Čovjek bez osobina - francuski povez

09.12.06 Pobjeda

Kapitalno djelo Roberta Muzila „Čovjek bez osobina” koje je, dosljedno njegujući elitnu dimenziju u izdavaštvu, objavio podgorički CID u saradnji sa beogradskom izdavačkom kućom „Nevski”, predstavljeno je u knjižari "Kraver", u okviru manifestacije DEUS.
O Muzilovom djelu, koje zajedno sa Prustovim „U traganju za izgubljenim vremenom” i Yojsovim „Uliksom”, spada u tri najveća romana 20. vijeka govorili su: prof. dr Sonja Tomović Šundić, prof. dr Marko Krivokapić, urednik izdavačke kuće "Nevski" i akademik Dragan K. Vukčević, glavni urednik CID-a, dok je glumica Vraja Đukić vodila program i čitala fragmente iz romana.
- Ovo je istorijski roman u kojem je autor bio svjestan posljedica koje je njegovo pisanje moglo da izazove, ali je ovim djelom htio da doprinese duhovnom ovladavanju svijetom, kao i da se priča ovog romana svodi na to da ne bude ispričana, kazao je, između ostalog, Krivokapić.
Prema riječima Sonje Tomović Šundić, ova knjiga predstavlja jedno od najboljih djela koje je mogla ponuditi jedna epoha.
- Roman "Čovjek bez osobina" poslužiće sljedećim generacijama za rekonstrukciju duha tog vremena, jer u ovom djelu mi prisustvujemo ironijskoj destrukciji svijeta u kojoj se odvija raspad čitavog repertoara vrijednosti koji potiče iz Ničeanskog razbijanja subjekta, pojma čovjeka i istine, naglasila je Sonja Tomović Šundić.
Kako je zaključio Dragan K. Vukčević, pojavljivanje Muzilovog djela u crnogorskom izdanju znak je intelektualne zrelosti naše sredine.
- Autorovo stvaralaštvo je pod uticajem Ničea, njegovo djelo karakteriše poseban način izlaganja, on napušta literarno pripovijedanje i umetnutim brojem eseja stapa naraciju sa kritičkom refleksijom, ocijenio je Vukčević.
Ilustracije u romanu, koji je preveo Branimir Živojinović, uradila je Bosiljka Kićevac-Popović. Robert Muzil rođen je 1880. u Klagenfurtu, a svoje obrazovanje sticao je u vojnim internatima ili na studijama mašinstva, da bi kasnije studirao psihologiju i filozofiju. Do tog vremena objavio je prvi roman „Pometnje pitomca Terlesa” (1906). „Čovjeka bez osobina” Muzil započinje 1921. godine i piše ga do smrti. „Svojim romanom, kazao je svojevremeno Muzil, želim da doprinesem duhovnom ovladavanju svijetom”. Za života je objavio samo prvi tom (prva knjiga, prvi i drugi dio, 1930) i drugi tom (druga knjiga, treći dio, 1932). Šest godina kasnije objavio je u časopisu „Mjera i vrijednost" jedno poglavlje, a 1943. u Lozani Muzilova udovica Marta objavljuje treći tom romana, koji se sastoji iz djelova pripremljenih za štampu i djelova na kojima je autor radio do posljednjeg dana. Godine 1952. izlazi novo izdanje „Čovjeka bez osobina” koje je priredio Adolf Frize, da bi 1978. izašlo novo, redigovano izdanje. Roman počinje 1913, a vjerovatno bi se završio 1914. godine, pred sam početak Prvog svjetskog rata, koji je za Muzila samo završni čin onoga čime se bavi njegov roman: rat je posljednji trzaj jednog razdoblja, odnosno dekadentne atmosfere austrougarskog carstva, koje je već bilo mrtvo. Roman je ostao nedovršen, pa ni naknadne rekonstrukcije na osnovu zabilješki i fragmenata rukopisa iz Muzilove zaostavštine nijesu doprinijeli njegovom konačnom obliku, što mu nije smetalo da stekne kultni status.

M.P.

26.09.06 Glas javnosti

Delo velikog nemačkog književnika, zajedno s Prustovim romanima "U traganju za izgubljenim vremenom" i Džojsovim "Uliksom", spada u tri najveća romana 20. veka.

Dosledno negujući elitnu dimenziju u izdavaštvu, podgorički CID je, u saradnji sa beogradskom izdavačkom kućom "Nevski", objavio kapitalno delo Roberta Muzila (1880-1942) "Čovek bez osobina", u izvanrednom prevodu Branimira Živojinovića. O najambicioznije zamišljenom literarnom projektu minulog stoleća Tomas Man je zapisao: "Čovek bez osobina" je van svake sumnje najveća proza, koja se rangira kao najvažnija što naša epoha može da ponudi, to je knjiga koja će nadživeti decenije i koju će budućnost visoko ceniti".

Robert Muzil rođen je 1880. u Klagenfurtu, a svoje obrazovanje sticao je u vojnim internatima i na studijama mašinstva, da bi kasnije studirao psihologiju i filozofiju. Do tog vremena objavio je prvi roman "Pometnje pitomca Terlesa" (1906). "Čoveka bez osobina" Muzil započinje 1921. godine i piše ga do smrti. "Svojim romanom želim da doprinesem duhovnom ovladavanju svetom", naglašava Muzil.

Za života je objavio samo prvi tom (prva knjiga, prvi i drugi deo, 1930) i drugi tom (druga knjiga, treći deo, 1932). Šest godina kasnije objavio je u časopisu "Mera i vrednost" jedno poglavlje, a 1943. u Lozani Muzilova udovica Marta objavljuje treći tom romana, koji se sastoji iz delova pripremljenih za štampu i delova na kojima je autor radio do poslednjeg dana. Godine 1952. izlazi novo izdanje "Čoveka bez osobina" koje je priredio Adolf Frize, da bi 1978. izašlo novo, redigovano izdanje.

"Muzil nam je ostavio monumentalnu fresku umiranja jedne epohe. Ona je prelomljena kroz sudbinu ličnosti, kojoj postaje jasno da u sve bržem i efikasnijem svetu ima sve manje pravde i smisla. To je potresna slika slutnje sloma čovečanstva, sveta u kom se snaga potrošila, nada izgubila i vera istanjila. Zato sve prati osećaj nemoći: države pred istorijom, ličnosti pred društvom, čoveka pred životom. Ostaje sam um koji, poput umornog zapisničara, pravi popis krhotina jednog doba", piše u uvodnom tekstu Dragan K. Vukčević, urednik CID-a.

Roman počinje 1913, a verovatno bi se završio 1914. godine, pred sam početak Prvog svetskog rata, koji je za Muzila samo završni čin onoga čime se bavi njegov roman: rat je poslednji trzaj jednog razdoblja, odnosno dekadentne atmosfere austrougarskog carstva koje je već bilo mrtvo. Roman je ostao nedovršen, pa ni naknadne rekonstrukcije na osnovu zabeleški i fragmenata rukopisa iz Muzilove zaostavštine nisu doprineli njegovom konačnom obliku, što mu nije smetalo da stekne kultni status.

Obimni pogovor na kraju knjige napisao je Mirko Krivokapić (" I kada se izbegavaju superlativi, može se, ipak, reći da je reč o najambicioznijem literarnom projektu 20. veka. Međutim, taj projekat dovode u pitanje reči protagoniste romana Ulriha, koji poriče mogućnost da se stvarnost promeni refleksivno, snagom uma. Razrešenje te dileme prepušteno je čitaocu"). Ilustracije je uradila Bosiljka Kićevac-Popović, a za izdavače knjigu potpisuju Žarko Radonjić i Đorđo Bulić.

Z. Prijović

21.09.06 Vreme

O Muzilovom je romanu napisano gotovo sve što se o jednom romanu može napisati, ali baš kao i svaki veliki, možda i najveći roman, on sa lakoćom izbegava svoje pratioce i tumače. Objavljivanje prevoda ove knjige događaj je nakon kojeg neka kultura, ma koliko mala ili velika bila, ima pravo na jedan sasvim kratak trenutak samozadovoljstva

Od tri najveća romana prve polovine XX veka najlakše je prepričati Džojsovog Uliksa: izašao jednoga dana g. Blum iz kuće (16. juna 1904) gde je prethodno, za doručak, u slast smazao ovčije bubreščiće pržene na maslacu, "koji su njegova nepca darivali finim, lakim ukusom blago parfimisanog urina". Potom bio na jednoj sahrani gde je sa preživelima opanjkavao pokojnika, malo se smucao Dablinom, odradio jednu pijanku, umal’ nije polno opštio sa hromom devojkom na plaži (ali se na kraju sve završilo samo rukobludom), prilično je, premda zbrkano, dokonao, put mu se u jednom trenutku ukrstio sa izvesnim Stivenom, dok ga je za to vreme njegova žena Moli, "sa krupnim mekim sisama koje su joj visile u spavaćici kao kozje vime", čekala i mazala nokte. Slučaj Prustove Potrage za izgubljenim vremenom već je malo teži, naime tamo se na tri hiljade stranica protegao neverovatno neinventivan život pariskog fićfirića i zgubidana Marsela koji po ceo bogovetni dan ne radi ništa osim što se druži sa sebi sličnima i još gorima, juri ribe koje jure druge ribe (pa on zbog toga pati), o pederima da i ne govorimo. Uz to ne pokazuje nikakvo razumevanje za niže klase, što je naročito iznerviralo Sartra. Sve u svemu – ništa, nada, rien du tout. Muzilovog Čoveka bez osobina, međutim, definitivno je nemoguće prepričati. Tamo svi filozofiraju i uzajamno polno opšte (u čemu se naročito ističe glavni lik Ulrih; i u filozofiranju i u opštenju), a s vremena na vreme neko poludi, pa ga prebace u ludnicu, gde ga posle posećuju prijatelji sve dok i sami ne polude pa onda njih nema ko da posećuje.

Zašto je nemoguće prepričati Muzilov roman?

Zato što je Čovek bez osobina, zapravo, ogroman i minuciozan obdukcioni nalaz odrađen na lešu jednoga carstva (K und K, Kakanija), izveštaj na više od 1200 stranica velikog formata o uzrocima, mestu i vremenu smrti jednoga doba. Istini za volju, reč je o nezavršenom i, poput Prustove Potrage, verovatno nezavršivom delu. Drugu, nedovršenu knjigu romana, posle Muzilove smrti (umire 1942. godine u izgnanstvu u Švajcarskoj sa 62 godine), priređuje i objavljuje njegova žena Marta Markovaldi. Pošto je, sa 26 godina, objavio roman Pometnje pitomca Terlesa, Muzil je shvatio da za njega izbora nema: postoji samo pisanje. Realnost, koja ni pre toga za njega nije imala prejak ontološki status, sada postaje tek daleki šum, baš kao što za Ulriha, glavnog lika Čoveka bez osobina, stvarnost i sadašnjost nisu ništa više od hipoteza pogodnih da budu opovrgnute.

Takvom kakav je bio, Muzilu nipošto nije bilo lako u životu, ali ni životu nije bilo lako s njim. Iako u večitoj oskudici, Muzil je uvek besprekorno odeven, arogantan, hladan, netolerantan. Novac, doslovno, ne dodiruje rukama, tako da sve, računajući i tramvajske karte, kupuje Marta. Znajući da Muzil živi i više nego skromno, njegovi poštovaoci iz Beča i Berlina, koji veruju da je reč o genijalnom piscu, redovno sakupljaju novac kako bi veliki majstor mogao da piše. Uz Muzila je sve vreme Marta koju je upoznao kada mu je bilo 27 godina. Ona je šest godina starija od njega, razvedena, ima dvoje dece. Njihova je veza tek bila počela, kada ga ona, sticajem krajnje neobičnih okolnosti, vara. Nakon što mu je priznala neverstvo, Muzil piše roman od dve priče, Sjedinjavanja, možda i najneprozirniji tekst evropske književnosti XX veka. Jedan od mogućih zaključaka Sjedinjavanja jeste da ga je Marta prevarila zbog siline njihove ljubavi. Njih dvoje ostaju zajedno do Muzilove smrti.

Čoveka bez osobina Muzil započinje 1921. godine i piše ga do smrti. Mušičav, neurotičan, sklon savršenstvu, neka poglavlja prepisuje i po dvadeset puta. Roman počinje 1913, a verovatno bi se završio 1914. godine, pred sam početak Velikog rata (valja podsetiti da se i Manov Čarobni breg završava odlaskom Hansa Kastorpa u isti taj rat; Muzil, međutim, Mana nije mogao da podnese: u njegovom uspehu i njegovoj popularnosti video je dokaz kako samo osrednjost ima prođu). Roman se, dakle, završava u trenutku kada počinje veliki Događaj, ali za Muzila Prvi svetski rat samo je završni čin onoga čime se bavi njegov roman: rat nije početak kraja, nego kraj kraja, poslednji (premda žestok) trzaj jedne epohe koja je već bila klinički mrtva (samo joj niko to nije javio). Muzila, bivšeg ratnika, rat ne zanima, rat je neka vrsta malja koji se, kao svojevrstan coup de grâce, spušta na izmrcvareno telo jednog onemoćalog carstva.

Šta, dakle, stoji u Muzilovom obdukcionom nalazu? Od čega je u slavi preminulo jedno veliko i, činilo se, i dalje nepomerivo carstvo?

Naslov romana navodi nas na odgovor. Kako valja razumeti ono "bez osobina"? I da li se bezosobenost odnosi samo na Ulriha, pojedinca, ili je to pojava raširenija i zarazna, poput epidemije? Ukoliko bi čovek bez osobina bio, zapravo, prosečan čovek, onda Ulrih to svakako nije. Naprotiv. Izvrstan matematičar, obrazovan, materijalno obezbeđen, inteligentan, radoznao, privlačan, rado viđen u aristokratskim bečkim krugovima, Ulrih je na svaki način upečatljiva osoba. Pa ipak, možda više od ikoga u romanu on nije u stanju da svoju osebujnost pretoči u nešto što bi na bilo koji razumljiv način bilo vrednovano. Čak naprotiv, superiornost mu služi samo da bi superiorno samome sebi izmicao tlo pod nogama. Zato je, uostalom, u svojoj prividnoj stabilnosti tako nestabilan. U Muzilovim Dnevnicima i nacrtima za roman vidi se da je jedno od mogućih imena za Ulriha bilo Anders, Drugi. To drugo u njemu samom, naravno, nije nikakav psihijatrijski problem, ali jeste simptom epohe. Raspolućen između onoga što od njega zahteva otadžbina koja se užurbano priprema za rat (sa Srbijom), dakle da bude heroj, i svega onoga što u tom zahtevu prepoznaje kao anahrono i, zapravo, nemoguće, Ulrih kreće u veliki eksperiment sa samim sobom, u iskušavanje bezsvojstvenosti. Herojska figura čoveka, sa čitavim svojim prosvetiteljskim, humanističkim i hrišćanskim bagažom, jednostavno se raspala, slavno je izdahnula još pre Prvog rata, ali Kakaniju niko nije obavestio o stanju stvari. Biće potreban rat da bi herojska figura, zajedno sa još nekoliko miliona ljudi i samim carstvom, skončala negde na zapadnom frontu, lica zarivenog u kaljugu. Ulrihu, međutim, nije potreban rat da bi to znao: upravo na odsustvu osobina počiva njegova sloboda, odbijanje da ga slučaj spoljašnjosti načini onakvim kakvim bi trebalo da postane. Ulrih je, stoga, moralni imoralista. Zato je i njegov odnos sa sestrom Agatom, najblaže rečeno, golicavo višesmislen. Ne samo da njih dvoje odbijaju da ispoštuju očevu poslednju volju, što je već "greh", nego incest visi u vazduhu. Agata i Ulrih su možda "to" i uradili, možda i nisu, ali u isto vreme to ("to") i nije toliko važno: reč je o blizanačkoj sličnosti, o ispitivanju granica, o njihovoj nosivosti, njihovom smislu i vrednosti. Ništa nije unapred dato. U svetu u kojem je, kao što je poznato, Bog umro, pa je, prema tome, sve moguće, te mogućosti valja isprobati (čemu inače sloboda?), a to je, pak, moguće samo ako je čovek "čovek mogućnosti", ne dovršen, ne ispunjen, ne čovek pun prepoznatljivih svojstava i vrlina. Čovek mogućnosti je čovek bez osobina. Ulrih "potajno mrzi, kao smrt, sve ono što je ustanovljeno jednom za svagda, velike ideale, velike zakone, njihovo malo, ograničeno delovanje i miran karakter. Nijednu stvar ne smatra konačnom, nijedno Ja, nijedan poredak. Kako se naša saznanja mogu menjati svaki dan, ne veruje ni u kakvu vezu, a svaka stvar ima vrednost samo u sledećem činu delovanja, kao lice koje se menja u isto vreme sa rečima koje mu govorite". Zato Ulrih i jeste tako sam usled vreve likova i gomile događaja. Zato je možda samo blizanačka bliskost moguća. Zato je, najzad, Agata jedini njegov prijatelj.

Neka je Muzilova knjiga uzburkavala filozofske duhove, neka su je smatrali najfilozofskijim romanom u istoriji književnosti, neka su iz nje iščitavane čitave etičko-epistemološke teorije i ničeanska nadahnuća, Čovek bez osobina je pre svega i iznad svega književnost. Muzil je svoje junake postavio na čvrsto tlo, psihološki ih je odradio do detalja, ojačao je njihove uzajamne veze i pustio ih da funkcionišu po sopstvenoj logici, kao likovi jednoga romana, a ne kao odrazi ideja. Ostalo je sporedno. Sve što govore ili ne govore na njihovu je odgovornost. Ako i bivaju kažnjeni to je stoga što su nešto gadno zgrešili. Romanom prolazi neverovatna povorka likova počev od generala, koji su po definiciji kreteni, političara, koji to nisu uvek, ali uglavnom jesu, umetnika (mahom neostvarenih, ma koliko inače bili dobri), naučnika, zločinaca (već utamničenih i utoliko bezopasnih), ludaka (Muzil piše u herojsko doba psihoanalize, a uostalom živi u Beču), samoubica (živi, dakle, u Beču), ljubavnica i ljubavnika... jedino nema "običnih ljudi i malih ljudskih sudbina", oni Muzila ne zanimaju. Pa ipak, Muzil je pisac ideja (da se poslužimo formulacijom Borislava Pekića). On razlaže jednu istorijsku konstrukciju i od istog materijala gradi svoju, književnu građevinu, filozofiju koristeći pre svega kao vezivno tkivo.

O Muzilovom je romanu napisano gotovo sve što se o jednom romanu može napisati, ali baš kao i svaki veliki, možda i najveći roman, on sa lakoćom izbegava svoje pratioce i tumače (već je primećeno da se klasičnim naziva ono delo koje nadživi i preživi svoje tumače). Objavljivanje prevoda ove knjige događaj je nakon kojeg neka kultura, ma koliko mala ili velika bila, ima pravo na jedan sasvim kratak trenutak samozadovoljstva, dug tek toliko da se pribere i nastavi upravo na onom mestu na kojem je veliki prevodilac Branimir Živojinović stavio tačku na ovaj veliki roman i na svoj veliki prevod.

Ivan Milenković

27.08.06 Danas

Ako postoji čulo za stvarnost, mora postojati i čulo za mogućnost, naslov je jednog od poglavlja "Čoveka bez osobina" austrijskog pisca Roberta Muzila (1880-1942), romana koji je prema mnogim procenama najznačajnije delo književnosti napisano na nemačkom jeziku u prošlom veku. "Čulo za mogućnost", može se podjednako primeniti i na osobinu glavnog junaka ove sage od preko hiljadu stranica, Ulriha, kao i samog romana koji je neobičan spoj obrasca klasičnog romana sa esejističkim refleksijama o najrazličitijim duhovnim pitanjima čovekove egzistencije u prirodi, univerzumu, ali i u konkretnim društveno-političkim okolnostima kraja jednog razdoblja, odnosno dekadentne atmosfere K&K carstva na njegovom izmaku.
Iako je ovaj roman ostao nedovršen, iako naknadne rekonstrukcije njegovih "mogućnosti" na osnovu zabeleški i fragmenata rukopisa iz Muzilove zaostavštine nisu doprineli njegovoj "dovršenosti", ono što je Muzil stvorio u objavljenom sto osamdeset i jednom poglavlju "Čoveka bez osobina" donelo je ovoj knjizi kultni status, a Muzilovu slavu posthumno uvećavalo.
Teme o kojima tokom romana razmišljaju glavni protagonisti i diskursi koje vode enciklopedijskog su zamaha. Refleksivnost je glavna opsesija junaka, njegov način života. U praksisu, njen ekvivalent je projekat "Paralelne akcije" u koji su upetljani, poput članova nekog tajnog društva, i ostali "mislioci" iz kruga Ulrihovih prijatelja i prijateljica. Ta Paralelna akcija je zamišljena kao akcija za dostojno obeležavanje jubileja sedamdesetogodišnjice stupanja na presto Franca Jozefa koji pada 1918. Ulrihovi prijatelji i prijateljice, međutim, imaju mnogo veće ambicije, oni bi da daleko nadmaše prvobitni patriotski cilj. Oni misle da taj cilj "mora obuzeti srce sveta", i da ne sme biti praktičan, već sušta poezija. "Posredi nije ništa manje do toga da se ponovo nađe ono ljudsko jedinstvo koje se izgubilo".Slične pobude ima i junak Ulrih. Ali, svi njegovi misaoni napori ostaju u sferi mogućnosti, zamisli, a on sam, izgubljen u mnoštvu filozofija, učenja, doktrina o kojima danonoćno razmišlja. Onda se u junakovom životu pojavljuje njegova sestra Agata i ambivalentna sestrinsko-bratska, ujedno incestuozna veza uvodi u junakova razmišljanja pitanja ljubavi, mistike, Boga i anđela...
Čitanje ovog romana danas, više od sedam decenija posle objavljivanja, verovatno ne poseduje strasnu identifikaciju s miljeom i duhom vremena kojima su sudbine junaka i njihovi životi definisani.
"Čovek bez svojstava" glavninu radnje prenosi u sfere nečinjenja, mada se ne lišava radnje u klasičnom smislu. Ipak, sve što se dešava u svakidašnjici, za junaka je povod da se tim dešavanjima i malograđanskom obrascu koji je na vrhuncu, ali i u krizi, doda novi smisao. Čak i ma koliko ti pokušaji traganja za izgubljenim "ljudskim jedinstvom" bili nedostižni, ma koliko ironično ti pokušaji završavali.
Muzil više od svega želi da čitaoca, malograđanina ili filozofa svejedno, podstakne na mišljenje, na preispitivanje kategorija koje je njegovo vreme, od Ničea do Svdenborga i Ernsta Maha postavilo, da ga podstakne na alternativu "utopiji egzaktnog života". Bilo bi, međutim, suviše jednoznačno i uprošćeno svesti Muzilov izbor na "utopiju esejizma", odnosno svrstavanje uz "potencijalnog čoveka nasuprot "egzaktnom čoveku".
Možda je način na koji Muzilov junak objašnjava svoju "pometnju" bacajući rukavicu u lice vremenu, ključan i za definisanje sveukupnog modernog senzibiliteta umetnosti i misli, ali i života: "Ovaj poredak nije onako čvrst kao što se pokazuje, nijedna stvar, nijedno Ja, nijedan oblik, nijedno načelo nisu sigurni, sve je zahvaćeno nevidljivim preobražavanjem, u onome što nije čvrsto nalazi se više budućnosti nego u čvrstom, a sadašnjost nije ništa do još neprevaziđena hipoteza".Mnoštvo tih hipoteza i mogućih pravaca koje junak "Čoveka bez osobina" trasira čini od ovog Muzilovog romana nesvakidašnju sintezu, delo koje je sveobuhvatnošću izmaštanih i poetizovanih ideja u sebi, sadržinski bogatije nego mnogi sabrani opusi velikih književnih klasika. Delima ovakvih, enciklopedijskih razmera nije svojstvena završenost, pa u činjenici da je zbog Muzilove smrti ovo delo ostalo otvoreno, ima više simbolike.
Nije slučajno što je ova knjiga kod nas, prvi put u integralnom, kritičkom izdanju CID-a iz Podgorice i izdavačke kuće Nevski iz Beograda, objavljena u ediciji u kojoj su dosad objavljena i kapitalna dela Dantea i Džojsa. I to, dodajmo još, u nesvakidašnjem prevodu Branimira Živojinovića koji vidno doprinosi lepoti i čitljivosti ovog prenapregnutog i gustog štiva i s nesvakidašnjim ilustracijama koje je uradila Bosiljka Kićevac Popović.
Jedno od prvih poglavlja "Čovek bez osobina ima oca s osobinama", autoironična je žaoka uperena na Muzilov život. Ovaj pisac rođen je 1880. u Klagenfurtu, u porodici mašinskog tehničara, i pošto je njegova jedina sestra umrla ubrzo po rođenju odgojen je kao jedinac koji treba da ispuni ambicije oba roditelja u pogledu karijere. Zbog vojničkog poziva koji su mu roditelji namenili, do svoje 18. godine bio je pitomac raznih škola tog tipa, pa i Vojno-tehničke akademije u Beču.A onda je nastao prvi preokret od egzaktnog ka mogućem i Muzil počinje studije mašinstva u Brnu. Bio je, nakratko, fasciniran egzaktnošću tih nauka, njihovim nepoverenjem u iluziju, o čemu će se kasnije u svojim dnevnicima osvrtati s podsmehom. A onda i definitivni zaokret: po završetku tih studija, u jesen 1903, počeo je da studira filozofiju i psihologiju u Berlinu. Prema njegovim Dnevnicima izlazi da je tom trajnom zaokretu ka humanističkim disciplinama doprinelo Muzilovo mladalačko oduševljenjenje Ničeom. To oduševljenje nije sebi mogao da objasni ni mnogo godina kasnije, priznavši da u vreme kada ga je čitao, nije razumeo ni trećinu Ničeovih ideja, ali je ipak bio oduševljen njegovim naglašavanjem "jedinstva sveta", ukidanjem jasne odvojenosti između čovekovog unutrašnjeg i spoljašnjeg "ja", ukratko Ničeovim relativizmom.
Muzilovi dnevnici otkrivaju Muzilovu dečačku opsednutost opservacijom i razmišljanjem, njegova neprestana izbivanja na prozoru, kao nekakvom ekranu kroz koji opsednuto posmatra svet, ponekad izašavši iz ljušture kuće na ulicu, da izbliza osmotri život, ne učestvujući. Takav pasivan posmatrač postaje, kasnije, junak jednog od najranijih Muzilovih dela, Monsieur le vivisecteur.
U prvoj deceniji prošlog veka Muzil je objavio svoje najpopularnije delo, Pometnje pitomca Terlesa. Ovaj kratak roman svojevrsna je bildungs-priča o sazrevanju mladića u procepu između militarističke discipline, krutosti i neumoljivosti koje idu do krajnje surovosti i mučenja u cilju ukidanju individualnosti, po cenu neljudskih poniženja neposlušnika, s jedne strane, i razuzdane čulnosti i seksualnog oslobađanja koje junaku donose izleti u selo blizu Internata, gde se prepušta držima jedne seoske prostitutke.
Muzil se 1911. oženio slikarkom Martom Hajman. U dnevničkim beleškama povodom ulaska ove žene u njegov život zapisao je da Marta Hajman nije "nešto što je on postigao, niti zadobio, već nešto što je on postao i što je postalo deo njega".
On u to vreme obavlja razne poslove, od bibliotekara Tehničke visoke škole do uređivanja časopisa "Di noje Rundšau". Ceo život Muzil je proživeo u manjoj ili većoj nemaštini, ali egzistencijalne muke nisu uticale na posvećenost književnim projektima. Posle zbirke pripovedaka "Tri žene" 1921, već 1927. pojavljuje se prva, a 1930. i konačna verzija prvog toma "Čoveka bez osobina", pisanog punu deceniju. Drugi tom ovog romana objavio je 1932, a treći nije ostvario. Delovi trećeg toma pripremljeni za štampu i oni koji su ostali u njegovoj radionici objavljeni su posredstvom Muzilove udovice 1943, godinu dana posle autorove smrti, ali njihova fragmentarnost i necelovitost zanimljiva je samo za književnu sitoriju.
Muzil nije mnogo cenio "praznoglave mislioce" kakvi su, prema njegovoj oceni, bili većina savremenih pisaca njegovog vremena u nemačkoj književnosti. Njegova omiljena lektira obuhvatala je Dostojevskog, Novalisa, Bodlera, Meterlinka, D’Anuncija, Malarmea, Emersona... Pekao ga je uspeh Tomasa Mana koji je za Muzila bio glasnogovornik liberalne inteligencije i njenih predrasuda, doduše malo prefinjeniji, ali bez veće dubine.
Da bi pomogli Muzilu koji je bio u konstantnoj bedi, prijatelji i poštovaoci njegovog dela osnovali su društva poklonika Muzila da bi njegovim delima povećali publicitet i pomogli ga finansijski. Bio je iznenađen kad je čuo da je jedan od osnivača tog društva bio i Tomas Man. Poslednje četiri godine života i prve godine Drugog svetskog rata proveo je u egzilu u Švajcarskoj. Ne bi ih preživeo da nije bilo pomoći sveštenika Roberta Ležuna koji je bukvalno "prosio" donacije od raznih filantropa za pomoć Muzilovima.
Jedan od Muzilovih biografa, Adolf Frise, opisao ga je kao hladnog, gordog i nekomunikativnog čoveka oštrih sudova, vojničkog tona obraćanja, ponosnog na svoju oficirsku karijeru tokom Prvog svetskog rata. Spolja, bio je elegantan, sujetan, uglađen, lepo odeven, ali na distanci. Ostavljao je, prema Friseovim rečima, utisak impresivne ličnosti, ali ne uvek simpatične, niti ljubazne. Voleo je da nipodaštava sagovornike usputnim primedbama, delovao nepristupačno i osećao se nepriznat, držeći ljude podalje od sebe, što se završilo neminovnom izolacijom.
Ovakav portret bio je idealna odstupnica za bekstvo u imaginaciju i fikciju koja je Muzilu značila ispunjenje svih "napora pronalaženja drugog bitka" koji se nisu ticali svakodnevnog života. Njegov život bila je književnost, književnost kao vrsta "smeonijeg, mnogo logičnije kombinovanog života, kreacija, ili kristalizacija mogućnosti".

V. Roganović

23.07.06 Politika

Nastavljajući svoju misiju da put savremene srpske književne scene odredi i konstantama svetske literature, izdavačko preduzeće CID iz Podgorice je, zajedno sa beogradskom izdavačkom kućom „Nevski”, u svojoj već čuvenoj Biblioteci CID upravo objavilo remek delo austrijskog prozaiste Roberta Muzila (1880-1942) „Čovek bez osobina”. Reč je o nedovršenom mega-romanu koji književna kritika stavlja u red onih dela koja su obeležila 20. vek, i koji sa Prustovim „U traganju za izgubljenim vremenom” i DŽojsovim „Uliksom” (pre par godina objavljenog u istoj ediciji CID) predstavlja sinonim literature bez premca.

Muzilov „Čovek bez osobina” preveo je sa nemačkog naš vrhunski prevodilac Branimir Živojinović, a obimni pogovor napisao je Mirko Krivokapić. Ilustracije je uradila Bosiljka Kićevac-Popović, kraći uvod u knjigu dao je urednik Dragan K. Vukčevića a za izdavače knjigu potpisuju Žarko Radonjić i Đorđo Bulić.

Robert Muzil je bio jedan od najvećih intelektualaca svoga doba. Počeo je da piše roman „Čovek bez osobina” 1921. godine i na njemu je radio sve do smrti, ne prestajući da radi na korekcijama. Za života je objavio samo prvi tom (Prva knjiga, prvi i drugi deo, 1930) i drugi tom (Druga knjiga, treći deo, 1932). Šest godina kasnije objavio je u časopisu jedno poglavlje, a 1943. u Lozani Muzilova udovica objavljuje treći tom romana – iz delova pripremljenih za štampu i delova na kojima je autor radio do poslednjeg dana, piše Krivokapić u Pogovoru. Sklon introspekciji i analiziranju projekcija stvarnosti na čoveka, Robert Muzil je izabrao pravu osnovu za svoje gigantsko delo koje neki kritičari svrstavaju i u vrhunsku satiru: Beč i raspad Austrougarskog carstva 1913, koji daju pečat prvom tomu knjige, idealno su mesto i vreme za „Čoveka bez osobina”. Svet je na istorijskoj prekretnici, rat je u vazduhu a moralna i opšta destrukcija pokazuju svoje iskeženo lice.

Glavni junak Ulrih poseduje sve od toga; on, međutim, pripada onoj retkoj vrsti ljudi koja matematički precizno secira sebe i svet oko sebe. Razum koji vlada prvim tomom Muzilovog romana dobrim delom je potpomognut i satiričnom notom, dok je drugi tom više okrenut duhovnim i čak mističnim temama koje su okupirale Roberta Muzila. Kroz odnos Ulriha sa sestrom Agatom, sa kojom se posle dugog niza godina prvi put sreće na očevoj sahrani, pisac kao da pokušava da i iza onoga koji nema osobina nađe – neke osobine. Muzilovo istraživanje ljudskog ide čak i do insinuacija na incest, što potencira ličnu i opštu društvenu bolest i dekadenciju koje obavijaju stvarni svet u kojem živi pisac, i fiktivni svet u kojem žive njegovi junaci.

Oni koji su se bavili Muzilovim životom i delom, ne propuštaju da čitaocu „Čoveka bez osobina” sugerišu sliku iz autorovog detinjstva: kao dete, kažu, voleo je da stoji pored prozora i da netremice gleda u daljine. Pred sobom, ili u sebi, nije danas važno jer je, nema sumnje, sve to preneo u svoju knjigu. Ona upravo, već na početku, sadrži tu scenu: Ulrih, Čovek bez osobina, nalazi se iza jednog prozora svoje sobe i nabraja ono što posmatra, broji i procenjuje sa satom u ruci – automobile, kola, tramvaje, pešake, brzinu, uglove, „žive sile masa koje su se kretale mimo i koje munjevito za sobom privlače oko, zadržavaju ga...” da bi se, posle nekog vremena „zasmejao i stavio sat u džep, utvrdivši da se bavio bemsislicama.”

Čovek bez osobina je paradigma nekoga ko poput robota prolazi kroz život ali ipak ima svest da je jedino ljubav samoostvarenje, a da rame uz rame sa njom moraju da stoje lična i opšta moralnost i empatija. Večiti čovekov ideal da razume sopstvenu prirodu, da dovođenjem svega u sumnju prvo poništi sebe kako bi konačno ostvario „ravnotežu između emotivnog i racionalnog”, i definisao „ono što je nedefinisano” Robert Muzil će pokušati da pronađe u svim mogućim oblastima čovekovog uma i emocija. Tako je razumljivo što je roman „Čovek bez osobina” ostavio nedovršenim: naučnim sredstvima pokušao je da analizira dušu. Teško da je iz te polazne tačke uopšte mogao doći do cilja. Slobodan um se ne da analizirati, a Muzil je, i kao čovek i kao pisac, to znao.

Mirko Krivokapić je svoj pogovor srpskom prevodu naslovio sa „`Čovek bez osobina` - pokušaj duhovnog ovladavanja svetom”, a za moto uzeo reči Tomasa Mana:

„Ni u jednom slučaju iz nemačke produkcije ne osećam toliko pouzdanim sud budućih generacija kao kod ovoga. `Čovek bez osobina` je van svake sumnje najveća proza, koja se rangira kao najvažnija što naša epoha može da ponudi; to je knjiga koja će nadživeti decenije i koju će budućnost visoko ceniti.”

U briljantnom prevodu Branimira Živojinovića na srpski, ovo kapitalno Muzilovo delo koje se prema mišljenjima nekih kritičara može čitati i kao niz eseja pokazuje se večnim i univerzalnim i stoga što se svako novo vreme, i svaki čovek (bilo kojoj naciji da pripada) mogu u njemu ogledati. U sopstvenoj utopiji, i samoći.

Anđelka Cvijić

08.07.06 Pobjeda

U poljima, na avgustovskoj vrelini, jedan rob slutio je ugodnosti mramorne patricijske vile. Bogovi su mu bili skloni pa se kasnije proslavio na bojnom polju. Postao je imperator. Na kraju puta, pod peristila carskog dvora, shvatio je da se sa usponom na društvenoj ljestvici, samo izmijenila forma njegovoga ropstva. Taj rob sa carskim skiptrom u desnici zvao se Septimije Sever, nijednog boja u kom se proslavio i nijednog njegovog djela danas se niko sjeća, no, rečenicu koju je tom prigodom izgovorio, a glasi: Bio sam Sve i sad shvatam da Sve je Ništa - mnogi znaju.
Da bi tu davnu misao Septimija Severa predočio u formi velike naracije , Robertu Muzilu, doktoru filozofije , koji je zbog romana "Čovjek bez osobina", u kojem do detalja slika građansku civilizaciju, napustio posao i umro u krajnjem siromaštvu, bilo je potrebno trideset i sedam godina kontinuiranog dijaloga sa idejama. Ispisao je hiljade stranica. Redigujući, kvario je već naspisano. Umro je pod teretom grandiozne zamisli da svijet sagleda u totalitetu. Kroz svoju, na izgled, epsku retrospekciju carevine na umoru, nagovijestio je gubljenje individualiteta, banalnost zala koja će nastaniti svijet, doba koje će od čovjeka prevashodno, i ultimativno, zahtijevati bezličnost . Stavljajući u središte svog životnog djela, "čovjeka bez osobina" i aktivnog opredjeljenja, jednu, na mah, dezorjentisanu i skeptičnu personu, Muzil je nagovijestio buduće ideološke fasade koje, ispostaviće se, zgodno mijenjaju isprazne konvencije kasne građanske kulture. Mnoštvo esejističkih razmatranja udjenutih u tkivo Muzilovog romana "Čovjek bez osobina" uvertira su u trijumf situacione logike, vladavinu čoveka mase, banalni kolektivizam, liberalnu utopiju, tiraniju profita i doba koje poznaje samo sadašnjost. U maniru naracije s kritičkom refleksijom, Muzil je napisao roman koji je, kao ispovijest svijesti o vlastitoj misiji i samosavlađivanju individue čije su geste integrisane u zbrku filozofskih i moralnih sistema , autentična tvorevina njemačkog duha. Njemački čovjek nije slučajno i uzalud, svijetu poklonio duhovni i visokočovječni umjetnički žanr obrazovnog i razvojnog romana. Njegovi preci u istoriju stupaju s Tacitom koji piše da ta čeljad modrih očiju, snažnog stasa i plave kose ne poznaje bilo koje formu socijalne uređenosti osim družine koju oko sebe okuplja ratnik za bojni pohod, po pravilu pljačkaški. Devetnaest vjekova nakon što je Publije Kornelije Tacit Germane naslikao opominjući Rimljane na "pošast koja stiže iz dalekih šuma i slavi krvoločne bogove", tridesetih godina prošlog vijeka,taj rod se diči Geteom, njemačkom klasičnom filozofijom, imaju Vagnera, Hijeronimusa Boša, Helderlina... U to vrijeme Rim se, u liku Alberta Moravije, bavi trivijalnim egzistencijama amoralnih bića, krizama seksualnog sazrijevanja, psihologijom puberteta...Potomci Septimija Severa to imaju ponuditi svijetu kao realističku panoramu, dok, uz huku oružja koje kuju njegovi sunarodnici, jedan German svijetu dariva plemenitu sumnju u djelotvornost misli, jer je njegov rod stigao na rub spekulativne spoznaje kosmosa.
Jedan od vrhunaca njemačkog duha nastao u tom ambijentu, volumenozna parodija bildungsromana, pisana ambicijom autora da "doprinese duhovnom ovladavanju svijetom", Muzilov roman "Čovjek bez osobina", dokazuje da je spoljni poredak, do kojega njegovi preci nijesu držali, za razliku od svijeta rimske uređenosti / koja je ujedno i podređenost /, odista nevažan. Tom širokom freskom ironije i apsurda svijeta koji se mrvi i rasipa , remek djelom koje je nagovijestilo spekulativnu nesvodivost svijeta i destabilizovalo sve osnove mišljenja o umjetnosti romana, našu kulturu, upravo je darivala izdavačka kuća CID. U kongenijalnom prevodu Branimira Živojinovića, dobili smo, vrijedi li reći konačno, izvjesno najambicioznije zamišljen litearni projekat minulog stoljeća.
Zbog čega je za crnogorsku kulturu važno da u svom iskustvu ima dokumentovanu recepciju tog prototipa otvorenog djela ? Između ostalog, i zato što je riječ o romanu čiji je glavni junak roman i djelu koje je pisano beskompromisno. Robert Muzil je zamjerao Tomasu Manu da je sklon spustiti sopstvene kriterijume da bi udovoljio intelektualnim mogućnostima svojih čitalaca. Muzil nije udovoljavao čitaocima sklonim pojednostavljenjima niti njihovim kulturama. Zato je urednik, američkog The Nenj Republic-a, tamošnji arbitar ukusa, svojevremeno, njegovo prevratničko djelo okarakterisao kao samohvalisavu masu tevtonske metafizike. Kroz svoje djelo Muzil demonstrira obrazovanje koje je posledica složene i zahtjeve duhovne fermentacije kolektiviteta kojem pripada. Činjenica da se crnogorski izdavač odlučio da publikuje njegov roman, čak i u slučaju da je ta odluka posledica individualnog duhovnog napora urednika sposobnog da razumije karakter Muzilovog remek djela, afirmiše cio naš kolektivitet. Kada jedna kultura, makar i u formi individualnog čitalačkog iskustva postane spremna na ignoraciju epske radnje, predočavanja stvarnosti i egzaktnih književnih junaka u korist potrage za unutrašnjom istinom, ta sekularna mistika znak je da su njene demarkacione linije duboko pomjerene u zonu potpune prosvijećenosti s idealističkim predznakom.
U vrijeme dok je Muzil u egzilu stvarao novi svetionik njemačkog duha, njegovi sunarodnici zanimali su se pripremama događaja koji će unakaziti milione. Kroz individualan proboj u drugačije realnosti, Muzilov roman to u osnovi jeste, njemačka kultura potvrdila je da za za cilj ima težnju ka ljudskom i istinitom, a ne permanentni rat svakog protiv svih, te da taj narod vjeruje da mjera i disciplina izgrađuju harmoničnu ličnost. Ako je, a definitivno jeste, na duhovnoj ravni čitanje proces identičan pisanju, pojava Muzilovog romana u Crnoj Gori, nakon što je na valjan način iščitan, svjedoči, između ostalog, da smo identifikovali isti cilj i da ga nastojimo inkorporirati u naš kod. Odista, kako to reče Septimije Sever a svjedoči Muzil , "Sve je Ništa". No prije nego što u svoj punoći iskustva izustimo tu istinu "Sve" vrijedi doživljajno spoznati. "Čovjek bez osobina" nije prečica ka tom cilju, ali jeste orijentir. Dalek je put. A vrijedi putovati...

Spasenje i opravdanje sopstvenog života

Tomas Man, uz Franca Kafku i Roberta Muzila, moguće, ključni romanopisac dvadesetog vijeka / gle čuda, sva trojica pripadaju njemačkom jezičkom izražaju / tvrdi da je najljepša i najslavnija osobenost njemačkog čovjeka , njegova duševnost / inerlickheit /. Duševnošću Njemci sami sebi danas najrađe laskaju. Relikti njihove kulture kakvi su "Čarobni brijeg", Muzilov "Čovjek bez osobina" ili trilogija "Mjesečari" Hermana Bloha, to svjedoče.
- Duševnost, obrazovanje njemačkog čovjeka, to je : poniranje, individualistička kulturna svijest, um usmjeren na njegovanje, oblikovanje, produbljivanje i dovršavanje sopstvenog Ja, ili, jezikom religije, na spasenje i opravdanje sopstvenog života; dakle, subjektivizam duha, sfera - rekao bih - pijetističke, autobiografski - ispovjedne kulture u kojoj se svijet objektivnog, politički svijet, smatra profanim i ravnodušno odbija, jer, kako kaže Luter, taj spoljni poredak je ionako nevažan - tvrdi Tomas Man tvorac "Čarobnog brijega".

Vlatko Simunović