Srpska književnost i politika 1945-1991 - glavni tokovi

01.05.14

Glasnik Etnografskog instituta SANU

Umetničko delo je, smatraju mnogi, svedočanstvo vremena u kome je nastalo. Ne čudi stoga što ono predstavlja vrstu dodatnog, a nekada i jedinog izvora za istraživanje onih epoha istorije o kojima istoriografi nisu ostavili dovoljno podataka. Takođe, prilikom istraživanja pojava i perioda nedovoljno vremenski distanciranih od istraživača, umetničko delo može postati značajan putokaz za kretanje kroz aktuelni lavirint određene kulture. S druge strane, u ovakvom procesu, nužno se postavlja pitanje smisla, svrhe i definisanja umetničkog dela. Naime, da li je opravdano oslanjati se na njegovu semantiku, koja je po definiciji subjektivna, i koristiti je za objašnjavanje istorijskog i društvenog toka, koji bi trebalo da počiva na „egzaktnom“, tj. objektivnom znanju? Da li je umetnost nužno određena društveno-istorijsko-političkim prilikama u kojima umetnik stvara i da li je ova određenost njen primarni ili samo usputni (podrazumevajući) pečat? Nije li u srži stvaralačkog čina nastojanje umetnika da iz svoje fantazije iznedri univerzalnu istinu i učini je čitljivom izvangranica sopstvene kulture? I na kraju, da li će svako, odnosno svakovremeno čitanje određenog dela pronaći i upisati u njega ista značenja? Nije li se tokom istorije percepcija antičke umetnosti više puta menjala, da bi na kraju (možda ne i konačno) ona postala nosilac najviših estetskih vrednosti (proto)evropske kulture? Ili, nije li, na primer, Andrićevo pripovedanje i slikanje atmosfere lokalne, bosanske kasabe postalo metafora univerzalne teskobe odnošenja prema drugom i drugačijem?
Ovakvim i sličnim pitanjima započinje istoričar Kosta Nikolić svoju bogatu kulturno-istorijsku studiju. Prateći razvoj književne scene u Srbiji od 1945–1991. godine, Nikolić kreira svojevrsni istraživački poligon, na kome paralelno prikazuje neodvojive tokove srpske (i jugoslovenske) političke i kulturne istorije.
Specifičnosti razvoja srpske književnosti, koja je umnogome počivala na narodnoj epskoj tradiciji, a zatim posebnosti razvoja kultura malih naroda i država, u kojima intelektualna elita preuzima na sebe najveći broj javnih poslova, predstavljaju kulturni ključ u kome se odvija isprepletana priča o odnosu srpske književnosti i politike. Ovaj spoj Nikolić precizno i jednostavno određuje kao literalizaciju politike, koja proizlazi iz činjenice da se, istorijski gledano, „srpska politička praksa nije gradila oko ekonomskih interesa građana i društvenih grupa [...] oko ograničenja apsolutne vlasti i borbi za slobodu pojedinca – temeljna politička vrednost literarne struje u srpskoj politici bio je narod i borba za njegova prava: oslobođenje od turske vlasti, južnoslovensko ujedinjenje, pa na kraju 20. veka i ujedinjenje srpskog naroda na razvalinama nekadašnje zajedničke otadžbine“. Literalizacija politike, ali i politizacija književnosti – jesu pojave koje odlikuju odnos politike i književnosti i u savremenom srpskom društvu, što autor studije nastoji da prikaže analizirajući ključna dela srpske književnosti, kao i društveno-politička dešavanja koja su sa njima bila u vezi u periodu od 1945. do1991. godine.
Okosnicu Nikolićeve studije predstavlja nekoliko grupa pitanja i problema, koje se donekle poklapaju sa poglavljima knjige, ali se često i prepliću unutar istog poglavlja. Tako, uvodno poglavlje sadrži neku vrstu rasprave o funkciji umetnosti uopšte, kao i o odnosu umetnosti i ideologije. Da li je cilj umetničkog čina potpuna autonomija, ili se umetnost nalazi u službi stvaranja i potvrđivanja ideološke slike sveta? Potonja situacija je posebno prisutna u autokratskim društveno-političkim uređenjima, kakva je bila SFR Jugoslavija. Politički, pa i kulturni establišment je ovde zastupao stanovište o izlišnosti bilo kakve pobune (pa i one sadržane u činu umetničkog stvaranja) u društvu koje se nalazi na putu ostvarenja najviših ciljeva komunističke zamisli. Ne čudi stoga već dobro poznata činjenica – da je nastajuća država nakon Drugog svetskog rata prepoznala kao najveće državne neprijatelje upravo intelektualce (u Srbiji je od 1945. do početka 50-ih godina 20. veka ubijeno, nestalo i prognano više hiljada intelektualaca – najviše umetnika i naučnika), koji su optuženi zbog navodne saradnje sa okupacionim vlastima. Nikolić navodi samo neka od imena, među kojima su Svetislav Stefanović, Vladimir Velmar Janković, Todor Manojlović, Milan Kašanin, Svetomir Nastasijević. Shodno tome, u prvom poglavlju studije – „Funkcija književnosti u socijalističkoj Jugoslaviji“, odnosno, u prvom delu ovog poglavlja, pod nazivom „Iz crvenog u crno“, autor se fokusira upravo na opise lica i naličja ideološke utopije. Bilo kakva upitanost nad vrednostima nastajućeg sistema prepoznavana je kao opasnost, te je nova vlast na razne načine nastojala da ograniči slobodno delovanje umetnika.
S druge strane, umetnici koji su uspeli da poistovete svoje ideološke (komunističke) i umetničke poglede, kakav je bio, na primer, Marko Ristić, koga Nikolić pominje kao „najupečatljiviji model“ ideološki angažovanog umetnika, bili su nagrađivani visokim društvenim položajem i slobodom objavljivanja. Deo mehanizma unutrašnje kontrole pisaca trebalo je da bude i Udruženje književnika, osnovano 1944. godine. Ono se, međutim, tokom kasnijih perioda pokazalo kao jedno od izvorišta ozbiljne društvene kritike, potvrđujući opet ranije pomenute odlike odnosa srpske književnosti, književnika i politike. U okviru ovog poglavlja autor opisuje i stanje stvari u Hrvatskoj, u kojoj su desno orijentisani književnici uživali daleko veću zaštitu nego što je to bio slučaj u Srbiji, i to ponajviše zahvaljujući uticaju Miroslava Krleže, čija iskrena odanost komunističkoj ideji nije isključivala odanost sopstvenoj, hrvatskoj naciji, pa čak ni eksplicitne nacionalističke istupe.
U ovom poglavlju se čitalac sreće sa iscrpnim analitičkim opisima političkih dešavanja, koja su ponekada bila inicirana, a ponekada nalazila svoj odraz u radu srpskih književnika u periodu nakon Drugog svetskog rata. Ivo Andrić, Isidora Sekulić, Branko Ćopić, Miloš Moskovljević – samo su neka od imena o kojima pripoveda autor studije.
Posebno mesto u ovom poglavlju zauzima i analiza dela koja pripadaju umetnosti tzv. crnog talasa. Tu su na prvom mestu romani „Kad su cvetale tikve“, Dragoslava Mihajlovića, i „Memoari Pere Bogalja“, Slobodana Selenića, kao i pozorišna predstava koja je rađena po Mihajlovićevom romanu, a zatim i zabranjena iz ideoloških razloga. Iz Nikolićevog izlaganja čitalac saznaje zanimljive detalje društvene polemike oko spornih dela, kao i detalje javne rasprave održane na Filozofskom fakultetu u Beogradu 3. decembra 1969. godine, povodom nadirućeg talasa represije, a pod nazivom „Socijalizam i kultura“. Druga grupa (uslovno rečeno) problema koja se prepoznaje u srpskoj književnosti proučavanog perioda tiče se mesta i razvoja nacionalnih književnosti unutar zajedničke jugoslovenske države. Ovom problemu Kosta Nikolić posvećuje posebno (i posebno zanimljivo) poglavlje – „Književnost pod ključem“, u kome opisuje dugotrajnu i burnu raspravu o sadržaju nastave književnosti u školskim programima jugoslovenskih republika. Tokom ove polemike trebalo je ustanoviti spisak i broj pisaca određene nacionalnosti u tzv. „jezgru“ programa, koje je trebalo da bude zajedničko za đake svih republika i pokrajina. Jezgro je trebalo da bude dopunjeno lokalnim stvaraocima u svakoj od republika, što se, kako piše Nikolić, pokazalo kao veliki problem.
Ovom raspravom autor vešto nagoveštava možda najkompleksniju grupu političkih i kulturnih problema koji su svoj odraz našli u srpskoj njiževnosti, naime, probleme vezane za nerešena istorijska pitanja međuetničkih odnosa konstitutivnih naroda Jugoslavije. Ideologija bratstva i jedinstva počivala je na floskuli o tome da je ova vrsta problema prevaziđena tokom i putem socijalističke revolucije, te da je ta revolucija obezbedila neku vrstu zaborava ozbiljnih etničkih trvenja koja su pratila Drugi svetski rat, što je, naravno, bilo daleko od istine. Povremeni javni ispadi, kao i brojna književna dela, neprestano su podsećali na nerešene odnose između srpskog i hrvatskog stanovništva, između ustaškog i četničkog pokreta. Pored toga, književnici su nastojali da podsete i na građanske sukobe koji su, iako zataškani, zapravo predstavljali, a i danas predstavljaju, snažnu liniju podela unutar srpskog naroda. Književnim delima koja su bila inspirisana ovim temama drugo Nikolić posvećuje poglavlje svoje knjige, pod nazivom „Protiv totalitarizma – za slobodu javne reči“.
Poglavlje je podeljeno na tri dela, unutar kojih autor analizira najupečatljivija književna ostvarenja. Kod svakoga od izabranih, Nikolić najpre opisuje trenutnu društveno-političku situaciju, zatim daje siže dela, pa prelazi na prikazivanje javnih polemika i problema sa kojima su se susretali pisci čija su ostvarenja proglašena spornim. U prvom segmentu –„Politika kao sudbina“ – čitalac se tako upoznaje sa reakcijama na roman Slobodana Selenića – Prijatelji sa Kosančićevog venca. Tu je i prikaz polemike koju je izazvala zbirka pesama Gojka Đoga – Vunena vremena. Autor se posebno osvrće i na recepciju stvaralaštva Danila Kiša, kao i na čuvenu Golubnjaču Jovana Radulovića, da bi poslednji segment posvetio romanima Vuka Draškovića – Sudija i Nož. U drugom delu drugog poglavlja, nazvanom „Knjige plača“, Nikolić opisuje sudbinu pesničke zbirke Ljubomira Simovića – Istočnice, kao i romana Dragoslava Mihajlovića – Čizmaši.
Sve očiglednija erozija Sistema socijalističkog samoupravljanja, kao i porast međuetničke netrpeljivosti, doveli su do pokretanja javne polemike o uticaju tradicije na savremenost. Pojačano interesovanje za nacionalnu istoriju bilo je praćeno procesom njene mitologizacije, čemu Nikolić posvećuje poslednji segment drugog poglavlja, pod nazivom „O prošlosti i budućnosti“.
Treće poglavlje knjige, pod nazivom „Odbrana nacije“, Nikolić deli na četiri celine. Prva celina, „Slobodan Milošević – politički vođa nacije“, logično sledi hronologiju prethodno analiziranih političkoliteralnih fenomena. Vreme političkog uzleta i vladavine Slobodana Miloševića predstavlja poslednji istorijski period i okvir unutar koga Kosta Nikolić analizira specifičnosti poetskog nadahnuća srpske politike. S druge strane, istorija – podjednako i kulturna i politička – i dalje predstavlja neiscrpno nadahnuće srpskih pisaca, što autor još jednom naglašava u sledećem delu trećeg poglavlja: „Dobrica Ćosić – duhovni vođa nacije“. U ovoj tematskoj celini, koju sasvim opravdano posvećuje jednom piscu, Nikolić nas hronološki vraća na posleratni period srpske istorije (Drugi svetski rat), pripovedajući o ličnom, političkom i književnom razvoju Dobrice Ćosića, koji je u javnom govoru često nazivan ocem nacije. Čini se da ovim postupkom Nikolić pri samom kraju studije rezimira prethodna poglavlja kroz paradigmatski primer angažovanog književnika, čiji je politički status išao od komunističkog apologete, preko disidenta, do predsednika države.
Treći deo poslednjeg poglavlja – „Udruženje književnika Srbije – savest nacije“, Kosta Nikolić posvećuje raspravama koje su se tokom druge polovine osamdesetih godina odvijale imeđu udruženjâ književnika različtih jugoslovenskih republika i Udruženja književnika Jugoslavije. Sadržaj ovih polemika nedvosmisleno je ukazivao na jake separatističke trendove, koji su, kao i obično, najpre bili očigledni na planu kulture i umetnosti, da bi zatim to postali i na polju politike. Sudbina saveznog udruženja zapravo je bila slika bliskog raspada savezne države.
Zaključnu celinu predstavlja autorovo razmišljanje pod nazivom „Mit srpske istorije, srpska istorija kao mit“, gde on analizira i podvlači značaj sagledavanja istorijske vertikale pri pokušaju razumevanja veze srpske književnosti i politike. Vertikalom Nikolić smatra specifičan odnos kolektivnog identiteta i mitske svesti, odnosno – značaj mitske priče u istoriji, tradiciji i životu srpskog naroda, čiji se kolektivni identitet često gradio na neupitnom poistovećivanju sa mitskom matricom. Može se reći da autor ovde ulazi u pomalo sklisko polje tumačenja bića naroda, koje gotovo automatski otvara niz pitanja. Da li je ovaj odnos specifikum srpskog naroda? Šta bi pokazalo slično istraživanje odnosa politike i književnosti u nekoj drugoj kulturi? Takođe, ukoliko se pretpostavi da fenomen književnosti koja se javlja kao tumač istorije predstavlja našu posebnost, pitanje je da li se i samo Nikolićevo delo otima toj matrici ili u nju (nesvesno) upada. Ipak, ovaj segment završnog poglavlja Nikolić privodi kraju raspravom o postmodernističkom relativizovanju istoriografije, čime donekle uspeva da izbegne lavirint sazdan na relaciji književnost – mit – istorija – politika.
Knjiga „Srpska književnost i politika“, autora Koste Nikolića, predstavlja iscrpnu i višeslojnu kulturno-istorijsku studiju, koja donosi temeljan analitički uvid u politička i kulturna dešavanja u Jugoslaviji i Srbiji nakon Drugog svetskog rata. Ova studija istovremeno ukazuje na isprepletanost kulturnog i političkog u životu društva, demistifikuje ovu vezu, ali je i kreira kroz originalnu interpretaciju i svojevrsnu poetiku izražavanja, koja krasi autorov stil. Eventualna zamerka Nikoliću ticala bi se donekle fluidne strukture teksta, jer takav tekst zahteva istovremeno horizontalno (hronološko) i vertikalno (ideacijsko i semantičko) čitanje. No, moguće je da bi svako drugo rešenje značilo lišavanje ove studije određenog njenog segmenta.
Svakako, ovde predstavljena knjiga jeste jedno uzbudljivo i živo svedočanstvo o vremenu koje zbog svoje neposrednosti često izmiče objektivnom sagledavanju. Takođe, ona svedoči o stvaralačkoj moći reči, koje su, iako i u pisanoj formi, uspevale da oblikuju istoriju jednog naroda i jedne države.
Aleksandra Pavićević