Rađanje moderne privatnosti

21.02.07

U okviru izdavačkog poduhvata beogradske kuće „Clio” o istoriji privatnosti na tlu srpskih zemalja, od srednjeg veka do današnjih dana, nedavno je objavljena knjiga profesora Filozofskog fakulteta Miroslava Timotijevića „Rađanje moderne privatnosti”. Ovo, po svemu kapitalno, naučnoistraživačko delo, pisano je prijemčivo i jasno, sa nizom suptilnih uočavanja karakteristika privatnog života Srba u Habzburškoj monarhiji od kraja 17. do početka 19. Veka. „Rađanje moderne privatnosti” Miroslava Timotijevića već sada postaje nezaobilazno u okvirima ne samo naše nego i svetske naučne literature kada je o ovim krajevima, u tom istorijskom vremenu, reč.

Šta smatrate najvažnijim za formiranje moderne privatnosti kod Srba
– Modernu privatnost u najvećoj meri određuje razvoj individualizma. Sticanje svesti o sebi i drugima pružalo je pojedincu mogućnosti da jasnije odredi ličnu posebnost u odnosu na zajednicu u koju je bio uklopljen. Isticanje vlastite individualnosti uočavamo po mnogim elementima, poput pojave prvih autobiografija, memoara, dnevnika, slikanih portreta. Naravno, ona se prvo uobličava u sloju obrazovanih i bogatih, a potom se demokratizuje i širi. Ilustrativan primer je pojava ogledala, koja se sve češće unose u porodične domove. To je pojedincu pružalo mogućnosti da prvi put vidi sebe, da se preispita i odmeri u odnosu na druge.

Koliko je vera, odnosno crkva u to vreme imala uticaja na kvalitet privatnosti
– Jedan deo zapadnoevropskih istraživača sklon je da zanemari ulogu crkve u uobličavanju moderne privatnosti i u prvi plan ističe uticaj države. Meni se čini su obe institucije podjednako uticale na uobličavanje moderne svesti. Sklon sam čak da verujem da je taj proces prvo započeo u krilu crkve, a tek potom u okviru države. Crkva prva definiše porodicu kao moralnu i emocionalnu zajednicu. Njenu odluku da se veridba i brak mogu sklopiti samo uz saglasnost mladenaca, primera radi, možemo smatrati jednim od temelja formiranja moderne porodice zasnovane na ljubavi supružnika, a ne na ekonomskim interesima njihovih porodica.

Zadržali ste se na građanskom sloju koji je bio u usponu. Kakav je sistem vrednosti građanstva, na osnovu čega je formiran
– Da, moja pažnja je usmerena na građansko društvo u Habzburškoj monarhiji od kraja 17. do početka 19. veka. Austrijsko-turski ratovi i pomeranja granice na jug doveli su do toga da se znatan deo srpske etnije našao unutar jedne hrišćanske države koja ulazi u proces reformi i modernizacije. Sve to omogućilo je stasavanje građanskog društva koje je, da bi opstalo, moralo i samo da se razvija i modernizuje, da prihvati novi sistem vrednosti, pre svega kult rada, kao osnove ekonomskog prosperiteta pojedinca, njegove porodice, pa na kraju i države.

Kako se u tom procesu nova vrednost usaglašava sa tradicijom? Gde su bili najveći otpori
– Zastupnici tradicije veruju u nepromenjivost poretka, a modernizam propagira ideju napretka. U osnovi, čini me se, počiva sukob oko shvatanja vremena i njegove upotrebe. U tradicionalnom društvu sat skoro da i ne postoji. On je potreban samo sveštenicima, ali kako se društvo modernizuje on postaje sve neophodniji. Mehanički sat se prvo postavlja na crkvene tornjeve i zgrade magistrata, potom se unosi u porodični dom. Vreme se meri sve manjim jedinicama, a potom se pojavljuju i budilnici i džepni satovi. Vreme se racionalizuje, a životni ritam se ubrzava. Rad i odmor, javno i privatno, sve jasnije se razgraničavaju i u tome počiva osnova rađanja moderne privatnosti u kojoj i mi danas živimo.

Kakva je bila urbana kultura srpskog etnosa u Habzburškoj monarhiji
– Ona je, pre svega, otvorena. Srpsko građanstvo u Osmanskom carstvu živi zatvoreno, što pokazuje i tip orijentalnog porodičnog doma opasanog zidovima. I u Habzburškoj monarhiji porodični dom je osnova privatnosti, individualne i kolektivne, ali su njegova vrata otvorena. Otvorena vrata, poput ogledala, ili sata, simbol su novog vremena i nove svesti pojedinca spremnog da prihvati novost.

Izdvajanje ličnog identiteta iz kolektivnog pokazuje se i kroz dnevnike, memoare, autobiografije. Koje autore smatrate značajnim, i po stilu živopisnim
– Memoari Simeona Piščevića su, svakako, i po svemu, na prvom mestu. To je prava i velika književnost čiju vrednost je prvi umeo da oceni Miloš Crnjanski. Njegove „Seobe” počivaju na Piščevićevim „Memoarima”. Nakon njih slede memoari Dositeja Obradovića i Save Tekelije.

Kakav je bio model vaspitanja u tom periodu
– Obrazovanje i vaspitanje su bila dva nerazdvojna elementa uobličavanja moderne privatnosti. Vaspitanje je u početku isključivo u rukama crkve, i usmereno je prevashodno na hrišćanski moral. Već od sredine 18. veka pojavljuju se prve knjige posvećene kulturi svakodnevnog života, javnog i privatnog, a namenjene su kultivisanju pojedinca, propisivanju njegovog ponašanja.

A selo? Devojke iz grada su izlazile, „namigivale na druge”...
– Razlika između sela i grada nije bila strogo određena. U to vreme postoje gradovi i sela, ali i naselja koja istovremeno imaju urbanu i ruralnu strukturu. Život u gradu i selu se razlikovao, ali bi bilo pogrešno zaključiti da se u gradu živelo bolje, ili slobodnije. Primer devojaka koji ste pomenuli, upravo je karakterističan. Devojke u gradu špaciraju, koketiraju, modiraju se. Toga u selu nema, ali u osnovi sloboda devojaka na selu bila je veća nego u gradu. Ono što je devojka u gradu morala da radi krišom, jer su to zabranjivala pravila lepog ponašanja, devojka na selu je smela da radi javno, jer to nije zabranjivalo tradicionalno vaspitanje.

Kako se gledalo na „veliki svet”? Koliko su važna bila putovanja?
– Vreme se ubrzava, prostor se smanjuje, a broj onih koji putuju se neprestano povećava. Geografske mape vise na zidovima građanskih domova zajedno sa vedutama velikih evropskih gradova. Putuju đaci, studenti, kalfe, trgovci, monasi. Putuje se u potrazi za poslom, ali i zbog zadovoljstva. Dodajete tome i veliki broj lutalica, oni koji putuju samo radi putovanja, ali i decu koja beže od kuće. Porodični dom i njegova privatnost samo su centar sveta koji se neograničeno širi.

Anđelka Cvijić