Divlja Evropa - Balkan u očima putnika sa Zapada

03.04.08 Vreme

Divlja Evropa spada u retke "balkanološke" knjige koje ovaj evropski potkontinent ne demoniziraju, nego se u balkansko iskustvo empatijski suživljavaju, ali bez jeftinih marketinških politički korektnih formula
Podnaslov knjige Divlja Evropa, slovenačkog antropologa Božidara Jezernika (Biblioteka XX vek, Beograd, 2007,prevela s engleskog Slobodanka Glišić), glasi Balkan u očima putnika sa Zapada. Već i sam podnaslov jasno sugerira da ova knjiga sjajno korespondira sa Imaginarnim Balkanom Marije Todorove te Izmišljanjem Ruritanije Vesne Goldsvorti. U iznimno bogatoj bibliografiji priloženoj na kraju Jezernikove knjige, među stotinama bibliografskih jedinica, su, naravno, i spomenuta djela Todorove i Goldsvortijeve. Divlja Evropa spada u rijetke "balkanološke" knjige koje ovaj evropski potkontinent ne demoniziraju, nego se u balkansko iskustvo empatijski suživljavaju, ali bez jeftinih marketinških politički korektnih formula.
Jezernikova knjiga sastoji se od jedanaest poglavlja. Kao u dobrom filmskom kadru, knjiga počinje panoramski, a kasnije se više zadržava na detaljima. Na početku, u pokušaju geografskog definiranja Balkana, citira se zanimljiva definicija stara (nepunih) stotinu godina. Izdanje Enciklopedije Britanike iz 1911. godine za Balkan veli da je oblast koja obuhvata "Albaniju, Bosnu i Hercegovinu, Bugarsku, Hrvatsku-Slavoniju, Dobrudžu, Grčku, Iliriju, Makedoniju, Crnu Goru, Novibazar, Serviju i Tursku". Informacije o Balkanu, "najmanje poznatom budžaku Evrope", na Zapad su donosili putnici, no te se informacije baš i nisu mogle nazvati pouzdanim. Jezernikova je knjiga prepuna živopisnih primjera: od teze da Bosna graniči sa Albanijom, koja je objavljena u Didroovoj enciklopediji, preko priče o repatim Albancima kakva se može naći u knjigama engleskih autora još i tridesetih godina prošlog vijeka, do široko rasprostanjene predrasude o ženama s Balkana koje sve redom imaju "sise do pupka" i koje su u stanju dojiti dijete koje nose na leđima jer mogu – kako je zabilježio Fortis, onaj isti koji je prvi zapisao Hasanaginicu – "doturiti bradavicu deci preko svog ramena ili ispod pazuha".
Pojedina se poglavlja koncentriraju na konkretne balkanske zemlje i krajeve. U tom je smislu naročito zanimljivo poglavlje pod naslovom Istinska komedija zabune, koje se bavi Makedonijom. Čak i u kontekstu dnevnopolitičke situacije, Jezernik ovdje daje dobar uvod u svu kompleksnost Makedonije, zemlje koja je zbog svoje etničke raznolikosti u devetnaestom vijeku inspirisala stvaranje francuske riječi macédoine, što znači salata od miješanog voća i povrća. Jako je inspirativno i poglavlje Most između varvarstva i civilizacije, a koje je u cijelosti posvećeno jednom gradu – Mostaru, odnosno tamošnjem Starom mostu. Jezernik nam kroz mnoštvo citata otkriva kako su u devetnaestom vijeku faktički svi putnici koji su prolazili kroz Mostar bili ubijeđeni da je most sagrađen u vrijeme Rimskog, a ne Osmanskog carstva. Zapadnjačko potcijenjivanje Turaka (i Balkanaca) općenito išlo je dotle da su generalno smatrali kako oni nisu u stanju napraviti tako lijep most.
Poglavlje koje se bavi istorijom kafe, značajem ovog napitka za Balkan te amblematskom snagom rituala vezanih za ispijanje kafe u zapisima putnika sa Zapada (Tamo gde se u raj stizalo srkanjem đavolje tekućine), također je karakteristično kao ilustracija tipičnog doživljaja Balkana. Kroz metamorfozu arapskog termina kayf u balkanskim jezicima (keif, kef, ćeif, ćef) i kroz (navodnu) nemogućnost prevođenja tog termina na zapadne jezike (ako zanemarimo dolce far niente iz Balkanu bliske Italije), Jezernik nam približava viziju Balkanaca kao pasivnih, dokonih i lijenih ljudi.
U posljednjem poglavlju, preko "kratkih rezova" koji vode "kroz burnu istoriju i zapetljanu geografiju" Rumunije, Bugarske, Grčke, Albanije, Srbije, Crne Gore, Makedonije te Bosne i Hercegovine, autor još jednom potvrđuje tačnost teze Marije Todorove da se Balkan zapravo najkraće može definirati kao otomanska baština. Tragedija Balkana, kao da poručuje Jezernik, započinje u momentu kad se balkanske zemlje od balkanstva pokušavaju "emancipirati". U onim aspektima života u kojima su balkanske zemlje najdalje otišle u evropeizaciji (Jezernik navodi modu i arhitekturu), Balkan se zapravo i nema čime pohvaliti, situacija je drukčija kad je riječ o onome gdje se otomansko naslijeđe pokazalo žilavijim (hrana i kafane). Na samom kraju knjige stoji: "Čim su Osmanlije otišle, evropeizacija je postala rutinska pojava, a stari balkanski duh je umro. U tom procesu mitologija je zamenila istoriju; tolerancija i multikulturalnost bili su prve žrtve."
S gubitkom starog balkanskog duha, balkanski su gradovi u dobroj mjeri izgubili svoju istoriju. U njima su najčešće otomanske građevine uništene, a zamijenile su ih "štedljive imitacije francuskih i britanskih zgrada". Britanski putnik s kraja devetnaestog stoljeća piše da su, nakon "evropeizacije", balkanske varoši i gradovi "popločani dobrim namerama i ničim više". Odgovor na pitanje kamo vodi put popločan dobrim namjerama, poslovičan je. U džehenem, kazali bi Turci.

Muharem Bazdulj