Nemački "Novi poredak" i jugoistočna Evropa 1940-1945

06.06.08

Nepostojanje minimalnog društvenog i političkog konsenzusa oko toga na koju stranu i kojim putem treba izvesti Srbiju i trenutni raspored snaga govore o nastavku neizvesnog i opasnog balansiranja naše političke stvarnosti na tankoj žici između dve političke opcije, demokratske i narodnjačke

Kako se uključiti u sve veću porodicu evropskih naroda, a sačuvati svoj identitet? Milan Ristović, profesor Beogradskog univerziteta, na Katedri za savremenu i opštu istoriju Filozofskog fakulteta u Beogradu, naš je sagovornik povodom ovih pitanja. Profesor Ristović, pored ostalog, autor je knjiga i monografija „Nemački novi poredak i Jugoistočna Evropa, 1940/41–1944/45”, „U potrazi za utočištem. Jugoslovenski Jevreji u bekstvu od holokausta 1941-1945“, „Obični ljudi, prilozi za istoriju“, i drugih.

Kako trenutno vidite položaj Srbije u Evropi?
Posmatrajući sopstveni položaj, skloni smo da ga vidimo boljim nego što on objektivno jeste. Mislim da je on višestruko nezadovoljavajući. Srbija se danas nalazi, po mnogim parametrima, na neprihvatljivo niskim pozicijama u odnosu na druge evropske države. Srpska država i društvo su i dalje pred ogromnim zadatkom da moraju da poprave, ne samo nepovoljnu sliku koja je o njima stvorena tokom devedesetih, što je dugotrajan i krajnje ozbiljan posao koji će, bojim se, morati da nastavi i generacija koja je tokom devedesetih godina prošlog veka tek bila rođena. Ovakvo stanje stvari traži da, bez dodatnog gubljenja vremena i oklevanja, bude nastavljeno ubrzano „hvatanje koraka” sa procesima društvenog i ekonomskog oporavka, preko potrebnog za zalečenje jednog osiromašenog i iscrpljenog društva i uspešno okončanje procesa njegove temeljne demokratizacije i puno uključenje u evropske integracije. To, kao preduslov, traži i jednu analizu svih strana naše stvarnosti, suočavanje sa potpunim popisom problema, oslobođenog nacionalpatriotske retoričke kozmetike – bez obzira na to koliko bi rezultati ovog posla mogli da budu neugodni i bolni. Međutim, otvaranjem poslednje faze kosovske krize, Srbija i njeni odnosi sa većinom država Evropske unije i SAD, zbog njihovog priznanja otcepljenja Kosova, ponovo su dovedeni u veoma složenu i nepovoljnu situaciju sa dosta kriznog potencijala, što se neizbežno odrazilo i na dalje komplikovanje unutrašnjepolitičkih odnosa, kao i zaoštravanje pitanja u vezi sa perspektivom odnosa sa EU.

Vidite li izlaz iz trenutne političke krize u Srbiji?
Srpsko društvo je izašlo iz devedesetih duboko podeljeno oko svih ključnih pitanja (od odgovornosti za katastrofalnu politiku sa svim njenim konsekvencama, preko metoda i dubine mera potrebnih za njegovu demokratsku obnovu, do toga kako i pod kojim uslovima Srbija – i u najekstremnijoj varijanti, da li uopšte treba da nastavi proces približavanja EU). Utisak o zemlji koja je pokazala snažnu volju da načini pozitivan, dramatičan iskorak iz „sive zone” u kojoj se nalazila tokom devedesetih, bio je vidno popravljen posle 2000. godine. To je prekinuto ubistvom Zorana Đinđića.

Ono što je zatim usledilo na srpskoj političkoj sceni, čije smo nove faze ovih dana svedoci, doprinelo je da u svetu ponovo prevlada slika o srpskom društvu, kao nestabilnom i rascepljenom na dva nepomirljiva tabora. Ovaj utisak je dopunjen i ukazivanjem na nepostojanje jasnog, minimalnog društvenog i političkog konsenzusa oko toga na koju stranu i kojim putem treba izvesti Srbiju iz ovakvog položaja. Trenutni raspored snaga takođe govori o nastavku neizvesnog i opasnog balansiranja naše političke stvarnosti na tankoj žici između dve političke opcije, demokratske i narodnjačke, ali i o pomeranjima, grupisanju i paktiranju u doskoro nezamislivim kombinacijama. Na srpskoj političkoj eliti leži najveća odgovornost da pronađe rešenja koja će prekinuti ovaj začarani krug u kojem se krećemo u skladu sa onim „jedan korak napred, dva nazad”, zaglušeni otrovnom partijskom propagandnom leksikom, od koje ne čujemo kako pored nas prolaze vozovi – koje nastavljamo da propuštamo. U svakom slučaju, ne možemo se žaliti da nam nedostaje uzbuđenja.

Koliko opredeljenje za Evropu znači usmerenost ka Zapadu?
Nisam siguran da je danas sasvim opravdana dalja upotreba pojmova koje smo nasledili iz vremena hladnog rata, nastalih u jednoj potpuno drugačijoj, ne samo političkoj konstelaciji. Istok i Zapad imali su tada jasnu ideološku i geopolitičku konotaciju i granice (uz mnoštvo drugih razlika). Sve promene na evropskom kontinentu, posle pola stoleća duboke podeljenosti, neminovno su uticale i na promene u shvatanju i novom određenju ovih pojmova. Ono što je do juče, kako se činilo, bilo nepomerljivo i zacementirano kao Istok, kao što je slučaj sa bivšim članicama sovjetskog bloka, danas je, njihovim ulaskom u Evropsku uniju „pozapadnjačeno”. Tako su i neki naši, po usudu geografije istočni susedi, u odnosu na položaj u kojem se sada nalazi Srbija, postali, prvi put – deo Zapada. On se, inače, kada je Evropa u pitanju, shvata kao nešto što je određeno pripadnošću ovoj novoj, većinskoj zajednici evropskih naroda, i sve ređe se naziva tim danas prilično zamućenim pojmom. Drugo je pitanje, kako se i zašto u srpskom političkom „novogovoru”, koji se ni uz najbolju volju ne može nazvati jasnim i preciznim, zadržalo toliko starog hladnoratovskog naboja i ubeđenja o opstanku podela koje više nisu deo političke realnosti.

Koliko je Srbija u svojoj istoriji zaista bila na istoku?
Deo ovog kompleksa je i postojanje konfuzije u shvatanjima gde Srbija treba da „pripada”; da li je to Istok (pod kojim se obično, podrazumeva samo Rusija, kojoj se na taj način, ignorantski odriče njena ogromna uloga u evropskoj istoriji i kulturi i ističe samo njen pravoslavni karakter) ili je to Zapad, odnosno EU. Složio bih se sa tvrdnjom da je dilema oko isključivog izbora i vezivanja za jednu od dve opcije neprirodna, politički i civilizacijski pogrešna. Srbija je, svojim položajem, od najranijih perioda svoje istorije, uvek bila prostor gde su se susretali, preplitali i sudarali različiti, na prvi pogled, često protivurečni uticaji i „modeli”: civilizacijski, religijski, politički, ideološki... Svaki od njih je ostavio o sebi traga, utičući, u manjoj ili većoj meri, u oblikovanju srpskog društva i države, njene politike, kulturno-istorijskog profila i neminovno, onoga što čini našu svakodnevicu i ponašanje.
Više zdravorazumskog pragmatizma u odnosu prema (tadašnjim) silama i uticajima na zapadu i istoku pokazivali su srpski srednjovekovni vladari, o političarima obnovljene srpske države u 19. i početkom 20. veka da i ne govorimo, kada ona prima i prihvata evropske uticaje i ideje, težeći da stane u red modernih evropskih država. Srpska politička elita je bila svesna problema i muka modernizacije, ali i stalno prisutnog „dvojstva” svog identiteta. Sama činjenica koja dovoljno govori u prilog složenosti „srpskog slučaja” je da je do 1918. gotovo polovina našeg naroda živela u državnim i civilizacijskim okvirima jedne od najstarijih evropskih država, Habzburškoj monarhiji, dok je druga polovina bila, formalno, do proglašenja pune nezavisnosti Srbije 1878. deo Osmanskog carstva. Ova manihejski shvaćena dihotomija je sišla i na beogradske zidove na kojima jedan pored drugog stoje grafiti: „Ne u EU” i ironični odgovor na ovu tvrdnju: „Idemo u Aziju!”.

Za Srbiju je važno uspostavljanje dobrog odnosa sa zemljama u regionu. Kako vidite taj proces i da li je on obostran?
Saradnja Srbije sa svojim okruženjem je potreba i nužnost, što svakako treba da važi iz istih razloga i za drugu stranu. Današnji nivo saradnje bivših jugoslovenskih republika, sada susednih država, u nekim oblastima (prvenstveno u privredi, kulturi) dokazuje svu paradoksalnost naše najnovije prošlosti. Život u zajedničkoj državi i složene istorijske, etničke, jezička i kulturne veze i srodstvo nije bilo moguće u potpunosti izbrisati, niti neutralisati, uprkos krajnje negativnim iskustvima iz skorašnjih ratnih sukoba. Ovo složeno iskustvo, kao i činjenica da je u svakoj od susednih država nastavio da živi znatan broj, sada u statusu „manjinskih naroda”, pripadnika „matičnih naroda”, nameće se kao prednost za normalizaciju odnosa. Ipak, mnogo je teže od sklapanja profitabilnih poslova između dojučerašnjih „zakletih neprijatelja”, ali i neophodno za postavljane na čvrsto tle odnosa među susedima, proći kroz sve faze procesa utvrđivanja i preispitivanja odgovornosti za učinjene zločine tokom devedesetih, kažnjavanje krivaca, da bi se došlo do pomirenja i praštanja. Za to je pored političkog diktata i vremena, potrebno iskreno saosećanje, otvorenost i saradnja svih uključenih strana.

Marina Vulićević