01.01.00
Politika
03.11.2001.
Istorija nemačke kulture
Faustovski usponi i padovi
U svom delu "Istorija nemačke kulture" Slobodan Grubačić istovremeno govori o dve nemačke tradicije - o onoj beskrajno pozitivnoj, koja je dala najviša svetska dostignuća u umetnosti, i onoj drugoj, tragično negativnoj, kad je uspon na vlast jednog čoveka označio sunovrat čitavog naroda
Mnogo je lakše objasniti šta je istorija nego odrediti šta se sve može podrazumeti pod kulturom. Ipak, od svih definicija najprisutnija je ona koja kaže da je kultura deo duhovne nadgradnje uslovljene materijalnim sredstvima baze. U međuvremenu semiotičari su došli do zaključka da kultura nije ničiji deo već onaj neposredni životni prostor u celini koji je čovek ispunio i koji neprekidno širi svedočanstvima svoga postojanja i stvaralaštva. Ta svedočanstva kao znaci čine sistem, tekst, koji se može iščitati kao i svaki drugi tekst.
Slobodan Grubačić, naš poznati germanist, objasniće svoje polazište u knjizi "Istorija nemačke kulture" (Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića) još bliže, rekavši da je u kulturu utkano sve što je u životu od dubljeg značaja, što u njemu igra izvesnu ulogu, a trajnije je i jače od njega. U toj svekolikosti kultura nastaje, razvija se i menja na taj način što se kroz "nepredvidljivu igru događa" ostvaruju najraznolikije povezanosti, koje prostoru daju izgled i značaj, a narodima koji na njemu žive osobenost njihovog karaktera.
No, da bi se prodrlo u ovu nepredvidljivu igru događaja, kaže Grubačić, potrebno je dobro poznavati istorijske činjenice i činjenice pre istorije, sve do davnina. Francusku kulturu, na primer, nećemo shvatiti ukoliko prethodno ne shvatimo feudalizam, kao što nećemo biti u stanju da razumemo italijanski kulturni prostor ukoliko ne znamo za prošlost njegovih gradova, koji su kao istorijska formacija bili osnova jednom svetu u malom, izdvojenom za sebe. A što se tiče Nemaca, kod njih moramo ići najdalje unazad, do germanskih mitova i magijskih formula.
Duhovnost u filozofiji
I sami Nemci, kada razmišljaju o svojoj duhovnosti, najbolje je vide izraženu kroz idealističku filozofiju. A jedan od njenih najznačajnijih predstavnika Fridrih Ludvig Šeling suprotstaviće upravo mitologiju, kao civilizacijsku odrednicu za narod, pokušajima da se svest nemačkog naroda svede u empirijske društvene okvire, pa se zato i smatra tvorcem moderne teorije o mitu. Podstaknuti knjigom Madam de Stal "O Nemačkoj" i Francuzi će u Nemcima duže vreme videti "narod mislilaca i pesnika", dok ih nepredvidljiva igra događaja nije poučila drugome.
U našem viđenju Nemaca i Nemačke isprepliću se dve tradicije: jedna gotovo beskrajno pozitivna u susretu sa velikim kulturnim dostignućima kojima smo se napajali, a ona druga tragično negativna kao rezultat bolnih istorijskih iskustava. Kao istoričar književnosti, Slobodan Grubačić obe tradicije u svom istorijskom preseku kroz nemačku kulturu posve razumljivo ilustruje primerima iz literature. U okviru pozitivne tradicije najlepši model u istoriji nemačke kulture i jedan od najlepših u istoriji evropske kulture svakako je onaj do koga je u nepredvidljivoj igri došlo objedinjavanjem Lesingove ideje o toleranciji, Vilandovog evdemonizma, shvatanja blaženstva kao izraza životne sreće i Herderovog verovanja u narod kao živi stvaralački organizam, sa Geteovim univerzalizmom, iskazanim pre svega u Faustu, sa Verterovim zahtevom za individualnošću, za slobodnim razvojem u društvu bez predrasuda, i sa najvišim oblikom humaniteta onako kako zrači iz Ifigenije velikog pesnika: izgrađujući sebe i razvijajući plemenitost, čoveku će poći za rukom da se uzdigne iznad mita, iznad sudbine koju su mu predskazali bogovi.
No u istoriju kulture ulazi i negativna tradicija. Saznajemo da je i Jozef Gebels napisao roman, "Mihael, jedna nemačka sudbina zapisana na listovima dnevnika", autobiografski prikaz mladog studenta od sentimentalnog romantičara do radikalnog antisemita. Najveći deo kratkog puta između Hitlera i građanstva bio je popločan sentimentalno-romantičarskim mitom o carstvu.
Grubačićeva namera da se prikaže istorija nemačke kulture od njenih početaka kazuje već po naslovima pojedinih poglavlja da je samo retko kultura uspela da nadjača istoriju, u slučajevima, na primer, kada je u pitanju karolinška renesansa, otonska renesansa, kultura gradova u srednjem veku, barok. Potvrđuje se da je reformacija bila revolucionarni pokret, a tek sticajem okolnosti dala toliki podsticaj kulturi. Slično tome, i prosvetiteljstvo se isprva javlja kao filozofski sistem, a romantizam kao reakcija na Francusku revoluciju. No, iz romantizma, na njegovom izmaku, iznova se rađa mitska ideja o ponovnom uspostavljanju carstva i začinje se ideja o nemačkoj hegemoniji. Razmišljanje o kulturi na razmeđu ćîć i ćć stoleća ostaće obeleženo delom Osvalda Špenglera "Propast Zapada". Istorija kulture shvaćena je u ovom slučaju kao istorija bolesti sa imenom dekadencija.
Manova upozorenja
A šta reći za kulturu vajmarske države? Grubačić za ovu državu kaže da je samim svojim postojanjem izgledala kao uvreda mitovima o carstvu, koje je međutim propalo, no ovi mitovi su i dalje ostali duboko usađeni u većini Nemaca. Bujanje ekspresionizma je nasilno bilo prekinuto, pošto se na velikim političkim mitinzima govorilo o kulturi kao o poslednjoj fazi dekadencije. Tada, kaže Grubačić, počinje hronika uspona jednog čoveka i pad jednog naroda. U Hitlerovoj demagogiji nemački narod je bio suočen sa ciničnim oblicima jedne plebejske kulture. Ono što je bilo pozitivno u vajmarskoj kulturi ostalo je da živi u sećanju emigranata. Nemci su tada ličili na Fausta, kome je od lepe Jelene ostala samo lepa haljina.
Grubačić završava svoju knjigu razmišljanjima Tomasa Mana o tome da li će Nemačka naći svoje mesto u Evropi isceljena od hegemonizma, na osnovu svojih kulturnih vrednosti, te podseća na moto jednog nemačkog emigrantskog časopisa: "Za evropsku Nemačku - protiv nemačke Evrope".
Na kraju ovog kratkog osvrta ne bi smeo ostati nespomenut sjajan i izuzetno kultivisan stil kojim je ova knjiga pisana. Obilje podataka, originalno i duhovito zahvaćenih, povezano je gipkim, svežim jezikom. A svojim poštovanjem prema istinskim vrednostima nemačke kulture, ali i osudom svih događaja kada su Nemci odstupili od ovih vrednosti, ova knjiga Slobodana Grubačića u potpunosti se drži tradicije beogradske germanistike. "Istorija nemačke kulture" je svakako jedan od najlepših priloga ovogodišnjem Sajmu knjiga.
Zoran KONSTANTINOVIĆ
01.01.00
Dnevnik
02.10.2002.
STUDIJE
Slobodan Grubačić: ISTORIJA NEMAČKE KULTURE; Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića, Sremski Karlovci-Novi Sad, 2001, str. 561
Po mnogo čemu temeljna i dragocena, ova opsežna studija koja hronološki seže od karolinške renesanse do kulture Vajmarske republike, uz akribičnost, znalaštvo i stručnu potkovanost autora očigledno donosi i nešto od onog dragocenog spoja naučno utemeljenog i stilski briljantnog govora koji je u sferi kulturne istoriografije obeležio tek odabrana dela, poput gotovo nenadmašne Hojzingine ?Jeseni srednjega veka?, na primer. Uspelo, autoritativno i radom dobrog jezika odlično oplemenjeno delo, pregledno i pouzdano strukturirano na makro planu, a zavodljivo i upečatljivo na mikroplanu uz plastičnost izabranih rečitih detalja i dar za uspelu analizu bitnih fenomena na prostoru koji često ne premaša više od stranice ili čak njene polovine. Za svaku pohvalu, i autoru i izdavaču.
V. K.
01.01.00
Danas
14.10.2002.
Istorija i kultura
Slobodan Grubacic, Istorija nemačke kulture, izd. knj. Zorana Stojanovica, Sremski Karlovci - Novi Sad 2002.
Njemacka kultura je srce evropske kulture, a srce tog srca je nauka i filozofija." To je karakteristicna recenica Edgara Morena izrecena u njegovom glasovitom spisu pod nazivom "Kako misliti Evropu". Njemacka je srce Evrope, a evropska nauka i filozofija srce su njemacke kulture. Istoriju tog srca pruza nam knjiga Slobodana Grubacica. Ona, doduse, nije svedena na istoriju njemacke nauke i filozofije, nego obuhvata kulturu u svim njenim vidovima i manifestacijama: tu je dakle pored istorije njemacke nauke i filozofije rijec i o istoriji njemacke mitologije, jezika umjetnosti i politike. No, sve je dato u jednom jedinstvenom pregledu, sve je sagledano u nuznom preplitanju i povezivanju, sve je sagledano bas kao jedinstveni fenomen kulture.
Knjiga je sveobuhvatan pogled na razvoj njemacke kulture i njenog uticaja na evropsku i svjetsku kulturu. No, u svom tom obilju i bogatstvu sadrzaja i ideja koje Grubacic izlaze i razvija, ipak je vidljiva ova karakteristika koju je uocio Moren i koja se u ovoj knjizi potvrdjuje. Evropska (njemacka) kultura je odista naucna kultura, reci ce i H. G. Gadamer. A to znaci da je racionalnost ona karakteristika koja prozima svaku formu zivota evropskog covjeka, i odredjuje njegov odnos prema drugim kulturama i svijetu u cjelini. Istocne kulture ne poznaju tu karakteristiku, kaze Gadamer. Nigdje ne nalazimo tako jasno izdiferenciran naucni odnos prema zivotu i svemu sto jest, kao u evropskoj kulturi, evropskom nacinu zivota. To ima svoje velike prednosti, ali i ogranicenja. O toj ambivalentnosti njemacke kulture kao srcu ukupnog nacina zivota evropskog covjeka, govori i ova Grbaciceva knjiga.
I to je kljucna linija kojom se krece Grbaciceva analiza, to je kicma ove knjige.
Podijeljena na devet, istorijski odredjenih dijelova, ova knjiga je istovremeno jedno istorijsko, filozofsko i knjizevno djelo. Valja navesti te dijelove, jer oni vec iskazuju i sadrzinu i pristup (metod) koji sadrzi ovo jedinstveno i izuzetno teorijsko ostvarenje. 1. Germanija u senci Rima. Nastanak carstva. Manastiri. Karonliska renesansa. 2. Otomanska renesansa. Tron i oltar. Romantika i gotika. Viteska i gradska kultura. 3. Razdoblje konfesija - 16. vek. Humanizam i reformacija. Gradska kultura. 4. Pukotina u nebeskom svodu: kontrareformacija i tridesetgodisnji rat. Nove drzave u baroknom ruhu. 5. Prosvjetiteljstvo. Filozofski sistemi. Politicke i drustvene pretpostavke nemacke kulturne hegemonije u drugoj polovini 18. veka. 6. Romantizam. Reakcija na Francusku revoluciju. Bidermajer (1789-1848). 7. Dvostruka revolucija, osnivanje carstva i kraj Bizmarkove ere (1849-1900). 8.
Kultura na razmedju vekova. 9. Kultura Vajmarske republike. Nova objektivnost. Frustracija nacionalne velicine. Finis Germaniae (1919-1945).
Svaki od ovih dijelova je jedna temeljita teorijsko-filozofska, esteticka i kulturoloska rasprava. To su sve sjajni eseji. Na djelu je bas Adornovski pristup kulturi i istoriji. Tako smo dobili djelo u kome je autora osvojila i zadobila sama stvar, djelo u kome govori ono o cemu je rijec, djelo u kome autor ne namece "svoje vidjenje", nego djelo u kome autor omogucuje da nam se otvori i predstavi sam sadrzaj njemacke kulture, onakve kakva je po sebi. Autor, dakle, daje na volju samom predmetu da progovori svojim vlastitim jezikom. Grubacic, uz to, pise lijepo, i izrazava se precizno. Gotovo andricevski.
Ako bismo u ovom bogatom sadrzaju htjeli izdvojiti neki dio koji bi nam barem, djelomicno, iskazao specificnost i moc njemacke kulture i njemackog duha uopste, onda bi to bio dio vezan za analizu njemackog prosvjetiteljstva i njemacke filozofije. Grubacic tu, izmedju ostalog, pise: "Polifonija naucne misli" bila je omogucena time sto se skoro svako ucenje negde u Nemackoj moglo slobodno izlagati. Upravo u tom neprekidnom opovrgavanju i nadmetanju dosla je do izrazaja ziva, plodonosna opozicija. Ona je bila i ostala stimulativna sila civilizacijskog razvitka. Odrzavanju konkurentnosti pomogla je, najzad, i institucija "privatnih docenata", koje ce Hajne, docnije, nazvati "rajskim zmijama". "Pojavljujuci se nenadano", agresivno, zeljni afirmacije u novoj sredini, brzo su prenosili metodske i sistematske inovacije.
Sve je to doprinelo temeljnoj funkcionalnoj promeni koja odlikuje modernu visoku skolu. Reformisani nemacki univerzitet osamnaestog veka postao je mesto ambicioznog i privilegovanog obrazovanja, domena necenzurisanih, strogo naucnih istrazivanja, cuvar kulturne bastine, nepotkupljivi sudija i saucesnicki jatak drustvenih uspeha i grehova, ali i tolerisano utociste bespostedne kritike. Otpor prema sistemu pretvorio se u ljubav prema njegovom savrsenstvu.
Sistem, bio on filozofski ili prirodnonaucni, bio je neka vrsta "nemacke mere" svih stvari, koja je ubrzo normirala i celokupnu naucnu misao u svetu. U takvim je sistemima, neminovno, sve licno, jedinstveno i neponovljivo, bilo zatamnjeno uvidima koji su racunali na opstost, pa samim tim i na trajnost." (str. 221-222)
Njemacka naucna misao i njemacka filozofija srz su i sama supstancija njemacke kulture i samog njemackog duha u cjelini. To je ono sto bitno odredjuje i nacin svakodnevnog zivota njemackog covjeka. To je ono sto zovemo racionalnost i ekonomicnost. Njemacki naucni i filozofski um jedino je i nuzno rodno mjesto njemackog privrednog cuda koje se dogodilo u nasem vremenu. Ali, istovremeno to je i rodno mjesto svega onoga sto se dogadjalo prije i tokom "njemacke katastrofe".
Zato je Grubaciceva knjiga o njemackoj kulturi dragocjenija utoliko sto to nije samo puki hronoloski (istorijski) pregled razvoja njemacke kulture (nauke, umjetnosti, religije, filozofije, mitologije), nego i jedno teorijsko-filozofsko poimanje karaktera i prirode te kulture, njene univerzalnosti i njene partikularnosti. U svakom pogledu ovo je jedna rijetko dragocjena knjiga.
