Kaliban i veštica - žene, telo i prvobitna akumulacija

01.10.14

Sociologija
Rekla bih da je ovo jedna od najznačajnijih feminističkih i levo orijentisanih studija koja je u novije vreme prevedena kod nas – zahvalnost dugujemo Burevesnik kolektivu i prevodu Alekse Golijanina. Knjiga je predstavljena na 348 strana teksta i podeljena na pet poglavlja od kojih svako analizira pojedine aspekte veze između roda i odnosa proizvodnje. Autorka u ovoj studiji daje analizu jednog fenomena koji nije mnogo zanimao istoričare, a to je lov na veštice iz XVI i XVII veka. Kaliban i veštica su likovi iz Šekspirove drame „Bura”, koji su uzeti kao simbol represije i otpora – jednog koji se dešavao nad Indijancima u Novom svetu od XV veka, a drugi, skoro paralelno, u Evropi, nad ženama. Međutim, ova knjiga je mnogo više od opisa istorijskih fenomena. U pitanju je dubinska i strukturna analiza početaka razvoja kapitalizma, jedna autentična istorija kapitalističkih odnosa, viđenih iz pozicije žene. Studija je bogata istorijskim i antropološkim podacima, zatim podacima iz svakodnevnog života ali sadrži i preispitivanje klasičnih teorija i filozofskih ideja Dekarta, Hobsa, Marksa i Fukoa. Osnovna namera autorke je da pruži nove uvide o kapitalističkom razvoju polazeći sa feminističkog stanovišta. U središte ove analize stavljen je lov na veštice kao primer pokoravanja žena i disciplinovanja ženskog tela u službi prvobitne akumulacije kapitala. Iako kreće od Marksovog pojma prvobitne akumulacije, autorka naglašava specifičnost svog pristupa tom problemu: „(...) moj opis prvobitne akumulacije uključuje skup istorijskih fenomena koji kod Marksa izostaju, iako su bili od ogromnog značaja za kapitalističku akumulaciju. U njih spadaju, (i) razvoj nove polne podele rada, koja rad žena i njihovu reproduktivnu funkciju podređuje reprodukciji radne snage; (ii) uspostavljanje novog patrijarhalnog poretka, zasnovanog na isključivanju žena iz najamnog rada i njihovom potčinjavanju muškarcima; (iii) mehanizacija proleterskog tela i njegova transformacija, u slučaju žena, u mašinu za proizvodnju novih radnika (Federeči 2013: 19)”. Njena analiza takođe nudi i prevazilaženje dihotomije između „klase” i „roda”, insistirajući na materijalnim osnovama potčinjavanja žena u istoriji kapitalizma. S obzirom da se feminizam u savremenom vidu sve više oslanja na tumačenja kroz aspekte kulture i vrednosne obrasce, vraćanje pojma klase u feminističke okvire vidim kao jedan od najkorisnijih dometa ove studije. U skladu sa ovakvim pristupom, knjiga je nova u svakom pogledu, ne samo po izboru teme i interdisciplinarne širine već i zbog specifičnog spoja teorijskih koncepta iz feminističke teorije i marksističke analize odnosa proizvodnje. U prvom poglavlju se analizira period srednjeg veka, položaj kmetova i borba protiv feudalne vlasti. Naročito je zanimljiv opis milenarističkih i jeretičkih pokreta i sekti kao mesta otpora koje se označavaju kao prva „proleterska internacionala”: „Za srednjovekovni proletarijat jeres je imala ulogu „teologije oslobođenja” (...) Osuđivala je društvene hijerarhije, privatno vlasništvo i akumulaciju bogatstva i širila među ljudima novo, revolucionarno shvatanje društva (Ibid. 48)”. Drugo poglavlje, koje je i najobimnije, analizira degradaciju žena u toku kapitalističke akumulacije i akumulacije rada u Evropi; pauperizaciju radničke klase; represiju i kriminalizaciju radnika i uticaj tih procesa na položaj žena. Federiči ponovo naglašava razliku svog pristupa u odnosu na Marksa i osvetljava načine disciplinovanja ženskog tela koji čine strukturnu osnovu patrijarhata i kapitalizma. Jedan od primera koji pokazuje kako se sa promenama u sferi tržišta menjao odnos prema ženskom telu jeste taj da kada je došlo do kolapsa nadnica u Francuskoj krajem 15. veka (nadnice su između 1470. i 1570. godine opale za 60%), to se posebno odrazilo na žene jer su one primale polovinu nadnice muškarca za isti posao. Taj pad nadnica i nemogućnost žene da se izdržava od svog rada, niti u poljoprivredi niti u proizvodnji, uticao je na masovno širenje prostitucije u tom periodu i degradaciju tela žene. Žene su tako gubile svoju samostalnost u svim sferama društva, počev od ekonomske sfere pa do seksualnosti. Ono što se generalno dešavalo od srednjeg veka sa ženama u mnogobrojnim društvenim podelama u procesu „prelaska” feudalizma na kapitalizam, jeste potpuna dezintegracija njihovog položaja, koja ih do pred kraj 16. i 17. veka pretvara u imovinu muškaraca i države. Radi se o tome da su postojali drugačiji načini na koje je žena bila podređena pre pojave kapitalizma, ali sa kapitalizmom i populacionim izazovima njena uloga postaje ključna jer raste potreba za radnom snagom koju su doneli novi oblici vlasništva i proizvodnje. Najvažnije promene za žene jesu te da je ona bila odvojena od rada za nadnicu, od procesa javne sfere i svedena na prost dodatak muškom radniku – bilo kao pomoćnica u domaćinstvima u kojima je bila organizovana proizvodnja, bilo kao domaćica čiji rad je bio posmatran kao „prirodni resurs koji stoji na raspolaganju svima, ništa manje nego vazduh koji udišemo ili voda koju pijemo (Ibid.124)”.3 Jedan od razloga zbog koga je došlo do izbacivanja žene iz sfere plaćenog rada i tržišta jeste raskol koji se stvarao između muškaraca i žene u toj sferi. Naime, zanatlijski radnici u XV veku, su protestvovali protiv zapošljavanja žena po nižim nadnicama jer je to snižavalo cenu njihovih nadnica. „Prema tome, prvobitna akumulacija nije prosto akumulacija i koncentracija upotrebljive radne snage i kapitala. To je i akumulacija razlika i podela unutar radničke klase, čime hijerarhije zasnovane narodu, kao i na „rasi” i starosnoj dobi, postaju konstitutivni elementi klasne vladavine i formiranja modernog proletarijata (Ibid. 86)”. Vlastima je takođe bilo u interesu da žene budu neplaćene kućne pomoćnice u okviru domaćinstva, da njihova reprodukcija bude kontrolisana i vezana za proizvodnju radne snage: „(...) oduzimajući im kontrolu nad sopstvenim telima, država je lišila žene najosnovnijeg preduslova fizičkog i psihološkog integriteta, i degradirala materinstvo na nivo prinudnog rada, pored toga što je žene ograničila na reproduktivni rad, na način nepoznat u ranijim društvima (Ibid. 120)”. Federiči kada govori o materinstvu kritikuje Marksa koji je polazio od pretpostavke da je rađanje „prirodna činjenica”, umesto „društvena, istorijski određena aktivnost, u koju su investirani razni interesi i odnosi moći”. Ono što nalazimo kod Federiči ali ne i u marksističkoj teoriji jeste naglašavanje toga da su muškarci i žene imali „različite interese u pogledu pravljenja dece (Ibid. 119)”. Takođe, brak se smatrao za „pravu žensku karijeru”, čime su žene gurnute iz sfere rada za nadnicu u privatnost doma. Time su doživele istorijski poraz koji je uticao i na nove oblike femininosti – idealna žena i supruga je „pasivna, poslušna, štedljiva, ćutljiva, uvek zaposlena i čedna (Ibid. 131)”. Treće poglavlje daje jako zanimljivu analizu konstruisanja „novog shvatanja osobe” u političkoj i filozofskoj imaginaciji, koja kasnije postaje paradigma za zdravorazumsko razmišljanje modernog čoveka. U centru analize je Dekartov dualizam duh/telo i mehanicistička filozofija koja je degradirala telo radi uspostavljanja kontrole nad njim – „Telo je moralo da umre, da bi radna snaga mogla da živi (Ibid. 180)”. Da bi se telo potpuno pokorilo kapitalističkoj radnoj disciplni, naročito je trebalo disciplinovati telo žene – pretvoriti je u mašinu za rađanje, za proizvodnju radne snage. U četvrtom poglavlju se detaljno opisuje tok i način lova na veštice, suđenja i uloga Inkvizicije. Peto poglavlje, pruža istorijski osvrt na period nakon Kolumbovog otkrića Novog sveta i procesa kolonizacije i represije nad domorodačkim stanovništvom – „Kada je Kolumbo zaplovio ka „Indijima”, lov na veštice u Evropi još nije bio masovna pojava (Ibid. 269)”. Ovim poslednjim poglavljem, knjiga povezuje dva kontinenta u istorijskom preseku i omogućava uočavanje sličnosti ali i specifičnosti represije u toku kapitalističkog razvoja na globalnom nivou. Zbog svega navedenog, ova studija je važan doprinos feminističkoj teoriji jer ukazuje na neraskidive veze koje postoje između sfere rada i kategorije roda – „istorijske promene koje su kulminirale u 19. veku, s pojavom domaćice s punim radnim vremenom – redefinisale su položaj žena u društvu i u odnosu na muškarce. Tako nastala polna podela rada nije samo vezala žene za posao reprodukcije već je i povećala njihovu zavisnost od muškaraca i omogućila državi i poslodavcima da iskoriste nadnice muškaraca kao sredstvo za kontrolu ženskog rada (Ibid. 98)”

Marija Radoman