Pristaništa

12.08.14

Vladan Matijević o knjizi priča „Pristaništa“, životima i problemima običnih ljudi koji se bore za opstanak: Ako je u nekom društvu sve loše i sve ide nizbrdo, ne može kultura opstajati na visokom nivou
PRIČE koje govore o današnjem vremenu u Srbiji i o običnom čoveku, često sa margine, koji se bori za opstanak, predstavio je Vladan Matijević u knjizi „Pristaništa“, koju je nedavno objavila „Agora“.
Pisao ih je, kako kaže za „Novosti“, poslednjih desetak godina, nastajale su u pauzama između dva romana. Zbirku otvaraju četiri kratke poetske priče pod zajedničkim naslovom „Grad“.
- U njima se govori o tome kako u našem vremenu sve postaje malo: ljudski životi, sudbine i ljubavi, samo raste grad - kaže Matijević.
* Kažete tu da „grad čine pijani pesnici za kafanskim stolom“?
- Grad ne čine zidovi nego ljudi. Mislio sam na umetnike, filozofe, one koji sede i ćaskaju o nečemu za ostali narod nevažnom, i o važnosti takve diskusije i takvih mesta.
* Ali sve je manje kafana?
- Danas se ni u ustanovama kulture ne ćaska o kulturi i umetnosti, nego o nekim stvarima o kojima se priča i u frizerskom salonu. Nema nikakve razlike. A bez razmene reči i iskustava nema napretka u umetnosti i kulturi. U čitavoj Srbiji kafane su pretvorene u banke, kladionice, parfimerije... Ljudima se uskraćuju prava da sede u kafani i ćaskaju o pesmama Branka Miljkovića.
* Nije sve tako crno samo kod nas?
- Takav je trend i u svetu. Čitao sam esej Čarlsa Simića u kome priča o tome kako je nekad u Njujorku, na svakom koraku bio bircuz gde crnac svira odličan džez za klavirom, a sad su i tamo butici luksuzne odeće.
* O čemu govore ove kratke priče, ko su njihovi junaci?
- Jedna profesorka srpskog iz Krnjače, bivši fudbaler nekog seoskog tima, slikarka koja je šezdesetih, sedamdesetih bila popularna a sada slika za svoju dušu, švercerka farmerki iz Novog Pazara, zatim žena koja se razvela i razmišlja o bivšem mužu koji je otišao u Kanadu i mašta o tome da li je trebalo da ga zadrži, uči engleski da bi se u snovima dobro snašla kad stigne tamo... Neki ljudi sa običnim problemima, koji pokušavaju da reše obične stvari koje nije lako rešiti u današnje vreme i u današnjoj državi.
* Šta im je zajedničko?
- To što glavni junak nešto traži. On je Odisej koji luta i pokušava nešto da nađe, do nečega da stigne, da se seti nekog imena, reši problem, nađe mesto. Zbog toga mi se i nametnuo naslov „Pristaništa“ i vrlo sam ga lako izabrao. Postoje knjige kod kojih sam se baš mučio sa naslovom. Za „Vrlo malo svetlosti“, na primer, napisao sam bezbroj naslova, a izdavač je čekao petnaestak dana da se odlučim za pravi.
* Priče su pune crnog humora. Koliko je on potreban u prikazivanju naše stvarnosti?
- Meni je neophodan. Od prvih knjiga se nametnula ta vrsta humora. Čini mi se da je u Srbiji crni humor dosta prisutan u umetničkim delima, ali to nije slučajno. Ljudi su prinuđeni da ga razvijaju.

* Šta to govori o našem mentalitetu?
- Vidi se u priči o Oliveri Jeremić, švercerki farmerki, koja putuje u autobusu zajedno sa ženom koja radi u biblioteci. Švercerka zaradi za jednu turu mnogo više nego što bibliotekarka zaradi za mesec dana, i pritom kaže da joj ne bi ni toliko dala, i ne može da se načudi da postoji neko ko čita i pozajmljuje knjige.
* Posebno je duhovita ona o fudbalu?
- To je „Dan kada sam okačio kopačke o klin“, o jednoj seoskoj utakmici. Gledali smo svetsko prvenstvo i vrhunski fudbal. U ovoj priči se vidi razlika između vrhunskog fudbala i našeg poimanja sporta, našeg mentaliteta i korupcije koja je u sve grane upetljana. I kad je sve namešteno i svi su potplaćeni, opisano je kako može da krene po zlu. Tu je slučaj komedijant.

* Na šta mislite kada kažete u jednoj priči da „u Srbiji od pamtiveka traje jedno opšte svevreme“?
- O srpskom svevremenu malo se dotakao i u knjizi „Memoari, amnezije“, gde sam govorio o književnosti i o knjizi „Seobe“ Miloša Crnjanskog, o tome kako su neke stvari kod nas večne, non-stop se događaju i ništa se ne završava. Dok u drugim mestima Zemljine kugle vreme protiče, nešto se završava, pa drugo počinje, kod nas sve počinje i sve traje...
* Ne tiče se to samo književnosti?
- Možemo pričati i o ekonomiji, politici, bilo čemu. Vetar donese neku reč, da li sa istoka: kolektivizacija ili podruštvljavanje privatne imovine, ili sa zapada: privatizacija ili tranzicija, i onda to počinje kod nas. U drugim zemljama se završi za pet ili sedam godina, čak i u onim koje nisu ništa ekonomski ili kulturno razvijenije od nas. Kod nas to traje dvadeset, trideset godina, dok se ta reč ne zaboravi, a onda odjednom počne iz početka. Svi procesi traju uvek, naše društvo je dosta usporeno, kod nas vlada neko svevreme u svim oblicima života.
* Zato smo postali „slabih živaca“?
- Ako se čoveku stalno čini da će rešiti neke probleme i da će staviti tačku na nešto, a onda se to izmakne za pet ili deset godina, pa kreće iz početka, naravno da to utiče na živce.
* Kako se kultura nosi sa ovim vremenom?
- Ona je odraz vremena. Ako je u nekom društvu sve loše i sve ide nizbrdo, ne može kultura opstajati na visokom nivou. Zavisi samo šta je žilavije u kulturi, šta manje zavisi od društva. Film će za tri godine osetiti posledice a književnost za deset godina. Ako smo zatvoreno društvo i nema protoka informacija, ako najbolje knjige ne prevode najbolji prevodioci, ne rade najbolji lektori, ako se najbolji strani pisci ne prevode kod nas, ako nemate klimu da se čitaju najbolji pisci nego nešto sasvim drugo, normalno je da će to ostaviti posledice. Ako društvo ne ulaže u kulturu i umetnost, ako ustanove kulture zapošljavaju ljude koji nemaju mnogo veze sa kulturom, i ako kulturu vode ljudi koje kultura ne interesuje, a oni koji stvaraju prepušteni su samima sebi, onda to mora da se oseti. Ne znam čemu se nada društvo ako samo slavi umetnike od pre sto, dvesta godina. Šta će slaviti za sto godina? Kultura mora da bude živa i mora da se ulaže u ljude koji sada nešto stvaraju. To naša država ne radi već 25 godina.
* Čitamo da „današnja deca ništa ne znaju, a opet sva izuzetno dobro govore engleski“?
- Činjenica je da današnji mladi ljudi neke stvari koje mi znamo apsolutno ne poznaju, ali je činjenica i da nešto što mi ne znamo i ne možemo da se uklopimo, oni vrlo dobro znaju. Njihovo obrazovanje i interesovanja su sasvim drugačiji. To su različita znanja i verovatno za te mlađe generacije mi ne znamo ništa. Drugačije se danas i novine čitaju. Dok mi čitamo štampane, mladi čitaju na internetu. U 21. veku se uče neke druge stvari. Za jedno društvo bilo bi odlično kada bi došlo do mešanja između generacija, kada bismo imali firme, fabrike i ustanove gde ima i mladih i starih koji dopunjuju znanja, koji dolaze iz različitih mesta i kultura. Izmešanost kultura, pola i godišta uvek donosi nešto dobro.

DUH PROVINCIJE ČOVEK koji stvara van Beograda inferioran je iz mnogo razloga. Da bi stvarao mora da sreće ljude s kojima može da razgovara o tom svom stvaralaštvu, da gleda pozorišne predstave, sluša koncerte, ide u biblioteke. Umetniku nije dovoljno samo slobodno vreme za stvaranje, potrebna su različita iskustva. Van Beograda i možda Novog Sada svi gradovi su u velikoj krizi, nema više ozbiljnih debata, ustanova, sve je dosta loše. Čovek koji živi u provinciji ako hoće da bude u toku, primoran je da neprekidno putuje u Beograd.

SVE JE PRIČA U SVETU se gleda samo profit i tiraž. Kao i kod nas, čitaju se samo romani, priče ne interesuju nikoga. Ali tako se ne može gledati. Sve je priča. Kao i pesma, priča je osnov, i mora opstati. Njeno je svako vreme. Bez nje nema ni dramskog teksta, nema ni romana. Roman je u stvari jedna duga priča ili više priča koje se vode paralelno ili jedna za drugom. U ovoj knjizi pričanje priča je u prvom planu.

Bane Đorđević

20.07.15 Polja

Govoreći na Prozefestu 2013. godine, povodom knjige za koju je dobio NIN-ovu nagradu, Aleksandar Gatalica je, podstaknut pitanjem iz publike, rekao kako misli da srpskoj književnosti nedostaje dobar roman devedesetih. Takav roman, možda, i ne može još biti napisan, budući da bi morao dobro da pokaže kako devedesete i dalje traju, tj. kako se njihov „posthumni“ život vrlo latentno, ali i vrlo opipljivo, danas realizuje u jednom ominoznijem i perfidnijem obliku. Nešto više od godinu dana nakon te izjave, zaliv srpske književnosti biva obogaćen Pristaništima, zbirkom priča Vladana Matijevića za koju bi se moglo reći da ima vrlo malo svetlosti, te da su ljudi koji „žive“ u njoj prilično mrtvi. Poenta ovakve deskripcije Matijevićevih priča nije u tome da se na dosjetljiv način započne posmatranje nove zbirke kroz kontekst ranijih piščevih proznih ostvarenja, već da se nagovijesti njen hronotop koji, uistinu, nije teško prepoznati. Ne odgovara li pomenuti opis Pristaništa slici Srbije sa kraja HH i početka HHI vijeka? Drugim riječima, ne bi li se i Srbija danas mogla opisati kao zemlja sa vrlo malo svjetlosti čiji su stanovnici prilično mrtvi?
Ne možemo biti sigurni da srpska književnost sa Pristaništima (ne) dobija dobar roman devedesetih. Ne možemo otuda što je fenomen ciklizovane zbirke priča vrlo problematično determinisati isključivo kao zbirku, a još problematičnije povezivanjem tih priča, koliko god nas one na to navodile, naslućivati potencijal romana. Uprkos tome, sa sigurnošću možemo reći da Pristaništa našoj književnosti donose vrhunsku priču devedesetih, ne slučajno nazvanu Srpska priča, koja je vrhunska upravo zbog toga što smjelo ilustruje (dis)kontinuitet stradanja običnog čovjeka koji, noseći breme istorijskog i političkog poniranja zemlje, strada upravo zato što i pored svega čovjek ostaje. Pripovijedanjem o životu Miloša Milišića, do najistančanijih kontura ilustrovan je socijalni, ekonomski, društveni i porodični krah „malog čovjeka“ izazvan antihumanističkim i antinacionalnim ideologijama koje su sistematski sprovodile/dozvoljavale subverzivne fenomene poput privatizacije, stranačkog nepotizma, korupcije, oportunizma i ratnog profiterstva. Nadimkom „Poslednji“, koji bliže opisuje Milošev neudoban položaj na granama porodičnog stabla, autor iz perspektive sadašnjosti/budućnosti ironizuje smisao „rodoslovnog numerisanja“ (Prvi, Drugi, Treći...) čija je svrha razlikovanje predstavnika neke dinastije od njenih drugih članova sa istim imenom. Takvim poigravanjem istovremeno se dovodi u pitanje i mogućnost istorijskog opstanka čovjeka/građanina u neorobovlasničkom poretku. Opstanak čovjeka koji i nije baš toliko mali jer upravo od njegovog postojanja zavisi i opstanak nacije. Iako ćemo se kasnije u tekstu pojedinačno osvrnuti na svaki ciklus, izdvojeno pominjanje ove priče u funkciji je isticanja ohrabrujuće činjenice da naša savremena književnost polako i na pravi način progovara o pomenutim problemima, a lijepo je znati i to da djelo o kom pišemo nije jedino.
Kada se priče iz Pristaništa uporede sa pričama iz zbirke Prilično mrtvi dobro se vidi da fantastika i onirički momenti nisu izlapili iz Matijevićevog pripovijedanja, ali i da su groteska i karnevalizacija razblažene nešto pitkijom poetskom tekućinom koju je moguće definisati kao realnost. Takav razvoj pripovijedanja nameće se kao očekivan jer se upravo realnost danas doima kao stanište u kojem karnevalizacija i groteska prirodno uspijevaju, pa bi njihov dodatni uzgoj u literaturi djelovao kao preforsirana fikcija. Realnost je, dakle, sama po sebi dovoljno groteskna i karnevalizovana, dovoljno crnohumorna i apsurdna, da su piščeve intervencije svedene na minimum. Česte promjene tema, uglova pripovijedanja, mnoštvo junaka i njihovih životnih priča, paradoksalno, ne narušavaju već učvršćuju homogenost zbirke koja tako dobija i na dinamičnosti. Među njenim pripovjedačima i junacima čitalac susreće (ne)ostvarene umjetnike, profesore, bibliotekare, djecu, pijane pjesnike, Ćorkana koji liči na Karađoza, seoske fudbalere, radnike na crno, kriminalce, prostitutke, „gubitnike i dobitnike“ novog poretka. Uprkos činjenici da je pomenuti hronotop uporišna tačka koja povezuje sve priče, utisak cjeline ostvaruje se tek onda kada se zasebno osvijetle pojedinačne sudbine malih i istrošenih ljudi, marginalaca koji, daveći se u bujici tranzicije, još uvijek nisu našli svoje pristanište.
Prvi ciklus, metonimijski naslovljen kao Grad, čine poetsko-prozni iskazi koji poput glasnika nagovještavaju motive čiji je brižljiv razvoj moguće pratiti kroz preostala dva. Ima u pomenutom ciklusu i nešto od faustovske borbe umjetnika i đavola, pod uslovom da grad u duhu moderne književnosti shvatimo kao prostor nesigurnosti, pakla, prostor koji ugrožava. Kao jedina vrijednost koju pripovjedač može da ponudi junaku u zamjenu za odlazak u Grad, jedina vrijednost koja bi u vidu posljednje nade mogla da ga zadrži ili motiviše njegov ostanak u prostoru koji mu je (uslovno rečeno) još uvijek utočište, javlja se umjetnost (priča/slika).
Vrhunac (auto)ironije i crnog humora dosegnut je u drugom ciklusu i vezujemo ga za postupak u kojem se pripovjedač, osoba koju bi trebalo slušati, zamjenjuje figurom inferiornog pripovjedača koji se iz perspektive slušaoca/čitaoca pozicionira negdje između smijeha, žaljenja i gađenja, pa je vrlo interesantno promisliti i o legitimitetu takve priče; ili tu figuru uporediti sa sličnim aspektima iz Andrićeve proze. Kada je riječ o ovom ciklusu vrijedilo bi izdvojiti priču „Glasnik“ čiju intertekstualnu vezu sa Vajldovom Slikom Dorijana Greja eksplicitno ističe i sam autor. Problem je, međutim, u tome što „nastavljačica prakse Dorijana Greja“, video-artistkinja Vladica Ocokoljić, ne ostaje mlada zahvaljujući slici, već kameri, čime se iznova postavlja pitanje odnosa tehnologije i umjetnosti. Iako Pristaništa pružaju mnoštvo mjesta izazovnih za tumačenje, vrhunac hermeneutičkog potencijala ispunjen je u trenutku kada kupovini Vajldovog romana prethodi posmatranje Proklete avlije na uličnoj tezgi. Iako je izbor kupljene knjige potpuno u skladu sa radnjom priče, činjenica da se kao neka vrsta alternativnog oponenta pojavljuje upravo Prokleta avlija (a pripovjedač je nesumnjivo razmišljao da li da kupi nju) otklanja sumnju u bilo kakve slučajnosti. Bez namjere da ovaj momenat tumačimo u prikazu knjige, samo ćemo ukratko naslutiti da bi pomenuti izbor, po uzoru na Fukoovo shvatanje pisanja kao igre koja teži da bude vječno mlada i tekst Slobodana Vladušića „Testamentarno i igrajuće pisanje“, mogao da predstavlja upravo izbor između igre i testamenta.
Pomenuta „Srpska priča“, kao obrazac i suma cijele zbirke, smještena je u posljednji ciklus iz kojeg bi najvažnije bilo izdvojiti još i priču „Svetionik“. Višestruka simbolika takvog naslova, besprekorno usklađenog sa alegorijskim tkivom i naslovom zbirke, naslućuje se onda kada se u atmosferi ove prilično fluidne literarne tvorevine, neobično neuhvatljive u odnosu na ostale priče, osjeti nešto od atmosfere kraja Romana o Londonu Miloša Crnjanskog. Prije svega, ako pristaništa predstavljaju neku vrstu spasa za iscrpljene mornare i brodolomnike koji su se nemoćno prepustili vodenim strujama, onda luča svetionika ukazuje da je taj spas tu. Kao što knez Rjepnin na kraju romana ne primjećuje svjetlo svetionika/sumatraizam, tako ni junak Matijevićeve priče na njenom kraju ne shvata da je ono pored čega je prošao upravo ono za čim sve vrijeme traga. Tako mu, kao i knezu Rjepninu, ostaje ono što sumorno stoji i u samom završetku prethodne Matijevićeve zbirke Prilično mrtvi – tišina i ništa.
Izobilje hermeneutičkih zagonetki, inovativno, slojevito i inteligentno pisanje, pokazuje kako Pristaništa Vladana Matijevića odbijaju da budu samo fingirano portretisanje jedne „manjkave stvarnosti“ i teže da budu književnost. Za kraj nam se čini da se iz opisa Srbije koji smo izjednačili sa opisom zbirke ipak nazire iskra nasušnog optimizma: sa jedne strane, činjenica da su ljudi kojima je zbirka posvećena prilično mrtvi, ipak poručuje da nisu mrtvi potpuno i da još uvijek postoji šansa da (o)žive. Sa druge pak, ono vrlo malo svetlosti što dopire sa vrha svetionika govori nam kako i dalje postoje nada i spas i, kako još uvijek nije zavladao apsolutni mrak.

Marko Tošović