01.03.21 Institut za savremenu istoriju
Kosta Nikolić, JUGOSLAVIJA, POSLEDNjI DANI: 1989–1992. Knj. 2, LjUDI MRŽNjE, ZEMLjA SMRTI
Istoričar Kosta Nikolić (1963) već godinama temeljno izučava problem raspada Jugoslavije i ta tema zauzima važno mesto u njegovim veoma razgranatim naučnim interesovanjima. Drugi tom najavljene trilogije Jugoslavija, poslednji dani: 1989–1992 nosi naziv Ljudi mržnje, zemlja smrti, i konkretno se bavi ratovima u Sloveniji i Hrvatskoj 1991. godine. Raspad Jugoslavije je nesumnjivo najvažniji događaj koji je ne samo politički obeležio kraj 20. veka u čitavom regionu, već sudbinski uticao na život mnogih generacija muškaraca i žena sa prostora bivše Jugoslavije. Zato je ova tema veoma važna u regionalnim okvirima (za mnoge je deo konstitutivnog nacionalnog mita), pa i na globalnom nivou, što sa Srbijom nije slučaj, iako je dostupnost arhivske građe prilično visoka što olakšava istoriografska istraživanja. Razlozi za njihovo izostajanje u Srbiji svakako su mnogobrojni. Većina istoričara još uvek izbegava suočavanje sa mnogim problemima iz bliske prošlosti, čije proučavanje redovno uključuje najrazličitije neprijatnosti. Mnogi važni akteri ovih događaja još uvek su prisutni u političkom životu, poseduju i određeni uticaj u mnogim sferama života, dok je javnost prilično polarizovana. Stavovi osciliraju od potpune osude Srbije za raspad Jugoslavije i mnoge zločine koji su usledili, do potpunog nekritičkog opravdavanja zaštite srpskih nacionalnih interesa putem oružane borbe. Zato je poduhvat u koji se upustio Kosta Nikolić višestruko značajan, a njegova knjiga je još uvek prvi pokušaj da se u Srbiji istoriografski rasvetle i uzročnoposledično odrede mnogi dramatični događaji u vezi sa početkom rata na prostoru Jugoslavije.
Knjiga je podeljena na dve velike celine: „Rat u Sloveniji“ (7–67) i „Rat u Hrvatskoj“ (68– 522). Iako su svi ovi događaji najtešnje povezani, izabrani način izlaganja zahtevao je geografskotematsku usmerenost i problemsku okrenutost ka pojedinačnim događajima. Pri tome je pažnja pre svega usmerena na vojno i političko rukovodstvo u Beogradu, kako na republičkom („srpskom“), tako i na saveznom („jugoslovenskom“) nivou. Političko-vojne i diplomatsko-obaveštajno-propagandne aktivnosti drugih republika nalaze se u drugom planu, dok je aktivnost međunarodne zajednice u okviru brojnih pregovaračkih procesa predviđena za treću knjigu.
Celina vezana za dešavanja u Sloveniji ima dva poglavlja. Prvo pod naslovom „Svi smo zajedno nezadrživo tonuli“ (9–42) opisuje i analizira sam početak rata u Sloveniji, sa detaljnim navođenjem vojnih akcija koje se izlažu uporedno sa političkim odlukama i diplomatskim aktivnostima (uključujući i pojedinačno delovanje i stavove najvažnijih aktera), što je sve zajedno uvelo Jugoslaviju u krvavi rat. Drugo poglavlje pod nazivom „Slovenija je odahnula sa olakšanjem“ (42–67) posvećeno je završetku rata u Sloveniji i analizi modela ponašanja rukovodstava u Beogradu, koje je ostalo nepromenjeno i u daljem toku događaja. Nedefinisani nacionalni interesi Srbije, osciliranje između zalaganja za opstanak Jugoslavije u punom obimu, potom „skraćenom“ obliku (srpske etničke teritorije i državna celovitost Srbije i Crne Gore), uz nepopustljivo zadržavanje ideologije komunizma i autističnog sagledavanja međunarodnog položaja Srbije bili su dominantni vid ponašanja. Takvi stavovi dodatno su potvrđivani jakom željom za zadržavanjem vlasti i izbegavanjem svake vrste odgovornosti za pogrešne odluke. To je bila konstanta ponašanja „srpskog“ i „jugoslovenskog“ rukovodstva u Beogradu, što se analizira preko stavova i postupaka najvažnijih aktera krize, pre svih generala Veljka Kadijevića i predsednika Slobodana Miloševića. Iznenađujuće nepoznavanje pravog raspoloženja stanovništva Slovenije koje je ispoljavalo snažne nacionalističke osećaje i spremnost na odlučan oružani otpor, kao i zanemarivanje nespremnosti stanovništva Srbije za odlazak u rat, a još više iz drugih republika SFRJ, odredili su tok i završetak kratkotrajnog oružanog sukoba u Sloveniji. Sve navedene tendencije i ponašanje rukovodstva u Beogradu ponovili su se i na primeru rata u Hrvatskoj.
Celina vezana za rat u Hrvatskoj ima ukupno 13 poglavlja. U uvodnom delu (68–109) uporedo se prezentuju oružani incidenti i manji okršaji tokom jula 1991. sa političko-diplomatskim aktivnostima za prekid neprijateljstava i mirno rešavanje krize, koja je sve više zavisila od same logike rata koju su određivali mnogi do tada potpuno nepoznati akteri, poput Dragana Vasiljkovića („kapetan Dragan“), koji su bili i deo neformalnih aktivnosti obaveštajnih struktura iz republičkog rukovodstva Srbije. Pitanje dobrovoljaca, ratnih avanturista, običnih kriminalaca i otvorenih zločinaca, obrađuju se u svakom od narednih poglavlja. Politička, obaveštajna i medijsko-propagandna podloga takvih aktivnosti data je u osnovnim crtama. Pažnja je usmerena na prostor koji je uskoro dobio ime Republika Srpska Krajina (što je zahtevalo i predočavanje sukoba unutar njenog rukovodstva), sa navođenjem mnogih detalja borbi, uključujući i ratne zločine obe zaraćene strane. Sledeće poglavlje pod nazivom „Hrvatsko nećemo, srpsko ne damo“ (110–149) posvećeno je događajima tokom avgusta 1991. godine, kada je rat u Hrvatskoj dobio obrise ozbiljnog oružanog sukoba u kome je JNA sve više upotrebljavana za zaštitu srpskog etničkog prostora u Hrvatskoj (sa primetnim ignorisanjem sudbine Srba u velikim gradovima). U pitanju je bila zamisao da se oružanom silom obezbedi uspeh političkom projektu održanja Jugoslavije u granicama koje bi odredile i etničko razdvajanje populacija koje hoće da ostanu u saveznoj državi, od onih koji žele secesiju. Takav stav podrazumevao je i prećutnu saglasnost o premeštanju nepoželjnog stanovništva sa obe strane. Postojeće granice između republika nisu priznavane, jer su po oceni tadašnjeg rukovodstva Republike Srbije (i većine javnosti) bile nepravedne prema Srbima, koji su želeli da ostanu da žive u jednoj državi.
Naredno poglavlje „Ne može se ratom naći budućnost zemlje“ (149–228) započinje analizom položaja savezne vlade Ante Markovića u ratnom sukobu, naročito nedostatkom finansija i odlukama rukovodstva Srbije da štampanjem novca finansira rat, što je ubrzo proizvelo hiperinflaciju. Izlaganje se zatim nastavlja navođenjem svih većih borbi na prostoru cele Hrvatske, kako na prostorima Krajine, tako i u unutrašnjosti ostatka Hrvatske, posebno na primeru blokadi kasarni JNA. Hronološki ovo poglavlje prati događaje od početka avgusta do početka oktobra 1991. godine, sa povremenim detaljnim opisom delovanja kako glavnih političkih i vojnih aktera sukoba, tako i „običnih“ oficira i vojnika, njihovih sudbina, uključujući i navođenje imena žrtava ratnih zločina, kao i mnogih izvršilaca takvih dela na obe zaraćene strane.
Kada je u pitanju srpska strana problem ratnih zločina, etničkog čišćenja, pljački, uloge raznih dobrovoljačkih, potom običnih kriminalnih grupa i političkih projekcija lokalnog srpskog rukovodstva, detaljno se obrađuje u poglavlju „Dosije Ilok“ (228–244). Poglavlje „Ako treba da odgovaram, bar da znam za šta treba da odgovaram“ (244–277) obrađuje događaje od kraja septembra do kraja novembra 1991. godine, prvenstveno problem izostanka uobličavanja jasnih ratnih ciljeva Srbije u oružanom sukobu koji je započeo, potom i preciznih političkih i vojnih nadležnosti, koordinacije sa jedinicama na samom terenu. Izlažu se događaji u vezi sa predajom opkoljenih kasarni JNA u Hrvatskoj, pojavom dezerterstva i defetizma na frontu, kao i izostankom želje za borbom u samoj Srbiji, koja je iz političkih razloga izbegavala da proglasi opštu mobilizaciju. Hrvatska je u isto vreme na svojoj teritoriji odlučno i brzo proglasila opštu mobilizaciju, dodatno homogenizujući svoje stanovništvo u odbrani nacionalnih interesa, ali i demokratije, nasuprot Srbiji koja je optužena za agresiju i nametanje komunizma. Nisu preskočeni ni zločini, naročito srpskih snaga, poput onih u selima Škabrnja i Nadin.
U poglavlju „Dubrovnik“ (277–356) detaljno su opisane pripreme i tok borbi oko ovog grada, a u poglavlju „Vukovar“ (356–403) na isti način su opisane borbe i za ovo naselje. Događaji se posmatraju na osnovu dokumentacije koja se odnosi na političko i vojno rukovodstvo Crne Gore i Srbije, potom i onih jedinica i komandanata koji su direktno učestvovali u ratnim dejstvima, sa mnogim detaljima samih vojnih operacija, ali i ratnih zločina svih strana. Poglavlje „To je opsesija, teško breme i osećanje. I teško napušta čoveka“ (403–415) analizira posledice borbi za Vukovar (poginuli, ranjeni, nestali, raseljeni, proterani, materijalna razaranja), učinak regularnih i paravojnih formacija, sukobe nadležnosti i politička neslaganja na srpskoj strani. Svojevrsni zaključak rata u Hrvatskoj prezentovan je u poglavlju „Srbi su Hrvatima napravili neprocenjivu uslugu time što su učinili da njihova borba izgleda opravdana i herojska“ (415–418), što je zapravo ocena britanskog istoričara Marka Vilera. Raspravlja se o nizu pogrešnih odluka i postupaka koji su na političko-diplomatskom, a posebno medijsko-propagandnom planu, Srbiju brzo survali na mesto poražene i ratnim zločinima osramoćene strane u ratu koji je prihvatila s nerealnom nadom da će sama pojava vojne sile usloviti predaju njenih protivnika. Streljanje hrvatskih zarobljenika na „Ovčari“ obrađeno je u poglavlju „Kad smo videli šta su im uradili, onda smo se zakleli da ćutimo“ (418–446), sa detaljnom analizom toka događaja, komandnom i ličnom odgovornosti za ovaj zločin.
U poglavlju „Srpska dobrovoljačka garda“ (446–469), obrađuje se problem delovanja najpoznatije paravojne formacije i njenog komandanta Željka Ražnatovića Arkana, uključujući i sve negativne detalje u vezi sa njegovom jedinicom (politička pozadina delovanja, obaveštajni kontakti, zločini). Autor nije preskočio ni delovanje ostalih paravojnih jedinica, pa se na kraju ovog odeljka prikazuje i rad Dragana Vasiljkovića, dok je u svim ostalim poglavljima predočeno i delovanje dobrovoljaca Srpske radikalne stranke Vojislava Šešelja, zatim dobrovoljaca Mirka Jovića, potom Srpske garde Srpskog pokreta obnove, kao i mnogih drugih lokalnih odreda i grupa pod najrazličitijim imenima. Period nakon zauzeća Vukovara pa do kraja 1991. godine obrađuje se u poglavlju „Kraj rata u Hrvatskoj“ (469–496), koji je na političkom polju obeležen ostavkama Ante Markovića i generala Kadijevića, a zatim i konačnim raspadom saveznih institucija, dok je na samom ratištu zaustavljeno napredovanje JNA i srpskih snaga, što je Hrvatskoj ubrzo omogućilo preuzimanje strategijske inicijative u ratu koji nije završen iako je potpisano primirje.
Egzodus srpskog stanovništva iz Zapadne Slavonije u drugoj polovini oktobra i početkom novembra 1991. obrađuje poglavlje „Ma neka, ne mora se Slavonija držati“ (496–522), sa navođenjem zločina hrvatskih snaga (mali logori smrti) i srpskih dobrovoljačkih jedinica, koje otvara i problem dometa prvobitnih planova o zaštiti srpskih etničkih prostora u Hrvatskoj, što se četiri godine kasnije završilo padom Krajine i masovnim iseljavanjem Srba sa ovog područja. Sudbina Jovana Raškovića, kao i cele njegove porodice tokom 20. veka, paradigmatično je postavljena na završne stranice ovog poglavlja, kao svojevrsno dublje objašnjenje uzroka srpsko-hrvatskog sukoba i psihologije srpskog stanovništva u Hrvatskoj, koje je u prošlosti bilo objekat višestruko ponovljenih progona i genocida, što je u mnogome odredilo i njegovu reakciju na početku rata 1991. godine. Knjiga sadrži i registar ličnih imena (523– 538), kao i belešku o autoru (539–540).
Nije lako pisati o raspadu Jugoslavije iz perspektive Srbije koja je na globalnom nivou označena kao uzročnih sukoba koji se se završili njenim porazom. Još je teže detaljno opisivati mnoge zločine, posebno one za koje su nedvosmisleno odgovorne srpske snage, a zatim nabrajati i pogibiju srpskih vojnika i oficira na mnogim ratištima u sukobu koji nije imao potpuno jasne ciljeve. Kosta Nikolić nije izbegao da temeljno istraži mnoge događaje, označi glavne istraživačke pravce i otvori mnoge probleme koji će se tek u budućnosti rešavati, jer zahtevaju dodatnu analizu u svetlu izvorne građe svih zaraćenih strana, ali i inostranog faktora.
Za konačne zaključke autora o ratovima u Sloveniji i Hrvatskoj treba sačekati treći tom zamišljene trilogije, ali i posle drugog, koji je najvećim delom posvećen događajnoj istoriji, jasno je da se problematizuje politička odluka o oružanom odgovoru Srbije na odluke secesionističkih republika da po svaku cenu odu iz Jugoslavije u postojećim granicama. Zapravo, u celoj knjizi se predočavaju sve negativne posledice primene strategije bezalternativne upotrebe oružane sile i radikalizacije vojnog sukoba da bi se porazio neprijatelj. Problem masovnog žrtvovanja ljudi za ostvarenje političkih ciljeva tokom čitavog 20. veka tema je jedne druge knjige Koste Nikolića (Jedna izgubljena istorija – Srbija u 20. veku), u svetlu čijih zaključaka treba čitati troknjižje Jugoslavija, poslednji dani: 1987–1992. Ostaje da se nadamo da će Kosta Nikolić, kao što nas je navikao, ubrzo objaviti i završni tom svoje trilogije, i da će njegov rad podstaći i ohrabriti nove mlade istraživače da se okrenu temi raspada Jugoslavije, iako taj problem možda nije bio predmet njihovih postdiplomskih studija, primarnih istraživačkih interesovanja i ličnih afiniteta. Vreme će pokazati koliko su ovakve pretpostavke opravdane, mada je odavno potpuno jasno da je racionalno sagledavanje svih problema raspada Jugoslavije svakako jedna od najprioritetnijih tema za srpsko društvo u celini.
Miloš Timotijević
01.10.20
Kosta Nikolić. Jugoslavija, poslednji dani – 1989–1992. Ljudi mržnje, zemlja smrti
Posle tematske zbirke dokumenata naučnog savetnika dr Koste Nikolića Bosna i Hercegovina u vreme raspada SFRJ 1990–1992, koju je Institut za savremenu istoriju objavio 2011. godine, isti autor je, u saradnji sa dr Vladimirom Petrovićem, priredio i tri toma zbornika dokumenata Kraj Jugoslavije [Od mira do rata: Dokumenta Predsedništva SFRJ 1991, Tom 1, (januar– mart 1991), (Beograd: ISI, Fond za humanitarno pravo, 2011); Rat u Sloveniji: Dokumenta Predsedništva SFRJ 1991, Tom 2, (jun–jul 1991), (Beograd: ISI, Fond za humanitarno pravo, 2012); Rat u Hrvatskoj. Dokumenta Predsedništva SFRJ, Tom III (avgust–oktobar 1991), (Beograd, ISI, 2018)]. Paralelno sa trećim tomom ove edicije pojavila se i prva monografija Koste Nikolića u planiranoj trilogiji Jugoslavija, poslednji dani: 1989–1992. pod naslovom Svi Srbi u jednoj državi, 1, (Beograd, 2018, 20192), 530. Ova knjiga je objavljena u biblioteci „Sabornik“, koju uređuje Borisav Čeliković u Službenom glasniku. Bavi se događajima u Srbiji od kraja 1988. godine, kada je Slobodan Milošević došao na vlast posle „antibirokratske revolucije“, kao i događajima na jugoslovenskom prostoru: odnos Srbije i federalne vlade; uloga JNA; promena rukovodstva u Crnoj Gori; sukob Srbije i Slovenije; kraj Saveza komunista Jugoslavije; izbori 1990; početak prvih oružanih sukoba i proglašenje nezavisnosti Slovenije i Hrvatske (1991). Druga knjiga iz ove edicije, sa podnaslovom Ljudi mržnje, zemlja smrti, pojavila se nedavno i nastavlja se na prethodnu. Planirana je i treća knjiga koja bi trebalo da se bavi početkom rata u Bosni i Hercegovini.
Koncepcijski, druga knjiga je podeljena na dva poglavlja: Rat u Sloveniji (7–67 str.; „Svi zajedno smo nezadrživo tonuli“ i „Slovenija je odahnula sa olakšanjem“) i Rat u Hrvatskoj (68–522 str.; „Hrvatsko nećemo, srpsko ne damo“; „Ne može se ratom naći budućnost zemlje“; Dosije Ilok; „Ako treba da odgovaram, bar da znam za šta treba da odgovaram“; Dubrovnik; Vukovar; „To je opsesija, teško breme i osećanje. I teško napušta čoveka“; „Srbi su Hrvatima napravili neprocenjivu uslugu time što su učinili da njihova borba izgleda opravdana i herojska“; „Kad smo videli šta su im uradili, onda smo se zakleli da ćutimo“; Srpska dobrovoljačka garda; Kraj rata u Hrvatskoj; „Ma neka, ne mora se Slavonija držati“). Hronološki pokriva period od juna 1991. do januara-februara 1992. godine. Bazirana je na izvornoj građi koja se nalazi u bazi Međunarodnog tribunala za krivično gonjenje lica odgovornih za teška kršenja međunarodnog humanitarnog prava na teritoriji bivše Jugoslavije nakon 1991. (International Tribunal for the Prosecution of Persons Responsible for Serious Violations of International Humanitarian Law Committed in the Territory of the Former Yugoslavia since 1991), ili skraćeno Međunarodni krivični tribunal za bivšu Jugoslaviju (International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia, ICTY). Ova baza podataka sadrži više miliona stranica dokumenata koji nisu samo vezani za presude i tokove suđenja pojedincima, već se sastoji i od prikupljnog dokaznog materijala u vezi sa događajima i akterima raspada Jugoslavije. Dragocen izvor za istoričare koji zahteva veliki napor i upornost. Kosta Nikolić je pored toga koristio i dokumentaciju Fonda za humanitarno pravo i Dokumentarno-informacionog centra „Veritas“, štampu (Politika, Borba, Vreme, NIN, Novosti, Danas, Srpska reč i dr.), publicističke radove, brojne memoare i sećanja učesnika i sl.
Nikolićeve knjige (uz prethodno objavljene zbornike dokumenata) predstavljaju prve ozbiljnije pokušaje u srpskoj istoriografiji istraživanja teme kraja jugoslovenske države i ratova vođenih na tom prostoru u prvoj polovini 90-ih godina. Kako napominje u Predgovoru prve knjige (Svi Srbi u jednoj državi): „uprkos intenzivnom istraživanju ove teme, velikom broju radova domaćih i stranih autora i kvalitativnim i kvantitativnim analizama još uvek ne postoje jasni i nedvosmisleni odgovori na krucijalna pitanja koja su navedeni procesi postavili pred užu i širu javnost. Tumačenje raspada tako je postalo prepuno stereotipnih predstava uz, svesno ili nesvesno, prećutkivanje onih svedočanstava ili naučnih radova koji mogu da ospore već stvorenu konstrukciju prošlosti. Zbog toga danas istraživače čeka dugotrajan i težak posao dekonstrukcije postojećih pretpostavki, otkrivanja grešaka u argumentaciji i razdvajanja ispravnih od pogrešnih zaključaka. Namera monografije o istoriji raspada SFRJ jeste da traga za odgovorom na pitanje zašto je došlo do toga i da li je raspad bio istorijska, sudbinska neminovnost. Ali namera nije da se ’sudi" ili ’presuđuje" akterima istorijskih događaja koji se opisuju, niti da se iznose vrednosni sudovi koji na bilo koji način mogu da budu shvaćeni kao ideološki ili pod snažnim uticajem političkog narativa sa bilo koje strane. Takođe, nastojali smo da događaje prikažemo bez nacionalne strasti (’odbrana nacije") i bilo kakvih predrasuda, ako je to uopšte moguće“.
Knjiga je stoga pisana u maniru klasične istoriografske rekonstrukcije (uz nastojanje da se objedine politička i vojna dešavanja, međunarodni faktori i diplomatska rešenja, propagandne i medijske predstave, masovna proterivanja stanovništva, zločini i žrtve, motivi aktera i dr.), uz tematski pristup najvažnijim procesima. Bez mnogo ličnih komentara (izuzev sugestivnih naslova potpoglavlja), autor ostavlja čitaocu da donosi zaključke na osnovu podataka iz istraživanja i brojnih citata koji često govore sami za sebe. Savremenicima će se dok čitaju ovu knjigu činiti da su se ponovo vratili u „mračnu prošlost“ koja ostavlja „gorak ukus u ustima“ posle saznanja mnogih nepoznatih ili manje poznatih detalja o događajima koji menjaju brojne uvrežene predstave. Neupućeni u zbivanja vezana za raspad jugoslovenske države i ratove moći će da steknu ne samo opšti uvid već i da izvuku mnogo kompleksnije zaključke nego što je to bilo moguće na osnovu do sada dostupne literature.
Na kraju monografije nalazi se registar ličnih imena (523–538) i beleška o autoru (539–540), dok je spisak izvora i literature predviđen za treći tom.
Radmila Radić
01.10.20
Tokovi istorije
Posle tematske zbirke dokumenata naučnog savetnika dr Koste Nikolića Bosna i Hercegovina u vreme raspada SFRJ 1990–1992, koju je Institut za savremenu istoriju objavio 2011. godine, isti autor je, u saradnji sa dr Vladimirom Petrovićem, priredio i tri toma zbornika dokumenata Kraj Jugoslavije [Od mira do rata: Dokumenta Predsedništva SFRJ 1991, Tom 1, (januar– mart 1991), (Beograd: ISI, Fond za humanitarno pravo, 2011); Rat u Sloveniji: Dokumenta Predsedništva SFRJ 1991, Tom 2, (jun–jul 1991), (Beograd: ISI, Fond za humanitarno pravo, 2012); Rat u Hrvatskoj. Dokumenta Predsedništva SFRJ, Tom III (avgust–oktobar 1991), (Beograd, ISI, 2018)]. Paralelno sa trećim tomom ove edicije pojavila se i prva monografija Koste Nikolića u planiranoj trilogiji Jugoslavija, poslednji dani: 1989–1992. pod naslovom Svi Srbi u jednoj državi, 1, (Beograd, 2018, 20192), 530. Ova knjiga je objavljena u biblioteci „Sabornik“, koju uređuje Borisav Čeliković u Službenom glasniku. Bavi se događajima u Srbiji od kraja 1988. godine, kada je Slobodan Milošević došao na vlast posle „antibirokratske revolucije“, kao i događajima na jugoslovenskom prostoru: odnos Srbije i federalne vlade; uloga JNA; promena rukovodstva u Crnoj Gori; sukob Srbije i Slovenije; kraj Saveza komunista Jugoslavije; izbori 1990; početak prvih oružanih sukoba i proglašenje nezavisnosti Slovenije i Hrvatske (1991). Druga knjiga iz ove edicije, sa podnaslovom Ljudi mržnje, zemlja smrti, pojavila se nedavno i nastavlja se na prethodnu. Planirana je i treća knjiga koja bi trebalo da se bavi početkom rata u Bosni i Hercegovini.
Koncepcijski, druga knjiga je podeljena na dva poglavlja: Rat u Sloveniji (7–67 str.; „Svi zajedno smo nezadrživo tonuli“ i „Slovenija je odahnula sa olakšanjem“) i Rat u Hrvatskoj (68–522 str.; „Hrvatsko nećemo, srpsko ne damo“; „Ne može se ratom naći budućnost zemlje“; Dosije Ilok; „Ako treba da odgovaram, bar da znam za šta treba da odgovaram“; Dubrovnik; Vukovar; „To je opsesija, teško breme i osećanje. I teško napušta čoveka“; „Srbi su Hrvatima napravili neprocenjivu uslugu time što su učinili da njihova borba izgleda opravdana i herojska“; „Kad smo videli šta su im uradili, onda smo se zakleli da ćutimo“; Srpska dobrovoljačka garda; Kraj rata u Hrvatskoj; „Ma neka, ne mora se Slavonija držati“). Hronološki pokriva period od juna 1991. do januara-februara 1992. godine. Bazirana je na izvornoj građi koja se nalazi u bazi Međunarodnog tribunala za krivično gonjenje lica odgovornih za teška kršenja međunarodnog humanitarnog prava na teritoriji bivše Jugoslavije nakon 1991. (International Tribunal for the Prosecution of Persons Responsible for Serious Violations of International Humanitarian Law Committed in the Territory of the Former Yugoslavia since 1991), ili skraćeno Međunarodni krivični tribunal za bivšu Jugoslaviju (International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia, ICTY). Ova baza podataka sadrži više miliona stranica dokumenata koji nisu samo vezani za presude i tokove suđenja pojedincima, već se sastoji i od prikupljenog dokaznog materijala u vezi sa događajima i akterima raspada Jugoslavije. Dragocen izvor za istoričare koji zahteva veliki napor i upornost. Kosta Nikolić je pored toga koristio i dokumentaciju Fonda za humanitarno pravo i Dokumentarno-informacionog centra „Veritas“, štampu (Politika, Borba, Vreme, NIN, Novosti, Danas, Srpska reč i dr.), publicističke radove, brojne memoare i sećanja učesnika i sl.
Nikolićeve knjige (uz prethodno objavljene zbornike dokumenata) predstavljaju prve ozbiljnije pokušaje u srpskoj istoriografiji istraživanja teme kraja jugoslovenske države i ratova vođenih na tom prostoru u prvoj polovini 90-ih godina. Kako napominje u Predgovoru prve knjige (Svi Srbi u jednoj državi): „uprkos intenzivnom istraživanju ove teme, velikom broju radova domaćih i stranih autora i kvalitativnim i kvantitativnim analizama još uvek ne postoje jasni i nedvosmisleni odgovori na krucijalna pitanja koja su navedeni procesi postavili pred užu i širu javnost. Tumačenje raspada tako je postalo prepuno stereotipnih predstava uz, svesno ili nesvesno, prećutkivanje onih svedočanstava ili naučnih radova koji mogu da ospore već stvorenu konstrukciju prošlosti. Zbog toga danas istraživače čeka dugotrajan i težak posao dekonstrukcije postojećih pretpostavki, otkrivanja grešaka u argumentaciji i razdvajanja ispravnih od pogrešnih zaključaka. Namera monografije o istoriji raspada SFRJ jeste da traga za odgovorom na pitanje zašto je došlo do toga i da li je raspad bio istorijska, sudbinska neminovnost. Ali namera nije da se ’sudi" ili ’presuđuje" akterima istorijskih događaja koji se opisuju, niti da se iznose vrednosni sudovi koji na bilo koji način mogu da budu shvaćeni kao ideološki ili pod snažnim uticajem političkog narativa sa bilo koje strane. Takođe, nastojali smo da događaje prikažemo bez nacionalne strasti (’odbrana nacije") i bilo kakvih predrasuda, ako je to uopšte moguće“.
Knjiga je stoga pisana u maniru klasične istoriografske rekonstrukcije (uz nastojanje da se objedine politička i vojna dešavanja, međunarodni faktori i diplomatska rešenja, propagandne i medijske predstave, masovna proterivanja stanovništva, zločini i žrtve, motivi aktera i dr.), uz tematski pristup najvažnijim procesima. Bez mnogo ličnih komentara (izuzev sugestivnih naslova potpoglavlja), autor ostavlja čitaocu da donosi zaključke na osnovu podataka iz istraživanja i brojnih citata koji često govore sami za sebe. Savremenicima će se dok čitaju ovu knjigu činiti da su se ponovo vratili u „mračnu prošlost“ koja ostavlja „gorak ukus u ustima“ posle saznanja mnogih nepoznatih ili manje poznatih detalja o događajima koji menjaju brojne uvrežene predstave. Neupućeni u zbivanja vezana za raspad jugoslovenske države i ratove moći će da steknu ne samo opšti uvid već i da izvuku mnogo kompleksnije zaključke nego što je to bilo moguće na osnovu do sada dostupne literature.
Na kraju monografije nalazi se registar ličnih imena (523–538) i beleška o autoru (539–540), dok je spisak izvora i literature predviđen za treći tom.
Radmila Radić
