Karta i teritorija

31.01.12 e-novine.com

Ubacujući sebe u knjigu i povlačeći paralelu između svog „slučaja“ i Džeda, Uelbekov „Uelbek" je svetski poznat pisac na izmaku svojih snaga - depresivni osobenjak koji se ne kupa, ima gljivice na nogama, kojeg više ne zanima pisanje proze, već svet kao jukstapozicija - svet poezije i slikarstva. On piše nekakve filozofske pesme i političke pamflete (ne vidimo šta piše u njima) i nadahnjuje se tekstovima francuskih reformatora 19. veka; čita Tokvila koji je u američkoj demokratiji video mogućnost za nastanak društva slobode i jednakosti koje bi se brinulo, kako o pojedincu, tako i o celoj zajednici

Izlet u (blisku) sadašnjost

Za one koji su se razočarali novim Uelbekom - romanom Karta i teritorija (Plato, 2010.), odsustvom mračnog pesimizma, ubojite satire i sarkazma - treba ih uputiti na činjenicu da je Karta i teritorija otvorena literarna konstrukcija. Pisana na tragu francuske devetnaestovekovne proze, ona funkcioniše kao suptilna kritika fenomena savremenog društva u opadanju, gde je sve podređeno principu istrošenosti, odnosno principu entropičnog pada, uključujući i samu umetnost. Uelbek svoju knjigu podvrgava istom principu pretvarajući je u kič tekst, istovremeno je podižući na meta(kritički) nivo.
Glavna priča romana je priča o fiktivnom fotografu, slikaru i neokonceptualisti Džedu Martenu, preko koje Uelbek daje stanje mainstream-a u vizuelnim umetnostima. Takođe, „Džedova priča“ mu služi kao povod da piše o karakteristikama do krajnjih granica uređenog Zapada - u prvom redu nove Francuske, ali i njenih suseda (nove Nemačke, Švajcarske), dok će prava priča o umetnosti - dominantnoj temi Karte i teritorije - biti povezana sa pojavom Uelbeka u vidu književnog lika, odnosno sa njegovim ličnim „slučajem“ - slučajem „Uelbek pisac“.
Pored Uelbeka, u romanu se pojavljuje još jedan pisac Frederik Begbede, kokainski ovisnik i nova verzija Sartra u 2010., koji umire u sedamdeset i prvoj godini života. Ukoliko pogledamo Begbedeov datum rođenja, shvatićemo da Uelbek misli na 2036. kao godinu Begbedeove smrti. Begbede će umreti prirodnom smrću posle Uelbeka, koji će svoj lik ubiti, tačnije iskasapiti. Uprkos distopijskim pomeranjima nikako nećemo moći da se otmemo utisku realizma sadašnjeg trenutka (Karta i teritorija je izašla u Francuskoj u septembru 2010.) Čini se da se čitava radnja odigrava u jednoj godini (od decembra 2010., do decembra 2011.); ukoliko ne računamo epilog u kojem se navodi 2020. Zbijanjem vremenskih ravni - bliske prošlosti i bliske budućnosti - Uelbek postiže još jači, i za čitalačku svest potresniji efekat suočavanja sa ovim ovde, ovim sada. Njegova distopija prestaje da bude distopija - u blisku budućnost izmeštena satira u službi pojačavanja negativnih tendencija unutar jednog društva - da bi se otkrila kao beskonačna sadašnjica Evrope koja stari.

Društveni i kulturni anahronizmi - lažna umetnost i buržoaski užitak

Uelbek opisuje sve faze Džedovog rada. Još na studijama Džed se bavio fotografisanjem veštačkog sveta na neutralnoj sivoj pozadini (serija alata i pribora), trudeći se da katalogizuje industrijske predmete svog vremena. U seriji Mišelinovih auto-karti francuskih departmana postupa slično - uzdiže upotrebni predmet na nivo umetničkog. Na vrhuncu stvaralaštva, u neohiperrealističkoj fazi koja će mu doneti milione evra (ciklus posvećen seriji jednostavnih zanimanja i seriji kompozicija iz sveta preduzeća), on prelazi sa predmeta na njihove proizvođače, odnosno sa fotografije na slikarstvo. Njegove slike označavaju ono što predstavljaju: Eme, eskort devojka, Arhitekta Žan-Pjer Marten napušta direktorsku funkciju u svom preduzeću, Bil Gejts i Stiv Džobs razgovaraju o budućnosti informatike (sa podnaslovom Razgovor u Paolo Altu), itd. Kasnije, Džed se vraća industrijskim predmetima, ali sada u vidu video-art-a u kombinaciji sa fotografijom, s akcentom na kompjuterskoj elektronici - odbačenim mikroprocesorima i memorijskim karticama koji podležu prirodnom procesu raspadanja materije. Uz pomoć specijalnog softvera, on kreira „duge hipnotičke planove“ u kojima delovi kompjuterskog hardvera uranjaju u „biljnu magmu“ (fotografije rastinja sa njegovog imanja), dok se njihova površina drobi i rastače. Ova video-faza, koja je počela od trenutka njegovog preseljenja u porodičnu kuću u Šatle le Maršeu 2020. i koja je trajala do njegove smrti 2050., poklapa se sa rađanjem nove Francuske - društva bez industrije, u kojem devolutivni proces vraćanja na ranije oblike kapitalitičke proizvodnje (predindustrijskog, industrijskog i postindustrijskog doba) predstavlja poslednji stadijum new age ekologije, ili svet hiperveštačkog: tehnologiju koja je stopljena sa prirodom do neprepoznavanja.
Džedova umetnost je konzervativna (determinisana nostalgijom) i vrednosno problematična. Njegovi predmeti ostaju predmeti, iz čega proizlazi da je njegova konceptualna umetnost lažna. Isti je slučaj i sa slikama na kojima su predstavljeni pripadnici srednjeg sloja koji se dobrovoljno bave svojim zanimanjima - a ta dobra volja je predstavljena kao umerena - potčinjavanje profesionalinim imperativima garantovalo je zauzvrat mešavinu finansijskog zadovoljstva i nagrade samoljublja izraženu u različitim proporcijama. On se nikada se ne služi ironijom, već stvara nagonski izražavajući buržoasku ideologiju, dok mu je postmoderna paradigma oduvek bila odbojna. Njegov umetnički postupak možemo da uporedimo sa postupkom autora, čija se knjiga pominje u romanu - prvi tom Divnih zanatskih veština Žan-Pjer Pernoa, u kojem televizijski voditelj blizak desnici, verno beleži pojave i razvoj zanata.
Obavljajući niz repetativnih i svakodnevnih radnji u društvu totalne „dosade“ (Uelbek insistira na imenima hipermarketa, foto-aparata, odevnih marki, robnih kuća nameštaja, low-cost kompanija, automobila, televizijskih programa, itd. ), Džed čitavim svojim bićem odaje pripadnost srednjoj klasi. I pre nego što se obogati, on će uživati u preimućstvima očevog društvenog statusa; posećivanju pomodnih restorana i hotela koji nude tradicionalni gastronomski i estetski ugođaj - bilo je tu veprovine, prasetine, ćuretine; za desert, naravno, rolat od sladoleda, na starinski način, koji su ljubazni i gotovo neprimetni kelneri u tišini služili, kao u odelenju za opekotine visokog stepena; vezi sa površnom skorojevićkom i jednom od najpoželjnijih Ruskinja u Parizu (urednicom Mišelinovih turističkih vodiča, a kasnije i TV Mišelina) koja ispod bunde nosi mini suknju i mali top prekriven Svarovski kristalima. Prepoznavaće se u buržoaskoj predstavi umetnika - nesvaćenog izopštenika iz društva koji je fanatično posvećen svom radu; biće nezainteresovan za to ko je na vlasti; deliće malograđanske stavove po pitanju aktuelnih fenomena (npr. eutanazije); itd.

Lični statement o svetu: Kako se najefektnije (samo)ubiti

Ubacujući sebe u knjigu i povlačeći paralelu između svog „slučaja“ i Džeda, Uelbekov Uelbek je svetski poznat pisac na izmaku svojih snaga - depresivni osobenjak koji se ne kupa, ima gljivice na nogama, kojeg više ne zanima pisanje proze, već svet kao jukstapozicija - svet poezije i slikarstva. On piše nekakve filozofske pesme i političke pamflete (ne vidimo šta piše u njima) i nadahnjuje se tekstovima francuskih reformatora 19. veka; čita Tokvila koji je u američkoj demokratiji video mogućnost za nastanak društva slobode i jednakosti koje bi se brinulo, kako o pojedincu, tako i o celoj zajednici. Kao i Džed, on se povlači na selo, koje je u međuvremenu postalo opšti trend. Ali za razliku od Džeda koji nije uspeo da predstavi vlastitu profesiju (Džed uništava sliku Demijen Hirst i Džef Kuns dele među sobom umetničko tržište, jer ne pogađa izraz lica američkog umetnika Džefa Kunsa - izgledao je kao prodavac ševrolet kabrioleta), stvarni Uelbek ubija svog fikcionaliziranog dvojnika, Uelbeka pisca. Njegov dvojnik postaje žrtva sadističkog hirurga iz Kana i laserskog noža za teške amputacije, pretvarajući svoj roman u treš pulp triler. Ova opskurna inscenacija sopstvene smrti, u kojoj razbacani ostatci Uelbekovog tela i kostiju, kao i delova njegovog psa izmešani na tepihu, podsećaju na lošu kopiju slikarskih kompozicija Džeksona Poloka, nije ništa drugo do Uelbekov lični statement spram pozicije savremene umetnosti u društvu radikalnog zaokreta u desno. Društvo ide ka sve većoj reafirmaciji nacionalnih vrednosti, njemu svojstvene tradicije i nacionalnih simbola - o tome svedoči sve veći uspeh časova kuvanja u čitavoj Francuskoj; nedavno pojavljivanje lokalnih nagradnih takmičenja u stvaranju novih suhomesnatih proizvoda i sireva; veliki i neumoljivi razvoj pešačenja u prirodi. I zato Džedove Mišelinove karte francuskih departmana bivaju prepoznate od strane publike.
Ulebek uzima 2020. kao granicu radikalne transformacije posle niza ekonomskih potresa - zemlja se promenila, i to duboko. Industrija se ukida. Neoliberalnu ekonomiju zamenjuje zanatsko preduzetništvo. Zemlja se zatvara i izoluje; u njoj nema imigranata. Sem dobrostojećih turista i istih takvih asimilovanih stranaca, većinsko stanovništvo čine Francuzi - Kineska zajednica je, svakako, bila zatvorena... Preterano su poštovali, maltene obožavali lokalne običaje. Svi su uniformni u tolerantnosti, obrazovanosti i dobrom raspoloženju. Francuska je isključivo turistička i poljoprivredna zemlja. Modernizovanim selom - svuda je dotupna wireless internet konekcija - sada vladaju nekadašnji građani, koji su otkupili zemlju i posvetili se negovanju zanata.
Džedovo preseljenje u babinu kuću na selu, proširenje zemlje kupovinom obližnje šume i jezera, ograđivanje imanja metalnom ogradom od tri metra (kroz koju prolazi struja), pravljenje asfaltiranog puta za sopstvene potrebe kroz imanje (kapiju koja je izlazila na selo, Džed nije otvarao deset godina; koristio je samo onu koja ga je vodila direktno na regionalni put), upotrebljavanje vlastitog poseda za umetnički setting (lažni earth-art) - na simboličkom nivou jedino može označavati konačno zadobijanje teritorije. A ta teritorija je nova, preporođena Francuska, u kojoj raste natalitet i poštovanje prema novcu i društvenoj hijerarhiji. Ukoliko su za Džeda Mišelinove auto-karte francuskih regija božanstveni predmeti (a ne samo profesionalno urađeni grafički prikazi) prepuni emocija i smisla, gde se u svakom zaseoku i selu, koji su bili predstavljeni shodno veličini, osećao damar i zvuk desetina ljudskih života - onda njegov projekat idilične, neofeudalne izolacije ide dalje od poruke koju je smislio za naslov izložbe: „Karta je zanimljivija od teritorije“. Karta postaje dvostruko primenjeni objekt koji projektuje buržujski fantazam o neupitnoj progresiji ka nekom novom, još sigurnijem i bogatijem društvu, kao i formiranju njemu odgovarajuće klase - dolasku nove nove buržoazije. Identifikacione matrice te nove nove buržoazije oslanjaju se na ideologije nacionalizma i rasizma.
Iako je umetnost centralna tema Karte i teritorije, Ulebek nam neće otvoreno reći svoj stav - kako vidi umetnost s kraja postmoderne. Njegovo književno samoubistvo u romanu je predstavljeno putem kreiranja jedne loše umetničke instalacije, čije je autorstvo dodeljeno običnom zantliji (junaku Adolfu Petisou, plastičnom hirurgu). S jedne strane, kako sam Džed primećuje prilikom pomaganja u policijskoj istrazi, ova instalacija je inspirisana bečkom umetnošću akcije iz 60-tih (orgijastičkim hepeninzima inspirisanim filozofijom Frojda i Junga, u kojima se pristupalo fiktivnom osakaćivanju tela u funkciji pobune protiv društva i njegovih tabua), dok je s druge inspirisana akcionim slikarstvom Džeksona Poloka, u kojem se po principu automatizma, boja na najrazličitije načine nanosila na platno. Ovo precizno do u milimetar i profesionalno kasapljenje Uelbekovog tela, kao i nedovoljno kreativno, mehaničko razbacivanje ostataka po tepihu (sa odgovarajućom alatkom - laserskim sekaćem), zapravo otkriva Uelbekov sarkastični stav prema umetnosti s početka trećeg milenijuma, koja nije ništa drugo do tehne shvaćene u modernom smislu kao tehnika i tehnologija, kada u potpunosti dolazi do ostvarenja ekonomske sinteze između nauke i umetnosti. Takođe, pomenuti hirurg nije samo autor, već i kolekcionar i kustos umetničkih dela, u čijem podrumu policija pronalazi, pored novootkrivenih Petisoovih grotesknih instalacija jedan crtež Frensisa Bejkona, sliku Uelbekovog junaka Džeda Martena Mišel Uelbek, pisac i dve plastinacije Von Hagensa, kontroverznog nemačkog anatomiste koji je izmislio tehniku za prezervaciju uzoraka bioloških tkiva.
U svom Uvodu u metafiziku Hajdeger kaže: „Umetnost u pravom smislu i umetničko delo nazivaju Grci na naglašen način tehne, stoga što umetnost nejneposrednije u nečemu što prisustvuje (u delu) dovodi do stajanja (uspostavlja) biće, tj. u sebi opstajuće pojavljivanje. Delo umetnosti u prvom redu nije delo ukoliko je delano, činjeno, već utoliko što ono u nečemu što biva iz-delava biće.“ U slučaju Uelbekovih savremenika, umetnost prestaje da bude tehne u smislu znanje, tj. umenje (ili kako Hajdeger kaže moć odelotvoravanja bića kao nečega što svagda tako i tako biva; promišljeno, izdelavajuće otvaranje i držanje otvorenim) i postaje lažna (kič) umetnost, u najboljem slučaju neka vrsta zanatstva (dekoracija), odnosno veština (tehnika), materijal i oruđe (tehnologija). Pa tako Uelbekov perverzini hirurg/umetnik u pokušaju postaje prototip današnjeg umetnika; on je isto što i Džef Kuns u realnosti (neorenesansni vlasnik studija po uzoru na Vorholov Factory, koji mu služi za proizvodnju umetnosti za bogate kupce), a čiji će portret Džed u romanu biti primoran da uništi, jer kroz njega neće moći da prikaže vlastitu profesiju.
Uelbek umetnost budućnosti, koja dolazi posle postmoderne i Džedove, koja je karika između postmoderne i nove nove umetnosti, vidi u rukama pravih zanatlija. Novim novim buržujima/zanatlijama više nije potrebna umetnost, oni je sami proizovode.

Irena Javorski

06.12.11 Popboks

„Čovek u samoći može da radi godinama, to je, uistinu, i jedini način rada; ali uvek naiđe trenutak kada oseti potrebu da pokaže svoj rad svetu, ne toliko da bi čuo njegov sud koliko da uveri sebe da taj rad zaista postoji i da postoji i sam, jer je individualnost samo kratka maštarija unutar jedne društvene vrste“, Mišel Uelbek (Karta i teritorija).

Zoran Janković

I, eto, kucnuo je čas da i mi posvedočimo šta nam je ovog puta, u ovoj stvaralačkoj epizodi izlaska iz sveta te kratke maštarije pred sud javnosti priredio osvedočeni individualac Mišel Uelbek. Za početak, potvrda za one slabe na njegov autorski rukopis – i njegov najnoviji roman naprosto ječi od subverzivnosti i mizantropije. Tako Mišel Uelbek još jednom, i u slučaju ovog dela, ostaje veran prevashodno sebi i svojoj stvaralačkoj naravi. Što je, samo po sebi, već dovoljan argument da se prihvatimo ovog štiva.
U romanu Karta i teritorija (prevela Ivana Misirlić, a objavio beogradski Plato) Uelbek na prvom mestu nastoji da problematizuje odnos umetnosti i sveta kao polaznog nadahnuća za umtnike i one koji toj časnoj, a maglovitoj tituli teže. Uelbek, naravno, i ocenu stanja stvari i, šire, potencijalnih krajnjih dometa umetnosti u današnjem svetu, boji skepsom i satiričnim tonom, a to su odrednice na koje nas je davnih dana navikao. Tako Uelbek i ovde previđa univezalna poimanja umetnosti i kreće od svog naglašenog (katkad i ekstremistički) individualističkog doživljaja sveta.
Karta i teritorija se prvenstveno da definisati kao künstelrroman, što će reći, roman o umetnosti. U fokusu Uelbekove pažnje ovde je umetnička praksa savremenog trenutka. Zaključci od kojih Uelbek u svojoj oceni kreće su dobro poznati i dosta široko prihvaćeni – umetnost današnjice je mahom označena suštinskom jalovošću, manje-više vešto prikrivenom bezidejnošću i na prvi pogled lako uočljivom samodovoljnošću, što je, u krajnjem zbiru, čini odrođenom od sveta kome se navodno obraća i od koga polazi. Uelbeku se što-šta da zameriti, posebno na planu društvenog opštenja, ali teško da iko može prevideti njegovo intelektualno poštenje, prevashodno oličeno u spremnosti da dekonstruiše i ubitačnoj poruzi izloži i samoga sebe, vlastiti lik i delo.
Otud u ovom romanu i sam Uelbek glavom i bradom. Glasno i jasno optužujući svet umetnika i pratećih satelita za pogubni solipsizam, Uelbek u isti koš smešta i sebe. Uelbek koga srećemo na stranicama romana Karta i teritorija zapravo je mešavina opšteg doživljaja Uelbeka kao bahatog i vazda sobom obuzetog provokatora, sa jedne, i umornog stvaraoca koji, nameto da piše, dane gubi u samoprepisanoj dugoj rehabilitaciji od sveta i književnosti i borbi protiv jake vezanosti za suhomesnate proizvode, sa druge strane.
Satira koja bitno određuje dominantni ton ovog romana skladno, ruku pod ruku, ide sa prepoznatljivim Uelbekovim porivom da uvek i svugde posegne za subverzijom kao najubojitim oružjem u borbi protiv sveta koji mu nikako nije po volji, a u ovom konkretnom slučaju i protiv samoga sebe i društvene uloge koju je manje-više dragovoljno prihvatio i koju igra godinama unazad. I to nije sve, u poslednjoj trećini ovog romana Uelbek pokazue spremnost da ode i korak dalje u odnosu na samoga sebe i konkurenciju – taj segment, koji je ponajpre mimetski obojena posveta simenonovskim detaljističkim detektivskim misterijama, donosi nam detaljnu istragu zverskog ubistva samog Uelbeka, a potom i prizore ukopa i detalje testamenta!
Posmatrano unutar autorovog opusa Karta i teritorija lako može da ostavi utisak njegovog najmanje nadahnutog rada dosad, ali kao samosvojno delo pleni svojom višeznačnošću, a Uelbek, koji, sada je to posve potvrđeno, sebe doživljava pre kao procenitelja neveselog usuda civilizacije koja već poduže tavori nego pripovedača u klasičnom doživljaju tog pojma, se ponovo pokazuje kadrim da stare i nove čitaoce očara svojom intelektualnom hrabrošću i istrajavanju na provokaciji koja nikako nije samoj sebi svrha i smisao.

01.12.11 Vreme

Muharem Bazdulj

Uporedimo li Kartu i teritoriju sa prethodnim Uelbekovim romanima, moglo bi nam se učiniti da je ove ranije pisao mnogo besniji i mnogo nervozniji pisac

Ima neke srodnosti među posljednjim romanima Džulijana Barnsa i Mišela Uelbeka The Sense of an Ending i Karta i teritorija; relativno su kratki (iako je Barnsov ipak vidno kraći), svojim autorima su napokon priskrbili nagrade koje su, po opštem mišljenju, odavno zaslužili (Bukera odnosno Gonkura), stilski su savršeno uklopljeni u opuse svojih autora, ali bez nekih paroksističkih pretjeranosti i bez manirizama, tužni su i rezignirani te, što je valjda najvažnije, odlični su romani.
Uporedimo li Kartu i teritoriju sa prethodnim Uelbekovim romanima, moglo bi nam se učiniti da je ove ranije pisao mnogo bjesniji i mnogo nervozniji pisac. Slika svijeta u Karti i teritoriji nipošto nije vedra, a nedostatak glasnog i ponekad skoro pubertetskog cinizma kakvog je kod Uelbeka nekoć bilo, u konačnici je zapravo čini još tmurnijom.
NIJE ZIMA ŠTO JE ZIMA: Džed Martin, glavni protagonist Karte i teritorije, je, kako se to kaže, likovni umjetnik. Na početku romanima zatičemo ga pred njegovim platnom Demijen Hirst i Džef Kuns dele među sobom umetničko tržište. Zimska je hladnoća, makar zima kalendarski počinje tek za nedjelju dana; naime, petnaesti je decembar. Bojler u Džedovom stanu čudno klokoće i njega to brine, prošle godine u otprilike isto vrijeme se bio pokvario. Tako kreće priča romana koji će u jednom svom sloju biti satirična društvena hronika savremene Francuske i zapadne Evrope, s druge pak strane parodijska freska moderne umjetničke scene, s treće – ljubavna priča, s četvrte romaneskno-esejistički (u smislu u kojem o romanesknom eseju govori Milan Kundera) traktat o primarnoj važnosti profesije za identitet modernog zapadnjaka, s pete neobičan kriminalistički roman u kojem se mogu prepoznati odjeci Agate Kristi (ljubav spram koje Uelbek nagovještava u skoro svim svojim romanima), Simenona, Hičkoka, pa čak, reklo bi se, i Stiga Lašona, sa šeste pak – sve to zajedno, i još nešto više.
Jedna od zanimljivih karakteristika ovog romana jest i uvođenje lika pisca po imenu Mišel Uelbek, očito modeliranog prema autoru samom. Zanimljivost ovdje nije posljedica pretjerane originalnosti postupka koliko činjenice da su sličan potez u otprilike isto vrijeme napravili i neki drugi autori, poput Orhana Pamuka, recimo. Ipak, način na koji lik Uelbeka utiče na radnju Karte i teritorije toliko je morbidno jedinstven da u tom smislu baš i nema pravog pandana.
Karta i teritorija se čita brzo, ali ne zapravo toliko radi zapleta, iako u formalnom smislu Uelbek varira i neke klišee iz romana za koje anglosaksonska blurb kritika kaže da su page-turners. Uelbekova životna filozofija u ovom romanu ostaje vjerna onoj koju je i ranije skicirao, ali je nekako ubjedljivija i realističnija. I ovdje on ne odolijeva jednoj od svojih autorskih manija: futurističkim ekskurzijama, izletima u budućnost, ali ovdje su i oni manje radikalni, manje daleki i nekako manje fantastični.
OČEVI I DECA: U jednom značajnom sloju, Karta i teritorija je i roman o odnosu između – turgenjevljevski govoreći – očeva i djece, tačnije rečeno očeva i sinova, kroz priču o konkretnom odnosu jednog konkretnog oca i jednog konkretnog sina. Na ovom fonu se razvija i atmosfera cijelog romana, atmosfera kraja jedne epohe, što je još jedan link sa barnsovskim the-sense-of-an-ending osjećanjem.
Ipak, koliko god dominantan okus Karte i teritorije bio gorak, to ne znači da u njemu ne slatkih i veselih začina. Ima tu onih zgodnih one-linera koji kao da su izišli iz nekog filma Vudija Alena. Ima pamtljivih i upućenih uvida u licemjerje umjetničkih kružoka. Ima fragmenata i rečenica koje, starinski govoreći, vrijedi podvući. Kao da se zasitio larpurlartističke sklonosti kontroverzama, Uelbek u ovom romanu nema toliko namjeru da šokira čitaoca koliko da ga eventualno obraduje razmišljanjem ili zaključcima koji su mu bliski. U tom smislu, roman biva – u pozitivnom smislu – antimoderan. Nije, dakle, tezičan u smislu da ga je moguće žurnalistički simplificirati na dvije-tri poruke.
BEZ LJUDSKOG PRISUSTVA: Kao i početak, kraj romana ponovo opisuje jedno djelo Džeda Martina. Na njemu se vide "preklopljeni planovi gustog bilja. Onda se sve smiruje ostaju samo travke koje njiše vetar. Biljni svet trijumfuje u potpunosti." Ima nečeg bizarno-utješno tačnog u ovoj viziji, viziji svijeta koji lišen ljudskog prisustva nastavlja postojati.
Jednom sam, sigurno više od decenije poslije kraja rata, negdje na Grbavici, ušao u jednu od posljednjih neobnovljenih zgrada u Sarajevu, jedan od rijetkih očiglednih relikata rata, kostur nastambe u kojoj su nekad živjeli ljudi. Ništa unutra nije podsjećalo na ljude. Bilo je, međutim, trave, bilo je grmlja, a iz nekih uglova, nagnuto prema kvadratima bivših prozora, raslo je već i pravo drveće. Dugo sam gledao ta tužna, pod oštrim uglom nagnuta stabla, to zakrivljeno, nizašta krivo drveće. Toga sam se zapravo sjetio sklopivši korice Karte i teritorije.