Proza i poetika Miroslava Josića Višnjića

26.07.09

Ona je analitična, eruditska, metodološki i poetički raznovrsna, ali i subjektivna, impresionistička, generacijska i stranački funkcionalizovana


Marko Nedić (1943), pripovedač, književni kritičar, istoričar književnosti, autor je zbirke priča „Kuća u polju”, studija: „Magija poetske proze”, „Stara i nova proza”, „Kritika novog stila”, „Osnova i priča”. Institut za književnost i umetnost u Beogradu nedavno je objavio njegovu knjigu „Proza i poetika Miroslava Josića Višnjića”, što je, zapravo, Nedićeva doktorska disertacija.

Kako ste se odlučili da doktorirate na savremenom piscu, da li je bilo nedoumica, straha, rizika?

Miroslav Josić Višnjić pripada onim srpskim piscima koji su izrasli, s jedne strane, iz srpske književne tradicije, koja uključuje u sebe i doprinose srpskih međuratnih i posleratnih modernista, i, s druge, iz atmosfere studentskog bunta 1968. godine. Stoga je njegovo delo, pored nekoliko opsesivnih tema i poetičkih konstanti koje mu daju znatan stepen unutrašnje stabilnosti, veoma dinamično, sadržinski uvek novo i stilski maksimalno ostvareno u ključu poetske proze, koja u srpskoj književnosti, od Bore Stankovića i Miloša Crnjanskog do danas, ima veoma jako uporište. Iako je pisanje o savremenicima po pravilu i rizično i izazovno, izazov je u ovom slučaju bio znatno veći od rizika, jer je delo ovog autora, sa dvadesetak izuzetno vrednih knjiga, i u sadašnjem obliku i obimu sadržinski i estetski celovito i zaokruženo i stoga za kritičare veoma provokativno, tako da je bojazan od praznog kritičkog hoda bila gotovo minimalna.

Kada sve saberete, kakvu sudbinu predviđate piscu o čijem ste delu napisali studiju?

Miroslav Josić Višnjić sigurno će objaviti još dobrih knjiga, i nijedna od njih ne može biti slaba zato što on ima veoma izgrađen i odgovoran odnos prema vlastitom tekstu i prema književnoj reči uopšte (dobar primer za to je i njegov najnoviji roman „Stablo Marijino”). Njegove buduće knjige, međutim, ne mogu umanjiti književnu vrednost njegovim dosadašnjim romanima i pripovetkama, komponovanim u nekoliko poetičkih i tematskih krugova, u kojima se, kao ideal svakog dobrog pisca, uspešno prepliću zanimljiva sadržina i individualan stil. A upravo to je kod Josića maksimalno ostvareno. Zato se za njegovu spisateljsku budućnost ne treba plašiti.

Kakva je današnja književna kritika?

Ona je veoma analitična, eruditska, metodološki i poetički raznovrsna, teorijski utemeljena, često u tome i dosta pomodna, ali i subjektivna, impresionistička, generacijska, i medijski, čak i stranački funkcionalizovana. Zato se neretko dešava da se potpuno ignorišu dobre knjige pisaca koji nekom kritičaru i njegovom poetičkom i političkom ukusu nisu po volji. Time se nanosi velika šteta našoj književnosti, a u krajnjoj liniji i našoj kulturi u celini, jer se u istoj kritičarskoj ličnosti mešaju različite kompetencije i motivacije, pa se na taj način dovode u pitanje i izrečeni vrednosni sudovi u kritici. Međutim, u poslednjih nekoliko godina u časopisima i listovima za kulturu i književnost javilo se nekoliko mlađih kritičara koji svojom aktivnošću i predanošću književnosti i književnoj misli daju izvesnu nadu da se stanje u tom pogledu u budućnosti može promeniti.

Poslednje ozbiljne studije napisane su o delima Miodraga Bulatovića, Danila Kiša, Borislava Pekića, Milorada Pavića i Miodraga Bulatovića. Srednja, starija srednja generacija još nije „pročitana”, nije na pravi način vrednovana?

Tačno je da bi pisci poput Voje Čolanovića, Aleksandra Tišme, Danila Nikolića, Pavla Ugrinova, Dragoslava Mihailovića, Žarka Komanina, Petra Sarića, Svetlane Velmar-Janković i, kako kažete, pripadnici „starije srednje generacije”, Vidosav Stevanović, Milisav Savić, Miro Vuksanović, Radovan Beli Marković, David Albahari, Jovan Radulović, nešto mlađi Radoslav Petković ili Goran Petrović i drugi, sasvim sigurno morali imati mnogo jaču kritičarsku recepciju nego što je sada imaju. Književnost je u današnjem vremenu ubrzanog ritma i izmenjenih humanističkih vrednosti izgubila nekadašnji oreol neophodnog duhovnog putokaza kroz život, pa je opalo i interesovanje za njenu punu čitalačku recepciju i za pravo i studiozno „pročitavanje” pomenutih pisaca. Jedino nam ostaje da se nadamo da duhovna i vrednosna stranputica neće predugo trajati i da će većina pomenutih pisaca tada biti adekvatno kritički protumačena.

U kojoj meri kritičari i žiriji utiču na uspeh književnog dela i sudbinu pisca?

Ni kritičari, ni žiriji ne mogu presudno da utiču na stvarni uspeh jednog književnog dela, ali to mogu informativni i elektronski mediji koji kritičarske ocene i odluke žirija znaju da usmere na odgovarajući način i da time izazovu veće interesovanje čitalaca za određenog pisca, a njega da motivišu da u sledećoj knjizi pokuša da potvrdi prethodne sudove i očekivanja.

Mogu li kritičari, žiriji i mediji da od netalentovanog pisca naprave, barem za njegovog života, uspešnog, nagrađivanog, slavljenog i uvažavanog književnika?

Svakako da mogu, ali ne za čitav njegov život već samo zakratko.

Predrag Palavestra je napisao „Istoriju srpske književne kritike”. Šta mislite o tom dvotomnom delu?

I pored mnogih zamerki koje su se čule o njemu, to je izuzetno značajan istraživački i kritički poduhvat. Niko dosad nije sa takvom sintetičkom i činjeničkom argumentacijom sagledao i protumačio uticaj književne kritike na razvoj srpskog građanskog društva i građanske kulture kao što je to učinio upravo Predrag Palavestra u pomenutoj knjizi. Nesporazumi oko knjige nastali su ne toliko zbog kritičkih koliko zbog drugih vrsta ocena koje su se našle u njoj. Ali one su od mnogo manjeg krajnjeg značaja od ukupnog doprinosa koji knjiga ima za našu književnost i kulturu.

Vama Palavestra zamera da ste uvek birali „srednju liniju”?

U isključivostima svake vrste u kojima smo živeli gotovo pedeset godina, i u isključivostima današnjeg vremena, takozvana „srednja linija”, pre nego ozbiljnija metodološka zamerka, može da bude izraz težnje za objektivnom kritičarskom ocenom koja u jednom književnom delu vidi i njegovu pozitivnu i njegovu negativnu stranu i koja uvažava prave književne vrednosti bilo sa koje strane da dolaze.

Zoran Radisavljević

-----------------------------------------------------------

Novinska kritika

Kakva je danas književna kritika u novinama, a kakva bi trebalo da bude?

Najčešće se, uz časne izuzetke, prilagođava različitim potrebama medija u kojima se objavljuje. Zato se brzo zaboravlja i ne uzima u obzir pri naknadnim tumačenjima književnog dela jednog pisca. Književna kritika, dakle, uz podrazumevanu jednostavnost u izrazu zbog takozvanog horizonta čitalačkih očekivanja, treba da bude mnogo samostalnija u odnosu na medijski prostor u kojem se pojavljuje.

06.08.09 Koraci

Marko Nedić je naučnik koji se veoma dugo ikontinuirano bavi književnim opusom Miroslava JosićaVišnjića.1 Njegova dosadašnja opsežna i detaljna istraživanja zaokružena su knjigom Proza i poetika Miroslava Josića Višnjića. Ta istraživanja doprinela su da se srazličitih aspekata u potpunosti osvetli stvaralaštvoovog značajnog savremenog srpskog pisca:

da se ono najpre, u okviru poglavlja imenovanogUmesto uvoda s podnaslovom Pristup u kontekst, sagleda u kontekstu dela drugih stvaralaca, prethodnika isavremenika M. J. V., da se uoče poetičke sličnosti irazlike između njegove proze i proze tih stvaralaca, da seutvrde eventualni uticaji, kao i spisateljeva samosvojnost i njegovi najkarakterističniji pripovedački postupci;

da se u okviru poglavlja Rana proza registruje„pomeranje dominantih poetičkih modela“2 u srpskoj prozi u vreme pojavljivanja zbirke Lepa Jelena i utvrdeosnovne karakteristike priča zastupljenih u toj zbirci,zatim u Romanu o smrti Galerije i zbirci priča Dvanaest godova, romanu Češka škola, i zbirci priča Kvartet, da se uoči da je lirizacija proznog teksta dominantan postupak M. J. V. i da je karakterističan za sva njegovadela, bez obzira na njihove tematske osnove;
da se u okviru poglavlja Romaneskni ciklus TBC uočitežnja autora „da svoje književno delo obeleži jednimostvarenjem koje će biti znatno drugačije od ostalih ikoje će svojom strukturom i sadržinom u velikoj meriotvarati mogućnosti za dalja istraživanja individualnih autorovih narativnih mogućnosti“ (167);
da se utvrdi originalnost narativnih postupaka korišćenih u zglobovima tog ciklusa i uporede romani koji pripadaju tom ciklusu
po čemu su slični, po čemu serazlikuju, po čemu je jedan inovativan u odnosu na druge,kojoj vrsti romana pripada svaki od njih i sl.;
da se u okviru poglavlja Nova istraživanja utvrdetematske osnove Josićevih dela koja su nastajala krajemXX i početkom XXI veka, razmotri pitanje distance oddogađaja o kojima se pripoveda i uoči način na kojiM. J. V.tu distancu uspostavlja;
da se uvidi „korišćenje humora kao značajnijeg sredstva najnovijeg autorovog narativnog oblikovanja stvarnosti“ (294), da se Roman bez romana, kao i roman Dok nassmrt ne rastavi uporede sa svojim literarnim predlošcima i razmotri priroda književnih junaka romana ipriča objavljenih krajem XX i početkom XXI veka;
da se u okviru poglavlja Umesto zaključka, čiji jepodnaslov Narativnopoetičke koordinate, utvrde vezei odnosi između ranih radova M. J. V., njegovih prvihpriča i romana, s delima koja su kasnije nastajala i sagleda razvojni luk spisatelja, evolucija njegovog stvaralaštva, najdominantniji pripovedački postupci i sredstva zahvaljujući kojima su oni funkcionalni, kao i izmena tematskih osnova u delima i pomeranje hronotopa –najpre „pronalaženje narativnog predmeta u aktuelnomvremenu i prepoznatljivom prostoru“ (361) u njegovimprvim objavljenim knjigama (vreme pripovedačevog detinjstva i mladosti, zavičajni prostor
Bačka, selo Stapar), kao i u knjigama pisanim krajem XX i početkom XXIveka
vreme bombardovanja, Beograd (Ratna pošta) ipostratni period, posle ratova devedesetih
Beograd,Bulevar kralja Aleksandra (Priče iz trapa), dok se unekim delima koja su takođe nastajala devedesetih godinaXX veka
npr. Odbrana i propast Bodroga u sedam burnih godišnjih doba, pisac udaljava od zahteva za savremenošću i okreće temama iz istorijske i kulturne prošlosti;
konačno, da se utvrde mesto i značaj M. J. V. u savremenoj srpskoj književnosti i inovacije koje je u nju uneo.Započinjući svoje istraživanje, Marko Nedić ističerizik kritičkog tumačenja književnog dela jednog savremenog pisca, zato što njegovo delo nije u potpunosti dovršeno. Kao i ostali istraživači proze koji se bavedelom M. J. V., zna da je on pisac velike stvaralačke snagei da nikada ne piše jednu te istu knjigu, već da čitaocima i istraživačima uvek priređuje različite vrsteiznenađenja
od izmene tematskih osnova svojih dela,preko izmene pripovedačkih postupaka, jezika i stila.Kao njegova osnovna nastojanja Marko Nedić izdvaja obnovu književnog jezika, tema i forme i zaključuje da otudasvaka nova knjiga M. J. V. ima novu temu i sadržaj, formui narativni postupak. U vezi s tim govori i o dinamizaciji narativne kompozicije i njenih posebnih, najčešćemozaički raspoređenih jedinica.
Marko Nedić stvaralaštvoM. J. V. sagledava kao „potpuno zaokružen i dovršen narativni sistem“. (10) Utvrđuje da su romani i pripovetke „reprezentativni za nekeod najvažnijih evolutivnih tokova srpske književnostiposlednjih decenija XX veka i poetičkih promena koje suse u njoj dešavale u tom vremenu“. (10) U njegovoj prozi onvidi „odjeke promena opšteg duhovnog senzibiliteta“ (10)koji su rezultat „dramatičnih istorijskih i političkihdogađaja kroz koje su prolazili naše društvo i naša kultura“. (10) On piše o dinamičnosti odnosa istorije iknjiževnosti, i te kako uočljive i u delima M. J. V.U vezi s tim ističe potpunu samosvojnost ovog piscai osnovnu karakteristiku po kojoj je njegov opus prepoznatljiv i koji je osnova njegove samosvojnosti
to je„poetski i lirski karakter njegove proze, njenog stila ijezika i opšteg doživljaja sveta“. (12) Ovu karakteristiku proze M. J. V. Marko Nedić posebno ističe analizirajući i tumačeći sva dela ovog pisca
baveći seunutrašnjim subjektivnim, emotivnim i ritmičkimosobinama njegove proze. Svoje analize i zapažanja, kao ispecifičnosti termina poetizacija, odnosno lirizacijaproze, temelji na rezultatima istraživača lirske proze –Romana Jakobsona, Mihaila Bahtina, Františeka Mikoa,Ralfa Fridmana, ŽanIv Tadijea, Volfa Šmida, Cvetana Todorova i drugih.
Marko Nedić smešta M. J. V. u kontekst savremenesrpske književnosti: utvrđuje da njegova rana proza imanajviše poetičkih sličnosti s prozom pisaca njegovegeneracije koju su nazivali stvarnosnom (pre svih, Vidosava Stevanovića, Milisava Savića i Dragoslava Mihailovića), ali s druge strane, ukazuje i na bliskost prozitakozvanog visokog modernizma (stvaralaštvu MilošaCrnjanskog , Rastka Petrovića, Ive Andrića, StanislavaKrakova, Momčila Nastasijevića, kao i bliskost stvaralaštvu Borisava Stankovića, Veljka Petrovića i Isidore Sekulić). Poetizaciju i lirizaciju proze ističe kaodominantan postupak ovih pisaca.
Marko Nedić uočava dve vrste imaginacije u prozi M.J. V. Osim dominacije poetske imaginacije u Češkoj školi, Lepoj Jeleni, Dvanaest godova i u romanu Pristup usvetlost i uočavanja brojnih naturalističkih slikastvarnosti, u romanima Odbrana i propast Bodroga u sedam burnih godišnjih doba i Pristup u kap i seme, kao idonekle u Svetovnom trojstvu, Romanu bez romana, Novim godovima, O dudu i grobu i Pričama iz trapa
uočava i imaginaciju koja je uglavnom zasnovana na činjenicama, biografskom iskustvu, dokumentarnoj građi,opštim istorijskim, ideološkim, čak i političkimokolnostima. Marko Nedić te dve vrste imaginacije vidikao komplementarne i smatra da je njihovo ukrštanje „srećan spoj naizgled različitih narativnih perspektiva“. (25)Kao jednu od važnijih odlika proze M. J. V. Marko Nedić ističe „prevlast savremenog trenutka u ranim knjigama i postepeno pomeranje u docnijim romanima i pripovetkama u nacionalnu prošlost i poniranje u prelomneistorijske i političke događaje srpske istorije 1848. i1849.“ (27) U vezi s tim on razmatra značaj distance oddogađaja o kojem se pripoveda i konstatuje da je M. J. V. potom pitanju izuzetak među srpskim piscima
na osnovuknjiga Pristup u počinak, Ratna pošta i Priče iz trapa zaključuje da se valjana proza čija je tematska osnovarat može pisati i dok događaj o kome se pripoveda traje ismatra da pisanje takve proze ovom piscu polazi za rukomzato što on u ratnim okolnostima i sudbini pojedincavidi „univerzalnu ljudsku situaciju koja se ponavlja usvim vremenima“. (27) I u delima s ratnom tematskomosnovom M. J. V. lirizuje tekst, veoma pažljivo se bavijezičkim slojem te proze, njenom intonacijom i ritmom.Marko Nedić takođe ističe mozaičku kompozicijuproze M. J. V. i prednost takve vrste komponovanja proznog teksta u odnosu na klasičnu, linearnu hronološkukompoziciju. Kao prednost mozaičnog komponovanja proznog teksta ističe mogućnost iskazivanja raznolikosti ibogatstva postojeće stvarnosti i kontrolisanje stilskojezičkog i estetskog jedinstva proznog rukopisa. „Težnjaza raznolikošću, za promenom morfologije i dinamikeprozne kompozicije nalazi se u osnovi Josićeve narativne poetike“, zaključuje Marko Nedić.
Autor, takođe, izdvaja niz autopoetičkih stavova kojeu delima M. J. V uglavnom izriču pojedini književni likovi ili naratori. Kao najrelevantnije ističe naratorove stavove u Romanu bez romana, zato što se oni umnogomepoklapaju sa piščevim eksplicitnim stavovima, izrečenim u intervjuima i tekstovima o srpskim piscima,uknjizi U drugom krugu i u Pismima srpskim piscima.Marko Nedić uočava da je M. J. V. izrazit odnos uspostavio prema prozi Miloša Crnjanskog i Bore Stankovića i da se taj odnos zasniva na „unutrašnjem doživljajustvarnosti“. (33)
Kao značajne postupke kojima se M. J. V. služi izdvajaautocitatnost i autoreferencijalnost i obrazlaže funkcionalnost tih postupaka u umetničkom tekstu: „Autocitatnost i autoreferencijalnost nisu retki i neočekivani u njegovoj prozi s obzirom na to da je autobiografskai autofikcijska motivacija jedan od velikih uslova njegovog poetski i emotivno inspirisanog teksta.“ (33)U vezi s tim Marko Nedić razmatra i „pitanje izvornosti naratorskog glasa u proznom tekstu i pitanje slušaoca ili sagovornika kome se priča saopštava“. (33) Onispituje pozicije pripovedača i slušaoca, i zaključujeda su pozicije svakog od njih od teksta do teksta različite. Pripovedanje u prvom licu izdvaja kao dominantno u prozi M. J. V.
U okviru poglavlja Umesto zaključka sa podnaslovomNarativnopoetičke koordinate, posmatrajući proznodelo M. J. V. kao celinu, Marko Nedić još jednom podsećana tri ključne razvojne poetičke faze ovog pisca, okojima je u tekstu bilo reči, i prema kojima su formiranatri središnja poglavlja ove knjige, a kao najdominantnijipostupak ovog pisca još jednom izdvaja lirizaciju proze.„U lirskoj prozi ništa ne možete imitirati, moratesve stvarati iz početka“, rekao je jednom M. J. V. U„stvaranju iz početka“ on je zaista uvek nov, drugačiji,kako je na osnovu svojih istraživanja zaključio i MarkoNedić. Ta osobina proze M. J. V. svakako će privući i nove istraživače njegovog opusa, a knjiga Marka Nedića Proza i poetika Miroslava Josića Višnjića, u kojoj je sagledano stvaralaštvo tog pisca u celosti, biće pouzdanvodič i takvim istraživačima.

Slađana Ilić

1 Dalje u tekstu M. J. V.2 Marko Nedić, Proza i poetika Miroslava Josića Višnjića, Institut za književnost i umetnost, Beograd, 44. NAPOMENA: Svi citati utekstu preuzeti su iz ove knjige sa oznakom broja strane u zagradi