evropskom kontekstu, koja je prvo izašla na engleskom jeziku (The Serbs, 2004), srpsko izdanje: Srbi među evropskim narodima (2004). Milorad Ekmečić je u dugom hronološkom okviru od skoro šest vekova označio glavne tokove razvoja srpskog naroda (Dugo kretanje između klanja i oranja. Istorija Srba u Novom veku 1492–1992, 2001). Možda bi se ovom kratkom pregledu moglo dodati i nekoliko knjiga o istoriji Jugoslavije i Srbije Stevana K. Pavlovića, britanskog istoričara srpskog porekla, ali je on ipak stvarao u jednoj drugoj istoriografiji. U njega nismo uključili neke sinteze, bez sumnje veoma važne, koje su imale svedeniju tematsku i prostornu određenost (na primer, istorija Srba u Vojvidini). Isto tako, u njega nisu ušle, niti su mogle, iako konstatujemo da su obogatile svojim tumačenjima srpsku istoriografiju, sinteze stranih istraživača koje su nastale i prevedene na srpski jezik posledih decenija. U svakom slučaju, gore navedeno pokazuje da stvaranje jedne sinteze nije lak, već naprotiv, mukotrpan i zahtevan posao. Zbog toga bi njihovo objavljivanje trebalo da bude važan ne samo stručni već i šire kulturni događaj. Pomenute sinteze su različito ocenjivane i vrednovane u stručnoj i široj javnosti. Neke su izazvale posebnu pažnju. Za njihove pisce se može reći da su predstavljali ili predstavljaju najznačajnije istoričare svog vremena. Posedovali su ili poseduju, osim velikog stručnog znanja o prošlosti Srbije i Jugoslavije, dovoljno sposobnosti, snage i hrabrosti da, dovodeći u novi odnos poznate činjenice, pruže svoj pogled na istoriju Srbije i srpskog naroda. Njima se upravo po tim osobinama ravnopravno pri Novi pokušaji usledili su posle Drugog svetskog rata. Prvi je nezavršena Istorija naroda Jugoslavije I–II (1953–1960). Početkom sedamdesetih godina 20. veka Ivan Božić, Sima Ćirković, Vladimir Dedijer i Milorad Ekmečić napisali su Istoriju Jugoslavije (1972), a onda je Branko Petranović objavio i svoju prvu sintezu Istorije Jugoslavije 1918–1978 (1978), da bi deset godina kasnije dao novu, proširenu i dopunjenu, trotomnu verziju, koja se završava sa 1988. Osamdesetih je počela da izlazi višetomna Istorija srpskog naroda, kao delo grupe autora, a onda i još jedna sinteza Milorada Ekmečića u kojoj govori o predistoriji nastanka Jugoslavije (Stvaranje Jugoslavije 1790–1918, 1989). Posle razbijanja jugoslovenske države pojavilo se više sintetičkih radova koji akcenat stavljaju pre svega na srpski narod. Branko Petranović piše o srpskom iskustvu u jugoslovenskoj državi (Srpsko iskustvo jugoslovenske nacionalne integracije, 1992), Dušan Bataković, pored istorije Jugoslavije na francuskom jeziku (La Yougoslavie: nations, religions, idéologies, 1994), daje, zajedno sa Milanom Protićem i Nikolom Samardžićem, novi pregled istorije srpskog naroda (Nova istorija srpskog naroda, 2000), dok Ljubodrag Dimić, osim nevelike sinteze u kojoj je pružio sumarni prikaz sudbine srpskog naroda u Jugoslaviji (Srbi i Jugoslavija, 1998), učestvuje, zajedno sa Milošem Blagojevićem, Dejanom Medakovićem i Radošem Ljušićem, u stvaranju trotomne Istorije srpske državnosti 1–3 (2001). Čedomir Antić je dao kratki popularni pregled srpske istorije 19. i 20. veka (Kratka istorija Srbije 1918–1004, 2004). Sima Ćirković je ponudio važnu sintezu istorije srpskog naroda u širem evropskom kontekstu, koja je prvo izašla na engleskom jeziku (The Serbs, 2004), srpsko izdanje: Srbi među evropskim narodima (2004). Milorad Ekmečić je u dugom hronološkom okviru od skoro šest vekova označio glavne tokove razvoja srpskog naroda (Dugo kretanje između klanja i oranja. Istorija Srba u Novom veku 1492–1992, 2001). Možda bi se ovom kratkom pregledu moglo dodati i nekoliko knjiga o istoriji Jugoslavije i Srbije Stevana K. Pavlovića, britanskog istoričara srpskog porekla, ali je on ipak stvarao u jednoj drugoj istoriografiji. U njega nismo uključili neke sinteze, bez sumnje veoma važne, koje su imale svedeniju tematsku i prostornu određenost (na primer, istorija Srba u Vojvidini). Isto tako, u njega nisu ušle, niti su mogle, iako konstatujemo da su obogatile svojim tumačenjima srpsku istoriografiju, sinteze stranih istraživača koje su nastale i prevedene na srpski jezik posledih decenija. U svakom slučaju, gore navedeno pokazuje da stvaranje jedne sinteze nije lak, već naprotiv, mukotrpan i zahtevan posao. Zbog toga bi njihovo objavljivanje trebalo da bude važan ne samo stručni već i šire kulturni događaj. Pomenute sinteze su različito ocenjivane i vrednovane u stručnoj i široj javnosti. Neke su izazvale posebnu pažnju. Za njihove pisce se može reći da su predstavljali ili predstavljaju najznačajnije istoričare svog vremena. Posedovali su ili poseduju, osim velikog stručnog znanja o prošlosti Srbije i Jugoslavije, dovoljno sposobnosti, snage i hrabrosti da, dovodeći u novi odnos poznate činjenice, pruže svoj pogled na istoriju Srbije i srpskog naroda. Njima se upravo po tim osobinama ravnopravno pri Kakav je 20. vek bio za Srbiju? Kosta Nikolić smatra da je on bio ispunjen promašajima, da je to bio vek u kojem su iracionalnost i iluzije dominirali nad realnim politikom, nad objektivnim mogućnostima i stvarnim okolnostima. Jednom rečju, to je bio vek izgubljene istorije. Otuda i provokativan naslov knjige. Ovo originalno tumačenje, koje je druga važna odlika sinteze, zasnovano je na analizi ogromnog broja podataka, praćenju kompleksnih pojava i glavnih procesa istorije srpskog naroda. Treća odlika nalazi se u korišćenju široke izvorne osnove i obimne istoriografske literature. Skoro niko do sada nije prošao gotovo čitavu istoriografsku produkciju, svu raspoloživu građu, memoare i dnevnike, štampu. Kosta Nikolić je već ranije, svojim sopstvenim istraživačkim monografijama pokrio čitav dvadeseti vek. Još više, on je jedan od retkih koji se ozbiljno bavio 90-im godinama 20. veka. O tome svedoči nekoliko njegovih knjiga. Osim toga, koristio je i rezultate raznovrsne sociološke, antropološke, politikološke i teološke literature. To se vidi i iz izabranog spiska izvora i literature na kraju knjige. Može se reći, ako ovo uzmemo u obzir, da gotovo nema pisaca sinteza koji tako detaljno poznaju svaki period, počev od međuratnog, ratnog, preko poratnog do kraja 20. veka. Kosta Nikolić pruža složenu sliku istorije Srbije 20. veka. Razmatrana su unutrašnja zbivanje, spoljne okolnosti, međunacionalni odnosi... Mi ovde ističemo neke momente koji se tiču njegovog tumačenja. Tako, na primer, on pokušava da razume zbog čega je srpska elita u 20. veku birala neka rešenja i da li su neka druga koja su postojala u realnosti, a nisu odabrana, bila bolja. Ta rešenja, koja su često bila iznad stvarnih mogućnosti, uticala su na biološki bilans srpskog naroda i uvela ga u ratove iz kojih je izlazio iscrpljen i oslabljen, sa nemerljivim gubicima, ali i novim političkim odlukama posle ratova, koje često nisu imale racionalna uporišta ili su bar bile nedovoljno dobro promišljene. Početak svega Nikolić vidi u napuštanju ranijeg nacionalnog programa i biranju novog 1914. godine koji se svodio na stvaranje jugoslovenske države. On, zapravo, umesto dosadašnjeg sagledavanja pozitivnih strana Prvog srpskog rata za srpski narod naglašava one pre svega negativne poput ljudskih i materijalnih gubitaka, osećanja trijumfa, ali i niza mitova (mit o „velikoj pobedi“, mit o kolektivnoj žrtvi i sl.), koji su uticali na ponašanje političkih elita u miru. Iz toga je sledilo da srpska elita u međuratnom periodu nije dovoljno dobro razumela brojne razlike naroda sa kojima se našla u okviru nove države, kao ni njihova politička stremljenja. U isto vreme, nju je odlikovalo i odsustvo rada na srpskoj nacionalanoj i druhovnoj integraciji, koja se kosila sa idejom o „narodnom jedinstvu“ Jugoslavije. Posebno su zanimljive strane na kojima autor pokušava da razume šta je to u srpskom menatalitetu uticalo na lakše prihvatanje kolektivističkih ideologija naspram indivualizma, a posebno komunističke ideologije. Autor veliku pažnju posvećuje političkim odlukama koje su dovele do poznatih događaja 27. marta 1941. i uvele srpski narod u Drugi svetski rat, koji je, po njemu, nosio čak i teže posledice nego Prvi. Ovde je na neki način prisutna kontrafaktualna hipoteza, po kojoj je tadašnja elita mogla da deluje i drugačije. Nikolić objašnjava zašto nije. Prema Nilu Fergusonu, može se razmatrati samo ono što je postojalo u stvarnosti, iako se nije realizovalo. Samim tim obrazlaganje tog pitanja je legitimno; jedino je nemoguće promišljati nešto što nije ni postojalo kao ideja i politika kod aktera u objektivnoj stvarnosti. Ovim nije iscrpljena slika rata, već Nikolić ukazuje na sve srpske podele, stanje u kojem se našao narod, spoljnopolitičke okolnosti i, posebno, delovanje komunista, njihovu ulogu, način na koji su u ratu preuzeli vlast i stvorili temelje nove Jugoslavije. Kosta Nikolić pokazuje kakvi su temelji Titove Jugoslavije i stanje srpskog naroda posle rata; on piše o pristisku ideologije i politike, uticaju ideologizovane slike prošlosti i raznih mitova o NOB-u, bratstvu i jedinstvu, jugoslovenstvu... stalnom eksperimetisanju u uređenju države i razvoju društva. Pažljivo prati okolnosti u kojima se Srbija našla u procesu federalizacije, njene mogućnosti i organičenja. Naročito ukazuje na činjenicu da je nad Srbijom i njenim političkim predstavnicima visila teza o krivici; umesto „velikosrpskog hegemonizma“, bile su to neke druge krivice, u zavisnosti od perioda; u jednom je to optužba da su srpski komunisti „integralni Jugosloveni“, a u drugom „rankovićevci“, dok su u trećem „liberali“... Premoć zabluda i odbijanje da se uvaži relanost autor vidi i u periodu vlasti Slobodana Miloševića. To je, po njemu, uticalo na političke greške s teškim posledicama po Srbiju i srpski narod na kraju 20. veka. On ukazuje na to da Milošević nije shvatio novo stanje nastalo slomom bipolarnog sveta i nastavio je da neguje predstavu, kao i u vreme blokovske podele, da je sada Srbija umesto Jugoslavije faktor globalne ravnoteže. Na osnovu sopstvenih istraživanja, kao i brojne sociološko-politikološke literature, Nikolić obrazlaže zbog čega je došlo do neshvatanja nove uloge Srbije, ulaska u ratne sukobe i kako je promovisno pitanje „odbrane nacije“ i ideje o tragediji kao srpskoj sudbini. Ovde treba dodati i to da je u odnosu na prvo izdanje u drugom došlo, posebno u analizi događaja tokom 90-ih, do određenih dopuna, pre svega u pogledu dodatne argumentacije i objašnjenja. Sinteza Koste Niklića nije obična, reproduktivna sinteza u kojoj postoji prosto sakupljanje i spajanje već ustanovljenih podataka. Ona je pre jedna produktivna sinteza koja sadrži nove rezultate i nova tumačenja. Ova knjiga je, po našem mišljenju, u odnosu na postojeće sinteze, donela neke nove elemente, poput stvaranja jedne nove celine srpske istorije 20. veka, periodizacije, pažljivog praćenja okvira te istorije preko širih jugoslovenskih i svetskih zbivanja, te novo tumačenje istorije srpskog naroda. Ona je, pre svega, koncentrisana na političku istoriju i istoriju državnosti. Ono što bi čitalac u ovoj sintezi poželeo jeste više podataka iz drugih nepolitičkih oblasti života, poput kulture ili privrede. Tada, posebno što se tiče kulture, ne bi ni u jednoj Jugoslaviji, slika bila tako mračna. Mada, možda je to previše očekivati od jedne sinteze. Osim toga, nijedna dosadašnja knjiga nije tako studiozno i pažljivo obradila osamdesete i devedesete godine 20. veka, kao i prve godine 21. veka.
Nataša MILIĆEVIĆ
