Antropologija građanstva

31.01.19

Glasnik Etnografskog instituta SANU

Dr Jelena Vasiljević, naučna saradnica sa Instituta za filozofiju i društvenu, teoriju, dobila je nagradu za knjigu Antropologija građanstva povodom 70 godina Etnografskog instituta SANU. Veliki naučni doprinos ove knjige, nastale iz doktorske disertacije, ogleda se u analitičkom i sistematičnom objašnjenju pojma građanstva (citizenship), kao i u ukazivanju na tendenciju kulturalizacije građanstva.
Knjiga je podeljena na pet delova. Autorka na početku objašnjava osnovni problem sa prevođenjem pojma citizenship na naš jezik. Citizenship se prevodi kao građanstvo ili kao državljanstvo, mada su oba pojma preuska da bi obuhvatila višeslojnost i kompleksnost onoga što se u anglofonoj tradiciji naziva citizenship. Početna hipoteza povezana je sa tim problemom prevoda; citizenship obuhvata elemente i građanstva i državljanstva. U kolokvijalnom jeziku, pod građanstvom se obično misli na određeni sloj populacije, međutim, u društvenoj teoriji pojam građanstva mnogo je širi i označava političku pripadnost zajednici, koja je u uskoj sprezi sa kulturom, pravima, identitetom i institucionalnim okvirom. Građanstvo je jedan od intelektualno najizazovnijih pojmova savremene društvene teorije, jer nastoji da raščivija vezu između pojedinca i društva.
U drugom poglavlju, dat je istorijski prikaz institucije građanstva od antičke Grčke i Rima, preko srednjovekovnih gradova, do modernog građanstva razvijanog u republikanskoj i liberalnoj tradiciji. Istorijski razvoj građanstva povezan je sa načinom na koji se teorijski promišljalo o njemu. Ističu se tri dimenzije građanstva. Prva je dimenzija statusa, odnosno državljanstva; druga je dimenzija prava (posebno važna u okviru liberalne tradicije, koja danas dominira diskursom o građanstvu) i treća, najkompleksnija, dimenzija identiteta, koja se promišlja u sklopu rasprava o univerzalnosti i partikularnosti. Dvadeseti vek donosi brojne izazove koji ponovo rekonceptualizuju bivanje građaninom ili državljaninom, govori se o novim formama građanstva poput građanstva Evropske unije i postepeno se u pojam građanstva upliće argument kulture.
Treće poglavlje predstavlja centralni deo knjige, posvećen upravo argumentu kulture u savremenim raspravama o građanstvu. U drugoj polovini dvadesetog veka kultura biva sve više politizovana i zahvaljujući postavkama politika priznanja, diferenciranog građanstva i multikulturalne paradigme, na praktičnom nivou delovanja sve više se javljaju zahtevi za pravima na (svoju) kulturu. Na toj tački počinje reteoretizacija građanstva, isprovocirana sukobom između ideje univerzalnog građanstva i nejednako privilegovanih identiteta. Primećeno je da se jačanje kulturnih prava vremenski poklapa sa trendom povlačenja socijalnih i ekonomskih prava, odnosno sa povlačenjem modela države blagostanja. Dovođenje kulture u centar političkog diskursa, prema mnogim antropolozima, predstavlja opasnost, jer se time rizikuje da kulturni partikularizam postane novi rasizam. Antropološka kritika multikulturalnog građanstva oslanja se na kritiku centralnog pojma antropologije, a to je upravo kultura. Glavni problem sa konceptom kulture jeste taj što on esencijalizuje i homogenizuje ljudske zajednice i najčešće se svodi na etnički identitet. Danas se većina antropologa slaže da je kultura dinamičan i promenljiv koncept, koji se mora razumeti u skladu sa istorijskim, političkim i ekonomskim okolnostima.
Četvrto poglavlje konkretizuje teorijske rasprave iz prethodnih poglavlja na primeru Srbije. Prvo, autorka daje istorijski prikaz transformacije građanstva na prostorima bivše Jugoslavije i kasnije Srbije, a zatim građanstvo predstavlja kao življeno iskustvo. Kroz nekoliko životnih priča, objašnjeno je kako se navedeni teorijski problemi manifestuju u realnim iskustvima ljudi.
Prikazane su izvesne paradoksalne situacije povezane sa nestajanjem starih i nastajanjem novih identiteta, u koje su upadali ljudi nakon raspada Jugoslavije. U ovom etnografskom delu knjige najbolje se vidi potencijal antropologije da doprinese savremenemim raspravama o građanstvu, ali i svim drugim pojmovima koji ga okružuju i prožimaju.
U petom delu autorka rekapitulira najvažnije uvide. Knjiga „Antropologija građanstva“ zaista ima veliku naučnu vrednost i zaslužuje da postane svojevrsni udžbenik za sve one koji se bave problemima građanstva, državljanstva, zajednice, kulture, identiteta i politika.
Teodora Jovanović

01.01.17

Monografija Jelene Vasiljević predstavlja izuzetno značajno istraživanje u oblasti antropologije građanstva, prvo takve vrste ne samo u Srbiji nego i u regionu. Način na koji je studija zamišljena i realizovana, kao i njen metodološki pristup, jezik kojim je pisana, koji u sebi spaja vrhunski naučni diskurs i pristupačnost svojstvenu istančanoj teoriji, smešta ovu studiju visoko među relevantna teorijska dostignuća objavljena na srpskom jeziku.
Jelena Vasiljević se problemima građanstva predano bavila od 2010. godine, kada je kao saradnica na projektu The Europeanisation of Citizenship in the Successor States of the Former Yugoslavia (CITSEE) Pravnog fakulteta Univerziteta u Edinburgu počela da istražuje ovo polje. Od tada je na ovu temu objavila niz radova na engleskom i srpskom jeziku u renomiranim časopisima i zbornicima. Ova knjiga utoliko predstavlja krunu temeljnog istraživačkog rada koji je podrazumevao unakrsno kulturno prevođenje: pisanje o lokalnim aspektima građanstva na engleskom jeziku, i uvođenje vokabulara studija građanstva u srpski kontekst. Antropologija građanstva ima bar tri izvanredno značajne dimenzije. Prvo, ona ovdašnju naučnu kulturu obogaćuje ne samo preciznom pojmovnom aparaturom koja na ovim prostorima do sada nije bila razrađena – premda je građanstvo (u svojim raznim, i često nepreciznim, varijacijama, od građanina, građanskih prava, građanskih vrednosti, do građanskog društva) jedan od pojmova koji je prilično dugo u javnoj, intelektualnoj i političkoj upotrebi – već uvodi i probleme i analize koje, iako imaju zapaženu ulogu u društvenoj i političkoj teoriji bar trideset godina unazad, do sada nisu bile u središtu pažnje ovdašnjih teoretičara i teoretičarki. Drugo, ova knjiga pruža značajan doprinos domaćoj društvenoj teoriji, a potom i antropologiji, budući da teme koje se prvenstveno vezuju za oblast pravne, društvene i političke teorije, prevodi i prenosi u polje antropološki relevantnih istraživanja. Treće, ona ima dalekosežniji značaj od lokalnog, pošto doprinosi ustanovljenju poddiscipline antropologije građanstva, koja je i u svetskim okvirima mlada i nedovoljno definisana
– prvi sigurniji koraci u tom pravcu načinjeni su tek 2013. godine.
Knjiga se sastoji od četiri poglavlja, od kojih je prvo uvodnog karaktera, drugo tematizuje građanstvo kao istorijski fenomen i razmatra njegovu teorijsku potentnost, treće uvodi antropološki specifičan argument kulture i identiteta u sferu građanstva, dok se poslednje usredsređuje na domaći kontekst, situirajući građanstvo i politike državljanstva u noviju istoriju Srbije. Priložena literatura broji više od tri stotine bibliografskih jedinica, među kojima se nalaze gotovo svi ključni tekstovi u oblasti studija građanstva, kako oni utemeljujući za oblast, tako i oni koji razmatraju njegova raznovrsna skorašnja uobličenja i oni koji problematizuju granice i mogućnosti građanstva u savremenom svetu. Postojeći korpus tekstova pažljivo je biran i izrazito skrupulozno razrađivan, kako bi se obradio širok dijapazon istraživačkih interesa koje je bilo neophodno pokriti da bi se na strukturiran način predočila istorija, široka teorijska lepeza studija građanstva, antropološki pristup problemima koje polje otvara i njihovo uspelo lokalno smeštanje.
Noseći pojam građanstva se ne uzima kao samorazumljiv. Naprotiv, čitava knjiga bi se mogla čitati kao pokušaj da se ovaj, kako ga Vasiljević određuje, „pojam-problem“ definiše u svojim grananjima, putanjama i stranputicama. Moglo bi se tvrditi da je pojam građanstva čvorno mesto kroz koje se takoreći istovremeno prosecaju pravni status pojedinca, kompleks prava i obaveza, participacija u političkoj zajednici, klasni ili društveni sloj, identiteti, borbe i pripadanje (koje upućuje na izvestan osećaj, doživljaj ili samopercepciju, ali i na percepciju drugih, na „pripadanje zajedno“). Ta složena mreža međusobno uslovljenih pojmova otvara nepregledan niz pitanja: da li je građanstvo nešto izvan i iznad pojedinaca koji su građani; ko je građanin – kakav je status neophodan da bi se bilo građaninom ili građankom neke zajednice (i kakve tačno); na koji način obaveze i prava uzajamno saodređuju ovo zvanje; kakav obim učešća se očekuje ili podrazumeva u političkoj zajednici kojoj građanin pripada i kako se formalizuje ili proživljava ova pripadnost; u kolikoj je meri razvoj institucije građanstva saodređen procesima nacionalizacije i klasnog raslojavanja; na koji su način borbe da se prostor građanstva proširi i egalitarizuje na sastavni način deo njegovog opsega i sadržaja; i, konačno, koliko su različiti identiteti doprineli proširenju ili pak ograničenju građanstva kao strukture? Minuciozno kao i u ranije objavljenim tekstovima iz ove oblasti, Jelena Vasiljević posvećuje pažnju prevodu termina citizenship. Igra pojmova građanstvo i državljanstvo, koji vrlo često upravo u paru jedino i mogu odgovarati ovoj višeznačnoj engleskoj reči, dodatno usmerava istraživanje u polju studija građanstva ka državi i naciji (odnosno, ka nacionalnoj državi). Ovo udvajanje se kroz knjigu neprestano testira, nekad u specifično antropološkom registru posredstvom pojma kulture, nekad u registru konkretnih ustavnih i zakonskih realizacija. U svakom od slučajeva, ono se pojavljuje i kroz pitanje da li se odnos građanstva ikada može deetatizovati i/ili denacionalizovati, uz metapitanje da li bi se time mogla dobiti zbilja inkluzivna, egalitarna i pravno-emancipatorska struktura.
Moglo bi se tvrditi da se polje ove knjige iscrpljuje u propitivanju složenih odnosa između pojedinaca, političke zajednice, drugih (pojedinaca), i njihovih međusobnih statusa i odnosa, koji su uvek istovremeno uključujući i isključujući. Ovi odnosi se na specifičan način dalje razrađuju u svakom od poglavlja knjige. U drugom poglavlju se ukratko, ali verno prikazuje istorijski razvoj institucije građanstva, kao i određeni problemi s kojima se u vezi s građanstvom susreću savremena društvena i politička teorija. U trećem, najdužem i, prema autorki, najznačajnijem delu knjige, možda i zbog toga što se u strogom smislu bavi onim što joj je u naslovu, razmatra se odnos antropologije i građanstva. Pod time se, pre svega, misli na ukrštanje građanstva i identiteta, građanstva i kulture, odnosno na „kulturalizaciju građanstva“, multikulturalizam i grupnodiferencirajuća prava, te na antropološki odgovor na politike identiteta. Četvrto i za nas posebno dragoceno poglavlje predstavlja svojevrsnu aplikaciju dosadašnjih rasprava na politike građanstva u savremenoj Srbiji, gde se ovaj okvir primenjuje na transformacije postjugoslovenskih prilika. Ono što Jelenu Vasiljević ovde posebno interesuje jeste građanstvo kao proživljeno iskustvo, iskustvo koje obuhvata i definisano je kontingentnim aspektima političke pripadnosti, svakodnevne prakse političkog života i uslova funkcionisanja političkih zajednica. Interes za konkretne prakse konkretnih ljudi u određenom vremenu i na određenom prostoru, u ovoj se knjizi posebno ostvaruje u poslednjoj celini, gde se na etnografskim primerima prikazuje zamršeni, često mučan i neizvestan život građanstva, u kojem naši lični dokumenti postaju socijalni objekti koji rade za, ali i protiv nas.
Knjiga Jelene Vasiljević Antropologija građanstva spada u ključne tekstove društvene teorije na srpskom jeziku. Ona osvetljava brojne probleme, predstavljajući ih upravo kao probleme i to kroz bar tri vizure; unosi dugo očekivana razjašnjenja u sferu pojmova i načina na koji se koriste, i za naše je govorno područje nezaobilazna literatura u oblasti studija građanstva. Temeljna interdisciplinarnost ovog teksta, uvezivanje pravne, politikološke, filozofsko-istorijske i svakako antropološke perspektive, govori u prilog tome da je jedini ispravan pristup jednom tako složenom pojmu kakav je građanstvo multidimenzionalan.
Ona, povrh toga, upućuje i na neophodnost prevazilaženja uskog pogleda kroz disciplinu, budući da se savremeni fenomeni, ako je ikada zbilja i bilo moguće drugačije, ne daju jednostavno užljebiti u čvrste okvire pojedinačnih nauka

Adriana Zaharijević