Imaginarni Turčin

Predgovor

Dvadeseti vek je svet formiranja "globalnog sela". Narodi koje su ljudi ranijih vremena upoznavali samo kroz pripovedanja putnika, obojili su svojom šarolikom kulturom svakodnevicu dvadesetog veka. Drugi i drukčiji prošarali su svet i otvorili mu mnoge nove vidike. To što je nekad bilo samo po sebi razumljivo postalo je tako predmet istraživanja; to što se nekad činilo nepromenljivim, postalo je stvar neprestanih promena. U svakodnevicu mnogih ljudi to je unelo mnoge nepoznanice i nesigurnosti, često izazivajući nedoumice i otpore. Pitanje tolerantnosti prema drugom i drukčijem našlo se na dnevnom redu politike i publicistike. Politika I publicistika tražile su odgovore na to pitanje prema svojim mogućnostima i potrebama; zato su ti odgovori bili površni I češće su postavljali dopunska pitanja nego što su davali upotrebljiva uviđanja. A to otvara prostor i potrebu da se u širu društvenu raspravu aktivnije uključe i humanistika i sociologija. Zato je Filozofski fakultet Univerziteta u Ljubljani zainteresovanoj javnosti otvorio svoje prostorije I znanje svojih nastavnika i saradnika za promišljeno razmatranje pojedinih aktuelnih pitanja sadašnjeg vremena. Seriju manifestacija koje su se ređale na Filozofskom fakultetu od 2004. godine nazvali smo Kultura tolerancije. Međutim, tok aktuelnih zbivanja i njegovih refleksija pokazali su da nije dovoljno tek negovati toleranciju. Jer, tolerancija prema drugom i drukčijem može da ima i sasvim razgovetno lice održavanja distance, uzvišenosti, ignorancije. Istorija Osmanskog carstva na evropskom tlu nam očigledno pokazuje da puka trpeljivost ne isključuje i ugnjetavanje drugog. Prema tome, delatna koegzistencija u "globalnom selu" ne može se zasnivati na toleranciji; potrebno je nešto više, potreban je suživot koji se temelji na otvorenosti i uvažavanju drugog i drukčijeg. Biti otvoren prema drugom i drukčijem nije jednostavno, niti je jednostavno uvažavati ih. Otvorenost i uvažavanje ne dolaze sami od sebe, njih treba negovati. Zato smo seriji manifestacija promenili ime nazvavši je Kultura saživota. Poslednja u nizu manifestacija u okviru ove serije održana je krajem septembra 2007. pod naslovom The Image of "the Turk" on the Territory of the Present-Day Slovenia and the Image of the "Frank" in Osmanlis. Na naučnom simpozijumu, organizovanom na inicijativu tadašnje ambasadorke Republike Turske u Sloveniji, gospođe Sine Melek Bajdur, učestvovali su naučnici iz Slovenije i Turske. Na osnovu njihovih rasprava nastao je veći deo monografije Imaginarni Turčin. Svoj sadašnji oblik ova monografija je dobila na naučnom simpozijumu koji je u maju 2008. na University Bilgi u Istanbulu organizovala profesorka Nazan Aksoj pod naslovom Wild West: Images of the Other From Past to Present.

Monografija Imaginarni Turčin, nastala na osnovu naučnih susreta slovenačkih i turskih naučnika, bavi se važnim pitanjem "Turčina" kao značajnog evropskog Drugog, koje je nastajalo poslednjih pet stotina godina i još se i dandanas javlja u procesu pregovaranja između Evropske unije i Republike Turske o turskom učlanjenju u EU. Utisak je, naime, da se u tim pregovorima "Turčin" još uvek pojavljuje u ulozi nekakvog deus ex machina koja zamagljuje neka bitna pitanja dnevnog reda, a da pri tom ne rešava nijedno. Želja autorâ Imaginarnog Turčina bila je da ovom monografijom doprinesu osvetljavanju i objašnjenju nekih polaznih pitanja tog procesa koja će bar još u narednoj deceniji zaokupljati evropsku diplomatiju i publicistiku.

Jul 2010.
B. J. Sadržaj Božidar Jezernik: UVOD. Stereotipizacija "Turčina - I. Rajko Muršič:O SIMBOLIČKOM DRUGOJAČENJU. "Turčin" kao preteće Drugo. - II. Ozlem Kumrular: STVARANJE PREDSTAVE O "TURČINU" NA SREDOZEMLJU U ŠESNAESTOM STOLEĆU. Samorefleksija spram antipropagande . -III.Miha Pintarič : KO SU PANURGIJEVI "TURCI"? - IV. Nedret Kuran-Burčoglu: PREDSTAVE "TURČINA" U NEMAČKIM MEDIJIMA OD RANOG MODERNOG DOBA DO PROSVETITELJSTVA. - V.Peter Simonič: VALVAZOROV NASLEDNI NEPRIJATELJ. -VI. Žale Parla : VI OD BAJRONOVOG ?AURA DO JEZERNIKOVE DIVLJE EVROPE. Teorija ili istorija?.VII. Bojan Baskar : "PRVI SLOVENAČKI PESNIK U DŽAMIJI", Orijentalizam u putopisima jednog pesnika s periferije Carstva. -VIII. Alenka Bartulović: "S TURČINOM IMAMO STARI DUG I BOLJE DA GA NAMIRIMO". Osmanlijski upadi kroz diskurzivnu optiku slovenačke istoriografije i književnostii njihova primenljivost u XXI veku. - Nazan Aksoj: DRUGI U RANIM TURSKIM ROMANIMA . -Aleksandra Njeviara:"DRAGI KOMŠIJA", TAJ "OPAKI UBICA". Slika "Turčina" u poljskom jeziku i književnosti. - Bulent Aksoj: MUZIKA OSMANLIJA VI?ENA ZAPADNJAČKIM OČIMA. - Svanibor Petan: ALATURKA-ALAFRANGA KONTINUUM NA BALKANU. Etnomuzikološke perspective. - Ajhan Kaja: DOBA OBEZBE?IVANJA. Osporavanje multikulturalističke i republikanske političke integracije. - Marko Šuica: PERCEPCIJA OSMANSKOG CARSTVA U SRBIJI.

23.12.10 Vreme

Tri godine nakon što mu je u Biblioteci XX vek objavljena knjiga Divlja Evropa, Božidar Jezernik kod istog izdavača objavljuje novu knjigu. Ovaj put, međutim, umjesto "klasične" autorske knjige imamo zbornik kojem je Jezernik urednik i u kojem je autor sjajnog uvodnog teksta Stereotipizacija "Turčina". Zbornik je zapravo rezultat naučnog skupa održanog u Ljubljani u septembru 2007. godine i sastoji se od četrnaest radova (plus već pomenuti Jezernikov uvod) koji iz različitih perspektiva govore o "Turčinu" kao "značajnom evropskom Drugom". U zborniku su zastupljeni istoričari, teoretičari, antropolozi, etnolozi, politolozi, (etno)muzikolozi, istoričari: Rajko Muršič, Ozlem Kumrular, Miha Pintarič, Nedret Kuran-Burčoglu, Peter Simonič, Žale Parla, Bojan Baskar, Alenka Bartulović, Nazan Aksoj, Aleksandra Njeviara, Bulent Aksoj, Svanobir Petan, Ajhan Kaja i Marko Šuica. Riječ je, dakle, uglavnom o slovenačkim i turskim autorima i autoricama, uz prisustvo pojedinih stručnjaka iz Poljske i Srbije. Ne treba, međutim, misliti da zbornik "pokriva" samo bilateralne kulturološko-istorijske odnose Slovenije i Turske; njegov je fokus mnogo širi i zapravo se koncentriše na proces konstruiranja "imaginarnog Turčina" kao ključnog "evropskog Drugog".
Među knjigama koje je u skorije vrijeme objavila Biblioteka XX vek, uz navedenu Jezernikovu Divlju Evropu, u neko simboličko najbliže susjedstvo Imaginarnog Turčina zasigurno spada i Imaginarni Balkan Marije Todorove. Ne povezuju ih samo autor odnosno naslov, nego i tema te pristup temi. Žale Parla, primjerice, u svom se prilogu ("Od Bajronovog Đaura do Jezernikove Divlje Evrope. Teorija ili istorija.) bavi, između ostalog, kako i naslov pokazuje, upravo potenciranom Jezernikovom knjigom, dok se na Todorovu pozivaju, recimo, Peter Simonič i Alenka Bartulović.
U očima Zapadnjaka, kaže Božidar Jezernik, na početku svog uvoda, "Turčin" nikada nije imao samo jedno, već "uvek više različitih lica, koja su se menjala tokom vremena." Zanimljivo je pratiti kako se u različitim evropskim zemljama i kulturama kroz vrijeme mijenjao odnos prema Turskoj i Turcima, u zavisnosti i od toga, recimo, je li riječ o dominantno katoličkim ili dominantno protestantskim zemljama. Isto tako, mnogo toga je zavisilo od konkretne moći Osmanskog carstva u određenim istorijskim periodima. Makar istorijske analogije nisu uvijek najsretniji alat za razmišljanje o sadašnjosti, neke paralele sa savremenom dnevnom politikom, naročito u kontekstu (ne)sklonosti pojedinih evropskih zemalja za prijem Turske u punopravno članstvo Evropske unije nameću se same od sebe.
Tekstovi u knjizi listom su odlični, a "favorite" će valjda skoro svaki čitalac nalaziti prema sopstvenim afinitetima. Mnogima će zasigurno biti posebno interesantni prilozi Bulenta Aksoja (Muzija Osmanlija viđena zapadnjačkim očima) i Svanibora Petana (Alaturka-alafranga kontinuum na Balkanu. Etnomuzikološke perspektive). Potonji se, između ostalog, oslanja na čuveni film Adele Peeve Čija je ovo pjesma? pišući o "transetničkoj podeli estetskih vrednosti: zvučnih pejzaža obeleženih prepoznatljivim melodijskim kalupima, ritmičkih obrazaca, upotrebe specifičnih tonskih boja i načina izvođenja" te naglašavajući potrebu da se uradi više "u pogledu transetničkog proučavanja balkanske muzike."
Posljednji tekst u knjizi potpisuje beogradski istoričar Marko Šuica. Rad nosi naslov Percepcija Osmanskog carstva u Srbiji. Autor se tu uglavnom bavi "slikom Turaka u državnim praznicima" odnosno "Turcima u udžbenicima istorije". Analizirajući Sretenje i Vidovdan, prvi praznik kao sjećanje na Prvi srpski ustanak, potonji kao sjećanje na Boj na Kosovu, Šuica detektuje dva doživljaja Osmanskog carstva i "Turčina" što ih simboliziraju ova dva praznika. U kratkoj analizi udžbenika, ukazuje se pažnja, ne toliko na eventualne netačnosti, koliko na neprilagođenost sadržaja određenom učeničkom uzrastu. Na samom početku svog priloga, Šuica primjećuje da je "jedan od najdrastičnijih primera banalizovane i devijantne predstave o Osmanlijama/Turcima bila monstruozna ideja da je rat u Bosni 1990-ih godina novi obračun Srba sa Turcima". Podsjeća tu Šuica i na zloglasnu Mladićevu izjavu u Srebrenici o osveti poslije bune protiv dahija. Na kraju teksta pak, koji je igrom slučaja i kraj cijele knjige, autor pominje i "neke znake promene percepcije Turaka u pozitivnom smislu". Primjer koji navodi tiče se "atraktivnosti turske mediteranske destinacije" koja je u posljednje vrijeme u većoj mjeri privukla i srpske turiste. "Iskustva porodičnih letovanja uticala su na promenu okoštalih predstava, bar onih o modernoj sekularnoj Turskoj. Predrasude i slike o današnjim Turcima, upravo one, koje su bile kreirane na temeljima utvrđenih stereotipa o patnjama srpskog naroda pod Osmanlijama, počele se da se menjaju zahvaljujući predusretljivim i uslužnim ugostiteljima i trgovcima."
Šuica je svoj rad pisao prije nego je turska televizijska serija 1001 noć gotovo nezapamćenom popularnošću poharala cijeli balkanski prostor. U Hrvatskoj, recimo, već mjesecima žurnalistički fenomenolozi pišu o činjenici da je upravo ovaj TV-proizvod dokinuo više negativnih stereotipa o Turskoj i Turcima od svih ljetovanja i Orhana Pamuka zajedno. Televizijski efekti su, međutim, kratkog daha. Hiljadu i jedna noć brzo prođe, a onda ona hiljadu i druga zna biti još mračnija. Bilo bi dobro kad bi Jezernikov Imaginarni Turčin potaknuo neku sličnu konferenciju i neki sličan zbornik gdje bi se o različito imagiranim "Turcima" na Balkanu (samo u Bosni, recimo, ima nekoliko različitih, dijametralno suprotnih načina, imaginiranja "Turaka") raspravljalo s podjednakom kompetencijom i s podjednakom širinom tema.

Muharem Bazdulj